Η κατά Λατίνων διδασκαλία του Νικολάου εξ Υδρούντος: Η πλάνη περί της νηστείας του Σαββάτου

 

Η κατά Λατίνων διδασκαλία του Νικολάου εξ Υδρούντος: Η πλάνη περί της νηστείας του Σαββάτου

– Σωτήρη Ν. Κόλλια.

Ιστορική θεμελίωση της νηστείας.

Η νηστεία, ως μέσο παιδαγωγίας προς την αρετής εγκράτειας, συμβάλλει στην προετοιμασία των πιστών για βαθύτερη βίωση σπουδαίων εκκλησιαστικών γεγονότων.1

Η νηστεία νομοθετήθηκε από το Θεό μετά την πλάση του ανθρώπου, όπου και η τήρησή της υπήρξε η πρώτη εντολή του Δημιουργού προς το πλάσμα Του, όταν απαγόρευσε τη βρώση από συγκεκριμένο καρπό.2
Στην παλαιά Διαθήκη βλέπουμε ότι η νηστεία θεωρείται ως ευάρεστη παρά του Θεού, προκαλούσα τη θεία συγχώρεση. Ο Μωσαϊκός νόμος επέβαλλε στους Ιουδαίους μία τακτή νηστεία, κατά την ημέρα της εορτής του Εξιλασμού3 προς ένδειξη ταπεινώσεως. Μετά, όμως τη βαβυλώνιο αιχμαλωσία εισήχθησαν και άλλες νηστείες και ειδικά κατά τον τέταρτο, πέμπτο, έβδομο και δέκατο μήνα προς ανάμνηση μεγάλων εθνικών συμφορών.4

 Εκτός των τακτών τούτων νηστειών υπήρχαν και έκτακτες.5 Στη νηστεία επιβαλλόταν τελεία αποχή από κάθε τροφή, συνήθως από της έκτης εσπερινής ώρας μέχρι της έκτης πρωινής της επομένης, ενίοτε όμως και μακρότερα.6 Οι Φαρισαίοι νήστευαν και δις της εβδομάδος,7 τη Δευτέρα και την Πέμπτη, προς ανάμνηση της αναβάσεως και καταβάσεως του Μωυσέως στο όρος Σινά. Στον προφήτη Ησαΐα διαβάζουμε τα σχετικά με την ορθή τήρηση της νηστείας από τους ευσεβείς Ιουδαίους. Για να είναι αρεστή στο Θεό, η αληθινή νηστεία πρέπει να είναι ενωμένη με την αγάπη προς τον πλησίον και να περιέχει την αναζήτηση της αληθινής δικαιοσύνης.8

Ο Ιησούς Χριστός έδωσε το παράδειγμα για την τήρηση της νηστείας με την τεσσαρακονθήμερη νηστεία Του στην έρημο προς αντιμετώπιση των πειρασμών,9 λέγοντας: «Τούτο δε το γένος (το δαιμονικό) ουκ εκπορεύεται ει μη εν προσευχή και νηστεία» (Ματθ. 17, 21).10 Σε αντιδιαστολή με το παράδειγμα του Χριστού θέτουμε τη στάση των πρωτοπλάστων, οι οποίοι, λόγω του εγωισμού τους , δεν τήρησαν την εγκράτεια και περιέπεσαν εύκολα στις παγίδες του πονηρού.

Η εκκλησία μας έχει θεσμοθετήσει με τον ΞΘ’ κανόνα των αγίων αποστόλων11 και τον ΠΘ’ της Πενθέκτης Οικουμενικής συνόδου12 να τηρείται νηστεία για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα πριν από μεγάλες χριστιανικές εορτές με σκοπό τη σωματική και ψυχική προετοιμασία του πιστού, τον αυτοέλεγχο και την εγκράτειά του. Έτσι, η νηστεία ωθεί τον πιστό σε έμπρακτη συμμετοχή στις εκούσιες στερήσεις που υποβλήθηκαν οι άγιοι, προκειμένου να βιώσουν με συγκίνηση πνευματικά γεγονότα.

