Πρωτοπρ. Άγγελος Αγγελακόπουλος, Η Οσία Κασιανή η Υμνογράφος

Εν Πειραιεί 30-4-2013

Η ΟΣΙΑ ΚΑΣΙΑΝΗ Η ΥΜΝΟΓΡΑΦΟΣ

 Πρωτοπρεσβ. π. Άγγελος Αγγελακόπουλος, εφημέριος Ι. Ν. Αγίας Παρασκευής Καλλιπόλεως Πειραιώς                        

Πολλά και ποικίλα τα ονόματα, με τα οποία αναφέρεται η οσία Κασιανή στα χειρόγραφα. Κασιανή και Κασσιανή, Κασία και Κασσία, Εικασία και Ικασία. Στους βυζαντινούς χρονογράφους αναφέρεται ως Εικασία[1], ως Ικασία[2] και ως Κασία[3]. Γι’ αυτό, το σωστό είναι να γράφεται με ένα σίγμα. Σε χειρόγραφα εκκλησιαστικών ύμνων, αργότερα, και σε ποιητικές ανθολογίες, που περιλαμβάνουν και δικά της έργα, η ποιήτρια αναφέρεται και ως Κασσία, Κασία, Κασιανή, Κασσιανή, Εικασία, Ικασία, ακόμη και Ταϊσία. Το έτος γεννήσεως και θανάτου, η οικογένεια και ο τόπος καταγωγής της είναι άγνωστα.

Οσία Κασιανή και βασιλεύς Θεόφιλος

Η ιστορία την συνδέει με τον βασιλέα Θεόφιλο (829-842). Ο χρονογράφος Γεώργιος Μοναχός ή Αμαρτωλός, που έζησε τον 9ο αιώνα[4], γράφει ότι η μητέρα του αυτοκράτορα, ή κατ’ άλλους η μητρυιά Ευφροσύνη[5], θέλησε ο υιός της Θεόφιλος να βρει την κατάλληλη σύζυγο, διαλέγοντας μεταξύ πολλών νεανίδων, που συγκεντρώθηκαν στα ανάκτορα. Σ’ αυτήν, που θα του άρεσε περισσότερο, του έδωσε η μητέρα του να της προσφέρει ένα χρυσό μήλο. Ο Θεόφιλος εντυπωσιάσθηκε από την ομορφιά της οσίας Κασιανής και ελκύσθηκε προς αυτήν. Αλλά θέλησε, πριν της δώσει το χρυσό μήλο, να ελέγξει την εξυπνάδα και την ετοιμότητά της. Γι’ αυτό της είπε· «Ως άρα διά γυναικός ερρύη τα φαύλα»!, εννοώντας την Εύα. Η οσία Κασιανή τότε απάντησε εύστοχα και ευφυέστατα· «Αλλά και διά γυναικός πηγάζει τα κρείττονα», εννοώντας την Παναγία. Τότε ο αυτοκράτορας, επειδή πληγώθηκε το γόητρό του από την απάντηση, έδωσε το μήλο σε μια άλλη κοπέλα, την Θεοδώρα, που καταγόταν από την Παφλαγονία της Μ. Ασίας. Έκτοτε η οσία Κασιανή έκτισε μοναστήρι και έζησε την αφιερωμένη ζωή της μοναχής. Τα «Πάτρια Κων/πόλεως» μαρτυρούν επίσης ότι έκτισε μονή, ο δε Μ. Γεδεών[6]  το τοποθετεί «εν Υψωμαθείοις της Κων/πόλεως».

Η Οσία Κασιανή ως υμνογράφος

Ο Γεώργιος αναφέρει, επίσης, ότι η οσία Κασιανή έχει γράψει το τροπάριο της Μ. Τετάρτης «Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή…», το τετραώδιο του Μ. Σαββάτου «Άφρων γηραλέε» και άλλα τινά. Τουτέστιν μαρτυρεί ότι υπήρξε συγγραφεύς εκκλησιαστικών ύμνων.

Τα ίδια γράφει ο Συμεών ο Μάγιστρος και Λογοθέτης, που έζησε τον 10ο αιώνα[7], ο Λέων ο Γραμματικός ο Αρμένιος, που έγραψε αρχές 11ου αιώνα[8] και ο Μιχαήλ Γλυκάς, που έζησε τον 12ο αιώνα[9]. Οι Συμεών και Λέων, αναφερόμενοι στα έργα της, γράφουν αορίστως ότι «και συγγράμματα αυτής πλείστα καταλέλοιπε», ενώ ο Γλυκάς δεν αναφέρει τίποτα περί συγγραμμάτων.