Εκτός από τις ετήσιες εορτές που επιβάλλουν νηστεία, υπάρχει και ο εβδομαδιαίος κύκλος νηστειών, που περιορίζεται στις ημέρες Τετάρτη και Παρασκευή. Οι ημέρες αυτές είναι αφιερωμένες στην προδοσία του Χριστού από τον Ιούδα και στο Πάθος και θάνατο του Κυρίου αντίστοιχα.13 Έτσι, από σεβασμό προς τον Χριστό και το μαρτύριό Του η εκκλησία καθιέρωσε νηστεία ως ένδειξη μιας μικρής θυσίας των πιστών προς τον Λυτρωτή τους. στα μοναστικά Τυπικά υπάρχει και η νηστεία της Δευτέρας και τηρείται για μεγαλύτερη άσκηση από τους μοναχούς,14 αλλά δεν υπάρχει κάποιος κανόνας που να θεσμοθετεί τη νηστεία της ημέρας αυτής.

Κατά την ιουδαϊκή θρησκεία η έβδομη ημέρα της εβδομάδος θεωρείτο αγιασμένη και εορτάζετο εις ανάμνηση της αναπαύσεως του Δημιουργού Θεού από το έργο της πλάσεως. Την ημέρα του Σαββάτου,15 συνεπώς, απαγορευόταν κάθε εργασία εκτός από τις σχετικές με τη λατρεία.16 Σύμφωνα με αυτό διαβάζουμε στην παλαιά Διαθήκη: «Μνήσθητι την ημέρα των σαββάτων αγιάζειν αυτήν. Εξ ημέρας εργά και ποιήσεις πάντα τα έργα σου˙ τη δε ημέρα τη εβδόμη σάββατα Κυρίω τω Θεώ σου» (Έξ. 20, 89). Επάνω σε αυτή την εντολή βασίστηκε όλη η ιουδαϊκή γραμματεία θεμελιώνοντας πληθώρα διατάξεων και νόμων που αφορούσαν την τήρηση της αργίας του Σαββάτου.17

Η εκκλησία της Ρώμης μετά τον 3ο αιώνα προσέθεσε στις ημέρες νηστειών και το Σάββατο,18 ύστερα από διαταγή του πάπα Σιλβέστρου Α’(314- 335) και επίσημα καθιερώθηκε με νόμο από τον πάπα Ιννοκέντιο Α’ (402-417) τον 5ο αιώνα.19 Οι Λατίνοι έκαμαν τότε υπέρθεση της νηστείας της Παρασκευής και ισχυρίζονταν ότι η νηστεία του Σαββάτου είναι προπαρασκευή της εν τη Κυριακή θείας Μεταλήψεως.20 Μάλιστα στηρίζουν την περί Σαββάτου αντίληψή τους στην Καινή Διαθήκη, όπου διαβάζουμε ότι ο Χριστός πήγαινε στις συναγωγές για να κηρύξει την ημέρα του Σαββάτου.21 Το ίδιο συνήθιζε και ο απόστολος Παύλος.22

Βεβαίως αυτό το έπρατταν για πρακτικούς λόγους, καθώς τα Σάββατα μπορούσαν να συναντήσουν συγκεντρωμένους στις Συναγωγές τους Ιουδαίους με σκοπό να τους διδάξουν το ουσιαστικό νόημα της πίστεως. Εξάλλου σε πολλά σημεία διαβάζουμε ότι ο Χριστός επετίμησε τους Ιουδαίους για την τυπολατρία τους και την εμμονή της τηρήσεως της αργίας του Σαββάτου λέγοντάς τους χαρακτηριστικά: «Κύριος γαρ εστίν ο Υιός του ανθρώπου και του σαββάτου» (Ματθ. 12, 8) και «Το σάββατον δια τον άνθρωπον εγένετο, ουχ ο άνθρωπος δια το σάββατον» (Μάρκ. 2, 27-28).

Η τήρηση της νηστείας την ημέρα του Σαββάτου από τους Λατίνους, συνεπώς, έχει ιουδαϊκή προέλευση και σχετίζεται με τα παλαιοδιαθηκικά έθιμα, τα οποία όμως μετά την έλευση του Μεσσία Χριστού έχουν ξεπεραστεί για την εκκλησία Του.23 Μετά το θάνατο και την Ανάσταση του Χριστού, κατ’ αντιδιαστολή προς το ιουδαϊκό Σάββατο, ημέρα αφιερωμένη στο Θεό καθιερώθηκε η Κυριακή ως η πρώτη ημέρα της εβδομάδος και η κατ’ εξοχήν εβδομαδιαία χριστιανική εορτή. Αρχικά ονομαζόταν «μία των Σαββάτων» (Πράξ. 20, 7 και Α’ Κορ. 16, 2) αλλά γρήγορα επικράτησε η ονομασία Κυριακή (Κυρίου ημέρα).24 Αυτή η αλλαγή θεωρήθηκε το μεγαλύτερο βήμα για την αποδέσμευση του χριστιανισμού από τον Ιουδαϊσμό, που είχε το Σάββατο ως σημείο τηρήσεως του Νόμου και εγγύηση για τις επαγγελίες του Θεού.25 Παράλληλα με την ανάδειξη της Κυριακής ως ημέρας τιμής και λατρείας του Θεού, καθιερώθηκαν με το ίδιο πνευματικό υπόβαθρο, ήδη από τους αποστολικούς χρόνους, ως ημέρες νηστείας η Τετάρτη και η Παρασκευή.26 Ο εβδομαδιαίος εορταστικός κύκλος σφραγιζόταν από την ανάμνηση της Αναστάσεως του Κυρίου την ημέρα της Κυριακής27 και του Πάθους του Ιησού Χριστού τις ημέρες Τετάρτη και Παρασκευή,28 δηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο τη συνεχή βίωση της λυτρωτικής για τον πιστό παρουσίας του Χριστού.