Τα άλλα γνωστά έργα της οσίας Κασιανής, σύμφωνα με χειρόγραφα εκκλησιαστικών ύμνων, είναι:

α) Το δοξαστικό του εσπερινού των Χριστουγέννων «Αυγούστου μοναρχήσαντος επί της γης…»,

β) Το δοξαστικό των αποστίχων του εσπερινού της Γενήσεως του Τιμίου Προδρόμου (24-6), «Ησαΐου νυν του προφήτου…»,

γ) Το εις τους μάρτυρες Γουρίαν, Σαμωνά, και Άβυδον στιχηρό, σε ήχο Β΄ (15-11).

δ) Τα δύο στιχηρά εις τους μάρτυρες Ευστράτιο, Αυξέντιο, Ευγένιο, Ορέστη (13-12).

ε) Το τετραώδιο του Μ. Σαββάτου «Άφρων γηραλέε…», που ήδη προαναφέραμε[10]. 

Η Οσία Κασιανή ως ποιήτρια

Επίσης, η οσία Κασιανή έχει ασχοληθεί και με την κοσμική ποίηση. Έχει συγγράψει πλήθος γνωμικά και επιγράμματα, τα οποία είναι γραμμένα κατά το μεγαλύτερο τους μέρος σε ιαμβικό τρίμετρο. Τα κυρίαρχα θέματα των γνωμικών είναι η μωρία, ο πλούτος, ο φθόνος, η φειδώ. Αρκετά απ’ αυτά αρχίζουν με τη λέξη «μισώ». Π.χ. «Μισώ τον μοιχόν, όταν κρίνη τον πόρνον. Μισώ σιωπήν, ότε καιρός του λέγειν. Μισώ τον διδάσκοντα μηδέν ειδότα»[11].

Περί της ιστορίας των καλλιστείων

 Πολλοί ακαδημαϊκοί ερευνητές εκφράζουν αμφιβολίες για την αλήθεια της ιστορίας των καλλιστείων ή την αποκρούουν εντελώς. Οι λόγοι είναι οι εξής τρεις:

Α΄. Ο Παπαρρηγόπουλος[12] (1815-1891) παρατηρεί ότι οι χρονογράφοι παρουσιάζουν τον Θεόφιλο να νυμφεύεται, ενώ είναι βασιλεύς. Ο Θεόφιλος, όμως, βασίλευσε μόνο 12 έτη και 3 μήνες[13] και στον 3ο χρόνο της βασιλείας του[14] πάντρεψε την προτελευταία από τις πέντε κόρες του[15], την Μαρία. Λογικά δεν συμβιβάζονται αυτά τα δύο γεγονότα.

Β΄. Διασώζονται τρεις επιστολές του οσίου Θεοδώρου του Στουδίτου (759-826) προς την κανδιδάτισσα Κασσία, η οποία διάγει ως μοναχή και μάλιστα «παιδιόθεν» προτίμησε την μοναχική αφιέρωση. Αν η Κασσία αυτή ταυτίζεται με την υμνογράφο, τότε το επεισόδιο με τα καλλιστεία είναι αδύνατο να είναι αληθινό και λόγω της «παιδιόθεν» μοναχικής της αφιερώσεως και λόγω χρονολογικής αντιφάσεως. Ο γάμος του Θεοφίλου έγινε αποδεδειγμένα το 830, ενώ ο όσιος Θεόδωρος ο Στουδίτης κοιμήθηκε το 826[16].

Γ΄. Η στιχομυθία του Θεοφίλου με την οσία Κασιανή, «δια γυναικός ερρύη τα φαύλα, αλλά και δια γυναικός πηγάζει τα κρείττονα», δεν είναι πηγαία έμπνευση ούτε έχει συντελέσει στο ν’ απορριφθεί η Κασιανή, κατά τον καθηγητή της φιλοσοφικής σχολής του πανεπιστημίου Αθηνών κ. Σταύρο Ιω. Κουρούση[17]. Διότι στην P.G. (50, 795) υπάρχει λόγος εις τον ευαγγελισμό της Θεοτόκου, επ’ ονόματι του αγίου Χρυσοστόμου (φέρεται και ως έργο του Γρηγορίου του θαυματουργού), του οποίου η αρχαιότητα είναι αδιαμφισβήτητος. Ο B. Marx αποδεικνύει ότι είναι έργο του Πρόκλου Κων/πόλεως (434-446), μαθητού του Χρυσοστόμου, ο οποίος έκανε και την ανακομιδή των οστών του ιερού πατρός στην Κων/πολη. Εκεί στο λόγο λέγεται· «δια γυναικός ερρύη (ερύει; Fort. βρύειed.) τα φαύλα, δια γυναικός πηγάζει τα κρείττονα».