Υποσημειώσεις

1. Για τη νηστεία εν γένει βλ. ενδεικτικά ΕΝΙΣΛΕΙΔΗΣ, Ο θεσμός της νηστείας, τόμοι Α’ και Β’ ,ΚΑΠΠΑΗΣ, Νηστεία , ΚΕΦΑΛΑΣ, Ιστορική μελέτη περί των διατεταγμένων νηστειών, ΠΑΠΑΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ, Η αληθής νηστεία, σελ. 11-14, ΦΕΙΔΑΣ, Νηστεία, του ιδίου, Εκκλησιαστική Α’, σελ. 949 – 969, ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, Νηστεία ΓΠ 56, (1973), 36-41.
2. Βλ. Γεν. 2, 17. Στην παλαιά διαθήκη έχουν καταγραφεί πολλές περιπτώσεις νηστείας βλ. Έξ. 34, 28 Δευτ. 9, 9 Κρ. 20, 26 Α’ Βασ’. 7, 6, Β’ Βασ’. 12, 16 Γ’ Βασ’. 20, 27, Β’ Παρ. 20, 3 Α’ Έσδ. 8, 49, Β’ Έσδ. 8, 21 Νεεμ. 9, 1, Α’ Μακ. 3, 47, Ιων. 3, 5 Ψαλμ. 34, 13. Για την ιστορία της νηστείας από τα χρόνια ήδη της παλαιάς διαθήκης βλ. ΕΝΙΣΛΕΙΔΗΣ, Ο θεσμός της νηστείας Α’ σελ. 27- 80.
3. Βλ. Λευϊτ. 16, 29-34 και 23-27.
4. Βλ. Ζαχ. 8, 19.
5. Βλ. Κριτ. 20, 26 Α’ Βασ’. 31, Β’ Βασ’. 1, 12, Α’ Μακ. 3, 47, Ιωήλ 1, 13 και Ιωνάς 3, 5.
6. Βλ. Εσθήρ 4, 16.
7. Βλ. Ματθ. 9, 14 και Λουκ. 18, 12.
8. Βλ. Ησ’. 58 2-11 και 63, 6.
9. Βλ. Ματθ. 4, 2.
10. Για τη σημασία της νηστείας λέγουν οι μεγάλοι φωστήρες της Εκκλησίας μας: «Μη μέντοι εν τη αποχή μόνη των βρωμάτων το εκ της νηστείας αγαθόν ορίζου. Νηστεία αληθής η των κακών αλλοτρίωσις», ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ, Περί νηστείας λόγος Α’ σελ. 31, 181 Β. «Νηστείαν δε ου ταύτην λέγω την των πολλών, αλλά την ακριβή νηστείαν, ου την των βρωμάτων αποχήν μόνον, αλλά και την των αμαρτημάτων». Ιωάννης Χρυσόστομος, εις τους ανδριάντας, σελ. 49, 51.
11. Λέγει ο κανόνας: «Ει τις επίσκοπος, ή πρεσβύτερος, ή διάκονος, ή υποδιάκονος, ή αναγνώστης, ή ψάλτης, την αγίαν Τεσσαρακοστήν του Πάσχα ου νηστεύει, ή τετράδα, ή Παρασκευήν, καθαιρείσθω˙ εκτός ει μη δι’ ασθένειαν σωματικήν εμποδίζοιτο˙ ει δε λαϊκός είη, αφοριζέσθω» ΣΥΝΤΑΓΜΑ Β’, σελ. 88.
12. «Τας του σωτηρίου πάθους ημέρας, εν νηστεία, και προσευχή, και κατανύξει καρδίας επιτελούντας, χρη τους πιστούς περί μέσας της περί το μέγα σάββατον νυκτός ως απονηστίζεσθαι, των θείων ευαγγελιστών Ματθαίου και Λουκά, του μεν, δια του, Οψέ σαββάτων ρήματος˙ του δε, δια του, όρθρου βαθέος την βραδύτητα της νυκτός υπογραφόντων» ΣΥΝΤΑΓΜΑ Β’ σελ. 512-513.
13. Βλ. ΜΠΟΥΜΗΣ, κανονικόν δίκαιον, σελ. 122.
14. Βλ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ, Πηδάλιον, σελ. 93, σημ. 2. «Η νηστεία αυτή είναι άγνωστος εις την αρχαίαν Εκκλησίαν. Παρεισέφρησε δε εις τας περί νηστείας διατάξεις της ορθοδοξίας από των μοναστηριακών τυπικών», ΕΝΙΣΛΕΙΔΗΣ, Ο θεσμός της νηστείας Α’, σελ. 142.
15. Για τις διατάξεις του Σαββάτου στους Ιουδαίους βλ. το λόγο του Μ. Αθανασίου, περί Σαββάτων και περιτομής, εκ της εξόδου, σελ. 28, 133- 144 και τη μελέτη του Κων. Βλάχυο, το Σάββατον.
16. Βλ. ΓΑΛΙΤΗΣ, Ιστορία εποχής, σελ. 139.
17. Βλ. Ησ’. 58, 12-13.
18. Βλ. ΦΕΙΔΑΣ, Εκκλησιαστική Α’ σελ. 273. Και στις διδαχές των αποστόλων διαβάζουμε: «Αι δε νηστείαι υμών μη έστωσαν μετά των υποκριτών: νηστεύουσιν γαρ δευτέρα σαββάτων και πέμπτη: υμείς δε νηστεύσατε τετράδα και παρασκευήν», ΔΙΔΑΧΑΙ ΤΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ, 8, 1 έκδ. J. P. AUDET, La Didache, Lecoffre, Paris 1958.
19. Βλ. ANDERSON, Der Sabbat, σελ. 9 και HEYLYN, History of the Sabbath, σελ. 44.
20. Βλ. ΕΝΙΣΛΕΙΔΗΣ, Ο θεσμός της νηστείας Α’, σελ. 135.
21. Βλ. Μάρκ. 1, 21, Μάρκ. 3, 1 Μάρκ. 6, 2 Λουκ. 4, 16, Λουκ. 4, 31-33, Λουκ. 13, 10.
22. Βλ. Πράξ. 17, 2 και 13, 42-44.
23. Βλ. περισσότερα ΖΑΡΡΑΣ, ιστορία εποχής, τόμος 2ος, σελ. 245- 247.
24. Στον ΚΘ’ κανόνα της συνόδου της Λαοδικείας διαβάζουμε τα παρακάτω: «Ότι ου δει χριστιανούς ιουδαΐζειν και εν τω σαββάτω σχολάζειν, άλλ’ εργάζεσθαι αυτούς εν τη αυτή ημέρα˙ την δε Κυριακήν προτιμώντας, είγε δύναιντο, σχολάζειν ως χριστιανοί. Ει δε ευρεθείν Ιουδαϊσταί, έστωσαν ανάθεμα παρά Χριστώ». Σχετικά σχολιάζει ο Ζωναράς: «Τοις Ιουδαίοις τιμάται το σάββατον, απραξίαν άγουσιν εκ των έργων αυτών, του παλαιού νόμου τούτου αυτοίς επιτάσσοντος. Τοις δε τον ευαγγελικόν νόμον δεξαμένοις τον τελεώτερον, τηρείν τα του ατελούς αποτέτραπται. Διο και το εν σαββάτω αργείν, τοις πιστοίς ως Ιουδαϊκόν απηγόρευται, και τοις ιουδαΐζουσιν ανάθεμα ο κανών επιψηφίζεται εν Χριστώ, τουτέστιν κεχωρισμένους είναι, και αποδιηρημένους του Χριστού, αργείν δ’ επιτρέπει κατά την Κυριακήν, δια την του Κυρίου ανάστασιν, την ημέρα τιμώντας». Παράλληλα ο Αριστηνός λέγει: «Ου σάββατον αργήσει χριστιανός, αλλά Κυριακήν, Ιουδαΐζει γαρ, εν τω σαββάτω σχολάζων χριστιανός. Δια τούτο δει εργάζεσθαι εν αυτή τη ημέρα, σχολάζειν δε εν τη Κυριακή», ΣΥΝΤΑΓΜΑ Γ’ σελ. 196- 197.
25. Στις αρχές του 2ου αιώνα ο άγιος Ιγνάτιος ο Θεοφόρος προτρέπει τους Μαγνησιείς να αποδεσμευτούν από την παλαιά συνήθεια της τηρήσεως του Σαββάτου και να εισέλθουν στη νέα ζωή και ελπίδα που ανέτειλε με τον ερχομό του Μεσσία, εορτάζοντας πλέον την ημέρα της Κυριακής ως ημέρα του Κυρίου και της Αναστάσεώς Του: «Ει ουν οι εν παλαιοίς πράγμασιν αναστραφέντες εις καινότητα ελπίδος ήλθον, μηκέτι σαββατίζοντες, αλλά κατά κυριακήν ζώντες, εν η και η ζωή ημών ανέτειλεν δι’ αυτού και του θανάτου αυτού», ΙΓΝΑΤΙΟΣ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ, προς Μαγνησιείς, SC. 10, 102.
26. Για τη νηστεία των ημερών αυτών βλ. ΕΝΙΣΛΕΙΔΗΣ, Ο θεσμός της νηστείας Α’ σελ. 136.
27. Διαβάζουμε στον Α’ κανόνα του αρχιεπισκόπου Αλεξανδρείας Θεοφίλου: «Και το έθνος, και το πρέπον ημάς απαιτεί πάσαν Κυριακήν τιμάν, και εν ταύτη πανηγυρίζειν, επειδή περ εν ταύτη ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός την εκ νεκρών Ανάστασιν ημίν επρυτάνευσε˙ διο εν ταις ιεραίς Γραφαίς και πρώτη κέκληται, ως αρχή ζωής ημίν υπάρχουσα, και ογδόη, άτε δη υπεραναβεβηκυΐα τον των Ιουδαίων σαββατισμόν» ΣΥΝΤΑΓΜΑ Δ’ σελ. 342.
Ουσιαστικά αυτές οι δύο ημέρες αντικατέστησαν τις «δις του σαββάτου» (Λουκ. 18, 12) νηστείες των ευλαβών Ιουδαίων.

Από το βιβλίο: Για το δόγμα και τη λατρεία…, του Σωτήρη Ν. Κόλλια.

Μία πρωτότυπη προσέγγιση στα αντιμαχόμενα σημεία μεταξύ Ορθοδόξων και Λατίνων μέσα από ανέκδοτα χειρόγραφα  -Εκδόσεις Γρηγόρη, Φεβρουάριος του 2019

Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη. orp.gr

Δείτε και -Η κατά Λατίνων διδασκαλία του Νικολάου εξ Υδρούντος: Η ασυνέπεια της λατινικής τακτικής σχετικά με το ζήτημα των αζύμων