Ο Θεόφιλος και το τροπάριο της Κασιανής

Λαϊκή παράδοση αναμιγνύει και τον Θεόφιλο στη δημιουργία του τροπαρίου «Κύριε η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή». Αναφέρει η παράδοση αυτή ότι, ενώ συνέγραφε το τροπάριο η οσία Κασιανή και είχε φθάσει στη φράση «κρότον τοις ωσίν ηχηθείσαν», την επισκέφθηκε ο Θεόφιλος. Εκείνη τότε κρύφτηκε, για να τον αποφύγει, κι εκείνος, αφού διάβασε το κείμενο, που γράφτηκε μέχρι εκείνη τη στιγμή, προσέθεσε «τω φόβω εκρύβη». Θέλησε δηλ. γι’άλλη μια φορά να την ειρωνευθεί.

    Το θρυλούμενο αυτό επεισόδιο της λαϊκής παραδόσεως το πήραν μυθιστοριογράφοι και του έδωσαν άλλες προεκτάσεις. Έτσι ταυτίζουν την πόρνη του τροπαρίου με την οσία Κασιανή. Αυτή η ταύτιση είναι εντελώς αβάσιμη, ακόμη κι αν η ιστορία περί των καλλιστείων είναι αληθινή. Οι βυζαντινοί χρονογράφοι αναφέρουν μόνο ότι ήταν υποψήφια σύζυγος του Θεοφίλου και ουδέν περισσότερο. Και η λαϊκή παράδοση θρυλεί ότι κρύφτηκε, για να μη συναντηθεί με τον Θεόφιλο. Βεβαίως είναι εντελώς λαθεμένη η ερμηνεία της, διότι φαίνεται ξεκάθαρα από την πλοκή του τροπαρίου ότι ο κρότος των βημάτων, που ακούστηκε, είναι ανθρωποπαθής έκφραση της ποιήτριας, που αναφέρεται στα βήματα του Θεού, που άκουσε η Εύα στον παράδεισο και όχι στα βήματα του Θεοφίλου, που άκουσε η ποιήτρια. Αλλά, η μανία των ανθρώπων για “love story”, η νοσηρή σκέψη ορισμένων μυθιστοριογράφων και η προβολή των δικών τους σαρκικών και αμαρτωλών επιθυμιών, ακόμη και στα πιο άγια πρόσωπα, δημιούργησαν τον μύθο, που αναφέραμε. Εξάλλου, αν η οσία Κασιανή ήταν πόρνη, η Εκκλησία μας δεν θα το έκρυβε, αλλά θα το προέβαλλε, όπως και σε άλλες περιπτώσεις (Μαρία Αιγυπτία, Πελαγία, Ταϊσία, Δαυίδ), και θα την παρουσίαζε ως υπόδειγμα μετανοίας και κατανύξεως.

Η Οσία Κασιανή και η πόρνη γυνή

Στη συνάφεια αυτή πρέπει να επισημάνουμε ότι δεν έχει καμμία σχέση η πόρνη γυναίκα του Ευαγγελίου της Μ. Τετάρτης με την οσία Κασιανή, η οποία έζησε τον 9^ο αι. Όταν η οσία Κασσιανή γράφει το γνωστό σε όλους τροπάριο, που ψάλλεται τη Μ. Τρίτη το εσπέρας, στον Όρθρο της Μ. Τετάρτης, «Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή…», δεν αναφέρεται στον εαυτό της. Απλώς ως ποιήτρια, ως λογοτέχνης η οσία Κασσιανή έγραψε για την πόρνη γυναίκα του Ευαγγελίου. Αυτή, λοιπόν, τη συμπεριφορά της πόρνης γυναικός από την Ευαγγελική διήγηση, την πήρε η ποιήτρια και μοναχή Κασσιανή τον 9^ο αι. η οποία παρ’ ολίγον θα κοσμούσε τον θρόνο του Βυζαντίου, και την έκανε ύμνο. Λένε οι ειδικοί ότι ο θρόνος του Βυζαντίου έχασε μία αυτοκράτειρα, αλλά η βυζαντινή υμνογραφία κέρδισε μία βασίλισσα. Η αγία Κασσιανή είναι βασίλισσα της χριστιανικής ποιήσεως[18].

Η Ορθόδοξος Εκκλησία εορτάζει τη μνήμη της Οσίας Κασιανής στις 7 Σεπτεμβρίου.

Τέλος, παραθέτουμε κατωτέρω το τροπάριο της Οσίας Κασιανής με μία μετάφραση-μεταγραφή του Φωτίου Κόντογλου.

Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή, την σην αισθομένη θεότητα, μυροφόρου αναλαβούσα τάξιν, οδυρομένη μύρα σοι προ του ενταφιασμού κομίζει.

Οίμοι! λέγουσα, ότι νύξ μοι υπάρχει, οίστρος ακολασίας, ζοφώδης τε και ασέληνος έρως της αμαρτίας.

Δέξαι μου τας πηγάς των δακρύων, ο νεφέλαις διεξάγων της θαλάσσης το ύδωρ, κάμφθητί μοι προς τους στεναγμούς της καρδίας, ο κλίνας τους ουρανούς τη αφάτω σου κενώσει.

Καταφιλήσω τους αχράντους σου πόδας, αποσμήξω τούτους δε πάλιν τοις της κεφαλής μου βοστρύχοις, ων εν τω Παραδείσω Εύα το δειλινόν κρότον τοις ώσιν ηχηθείσα, τω φόβω εκρύβη.

Αμαρτιών μου τα πλήθη και κριμάτων σου αβύσσους τις εξιχνιάσει, ψυχοσώστα Σωτήρ μου; Μη με την σήν δούλην παρίδης, ο αμέτρητον έχων το έλεος.

(Φώτη Κόντογλου μεταγραφή)

Κύριε, η γυναίκα, που έπεσε σε πολλές αμαρτίες, σαν ένοιωσε τη θεότητά σου, γίνηκε μυροφόρα και σε άλειψε με μυρουδικά πριν από τον ενταφιασμό σου κι έλεγε οδυρόμενη:

Αλλοίμονο σε μένα, γιατί μέσα μου είναι νύχτα κατασκότεινη και δίχως φεγγάρι, η μανία της ασωτείας κι ο έρωτας της αμαρτίας.

Δέξου από μένα τις πηγές των δακρύων, εσύ που μεταλλάζεις με τα σύννεφα το νερό της θάλασσας. Λύγισε στ’ αναστενάγματα της καρδιάς μου, εσύ που έγειρες τον ουρανό και κατέβηκες στη γη.

Θα καταφιλήσω τα άχραντα ποδάρια σου, και θα τα σφουγγίσω πάλι με τα πλοκάμια της κεφαλής μου· αυτά τα ποδάρια, που σαν η Εύα κατά το δειλινό, τ’ άκουσε να περπατάνε, από το φόβο της κρύφτηκε.

Των αμαρτιών μου τα πλήθη και των κριμάτων σου την άβυσσο, ποιος μπορεί να τα εξιχνιάση, ψυχοσώστη Σωτήρα μου; Μην καταφρονέσης τη δούλη σου, εσύ που έχεις τ’ αμέτρητο έλεος[19].

---

[1] Γεώργιος Μοναχός ή Αμαρτωλός και Συμεών Μάγιστρος και Λογοθέτης.

[2] Λέων ο Γραμματικός.

[3] Μιχαήλ Γλυκάς.

[4] P.G. 110, 1008.

[5] Κεδρηνός, τέλη 11ου και αρχές 12ου αιώνα, P.G. 121, 985.

[6] Βυζαντινόν Εορτολόγιον, Κων/πολις 1899, σ. 218.

[7] P.G. 109, 685.

[8] P.G. 108, 1045.

[9] P.G. 158, 537.

[10]  Γεώργιος Παπαδόπουλος, Λεξικό της Βυζαντινής Μουσικής, Αθήνα 1995, σ. 121. Κατά τον επιφανή βυζαντινολόγο Krumbacher (1856-1909) «η Κασιανή είναι η μόνη αξιομνημόνευτη βυζαντινή ποιήτρια».

[11] Νίκη Τσιρώνη, Κασσιανή η υμνωδός, Εισαγωγή, εκδ. Φοίνικας, Αθήνα 2002, έκδ. Β΄, σσ. 31-32, 79-85.

[12] Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, έκδ. 8^η , τ. 4^ος , σ. 566.

[13] P.G. 158, 537.

[14] P.G. 109, 692.

[15] P.G. 109, 689.

[16] Νίκη Τσιρώνη, ένθ’ανωτ., σσ.14-16, 93-95 οι επιστολές του Στουδίτου.

[17] Σταύρος Ιω. Κουρούσης, «Εις την υμνογράφον μοναχήν Κασσίαν», περιοδικόν Αθηνά 81 (1990-1996) 427-430. Σύγγραμμα περιοδικόν της εν Αθήναις επιστημονικής εταιρείας, Αθήνα (1889 κ. εξ.).

[18] http://pmeletios.com/ar_meletios/diafora/kasiani_tropario.html

[19] http://fdathanasiou.wordpress.com/2011