Η εισήγηση του Μητροπολίτου Ύδρας Εφραίμ ενώπιον της εκτάκτου Συνόδου της Ιεραρχίας για τα Θρησκευτικά

Εἰσήγηση

Σεβ. Μητροπολίτου Ὕδρας, Σπετσῶν & Αἰγίνης κ. Εφραίμ ἐνώπιον τῆς ἐκτάκτου Συνόδου Ἱεραρχίας τῆς 27ης Ἰουνίου 2017

Μακαριώτατε,

Σεβασμιώτατοι ἅγιοι Ἀδελφοί,

Σύμφωνα μέ τήν ἡμερήσια διάταξη καλοῦμαι νά σᾶς ἐνημερώσω περί τῶν ἀποτελεσμάτων τοῦ διαλόγου τῆς ἐπιτροπῆς μας μετά τοῦ Ι.Ε.Π. σχετικῶς μέ τήν βελτίωσιν τῶν Νέων Προγραμμάτων Σπουδῶν Δημοτικοῦ, Γυμνασίου καί Λυκείου.

Στό διάλογο προσήλθαμε ἔχοντας ὁδηγό τήν ἀπόφασιν τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς ἐκτάκτου Ἱεραρχίας τῆς 09.03.2017.

Πρέπει ἐδῶ ἐξ ἀρχῆς νά δεχθοῦμε ὅτι διάλογος, μεταξύ Ἐκκλησίας καί Πολιτείας γιά τήν διδακτέα ὕλη τῶν θρησκευτικῶν στήν ἐκπαίδευση ἔγινε γιά πρώτη φορά.

Καί μάλιστα ἐτονίσθη ὅτι ἡ Ἐκκλησία συναποφασίζει μέ τήν Πολιτεία διά θέματα ἀφορῶντα εἰς αὐτήν, ὡς τοῦτο ἀπορρέει ἐκ τοῦ Συντάγματος καί τοῦ Καταστατικοῦ αὐτῆς Χάρτου (Ν. 590/1977). Τοῦτο πλέον ἀποτελεῖ ἕνα κεκτημένο γιά τήν Ἐκκλησία μας.

Ἔγιναν ἐν συνόλῳ ἕξ (6) πολύωρες συναντήσεις. Διεξήλθομεν γραμμή-γραμμή ὅλο τό Πρόγραμμα Σπουδῶν. Εἰς ὅλας τάς συναντήσεις κρατήθηκαν πρακτικά, τά ὁποῖα καταθέσαμε εἰς τήν Δ.Ι.Σ. πρός ἐνημέρωσιν ὅλων τῶν Σεβ. Ἱεραρχῶν.

Κατά τήν διεξαγωγήν τοῦ Διαλόγου, ἡ Ἐπιτροπή ἐπέμεινε εἰς τήν βάσιν τῶν τριῶν θεμελιωδῶν ἀρχῶν, ἤτοι: α) τῆς ὑποχρεωτικότητος τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν, β) τῆς διατηρήσεως τῶν ὡρῶν διδασκαλίας αὐτοῦ, καί γ) τῆς διασφαλίσεως τοῦ Ὀρθοδόξου Προσανατολισμοῦ αὐτοῦ, ὅπως καί εἰς τήν διατήρησιν τοῦ ὑφισταμένου νομικοῦ καί θεσμικοῦ πλαισίου τοῦ Μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν, καθώς καί τῆς ὀνομασίας «Θρησκευτικά».

Ὑπῆρξαν ρητές διαβεβαιώσεις τόσον τοῦ κ. Ὑπουργοῦ, ὅσον καί τοῦ Προέδρου τοῦ ΙΕΠ, σέ ὅλες τίς συναντήσεις, ὅτι δέν ὑφίσταται κανένα ζήτημα ὡς πρός τήν ὑποχρεωτικότητα τοῦ ΜτΘ, τίς ὧρες διδασκαλίας του καί τήν ὀνομασία του, ἐνῶ θά παραμείνει στόν κορμό τῶν μαθημάτων στήν Β΄ καί Γ΄ Λυκείου, χωρίς νά γίνει ἐπιλεγόμενο.

Ὁ Ὀρθόδοξος Προσανατολισμός αὐτοῦ καταδεικνύεται, κατά τήν γνώμην μας, καί μετά τίς γενόμενες ἀλλαγές και τροποποιήσεις τόσον στό Πρόγραμμα Σπουδών, ὅσον καί κυρίως στούς Φακέλους Μαθητοῦ, τούς ὁποίους ἐξετάσαμε ἅμα τῇ δημοσιεύσει αὐτῶν καί διεπιστώσαμεν ὅτι ἡ διαμόρφωσίς των ἔλαβε ὑπ’ ὄψιν τόν διάλογον (παραδείγματα παρουσιάζονται ἐν συνεχείᾳ), ἀφοῦ, πλέον, σέ ὅλα τά κεφάλαια τίθεται μέ σαφήνεια ἡ σωτηριολογική διάσταση τῆς Ἐκκλησίας, ἐνῶ παρουσιάζεται ἡ ὀρθόδοξος κοσμολογία καί ἀνθρωπολογία καί καταδεικνύεται ἡ τεραστία συμβολή τῆς ὀρθοδόξου πίστεως στήν Τέχνη καί τόν Πολιτισμό.

Συμφώνως πρός τήν Ἀπόφασιν τῆς σεπτῆς Ἱεραρχίας, ἀπεφύγαμε «οἱανδήποτε ἐμπλοκή εἰς ἰδεολογικάς ἔριδας εἴτε μεταξύ θεολόγων εἴτε μεταξύ πολιτικῶν ὁμάδων εἴτε μεταξύ ὁμάδων πολιτῶν», παρά τό γεγονός ὅτι προεκλήθημεν καί έκατηγορήθημεν, καί μάλιστα ἐντόνως ὑπό τινων, δι’ αὐτήν τήν προσήλωσίν μας εἰς τήν Ἀπόφασιν τῆς σεπτῆς Ἱεραρχίας.

Ἄν καί «ἀναγνωρίζομεν ὅτι ἡ ἐποχή τῶν ἀμιγῶς θρησκευτικῶν κοινωνιῶν καί ἐθνῶν ἤδη παρέρχεται», ὅπως μέ σαφήνεια διετύπωσε εἰς τίς θέσεις Της ἡ Σεπτή Ἱεραρχία, ἐν τούτοις, ἐζητήσαμε τά θρησκειολογικά στοιχεῖα νά ἐλαχιστοποιηθοῦν στήν Πρωτοβάθμια Ἐκπαίδευση, ὥστε νά ἀποκλεισθῇ ὁ κίνδυνος τῆς θρησκευτικῆς συγχύσεως καί τοῦ συγκρητισμοῦ, τονίζοντας ταυτοχρόνως ὅτι δέν εἶναι τόσο ἡ ποσόστοση (πόσο τοῖς ἑκατό ὀρθόδοξα εἶναι τά νέα ΠΣ, διότι ἄν τά μετρούσαμε μέ ἕνα τόσο ἁπλοϊκό τρόπο δέν θά ὑπῆρχε ζήτημα, ἀφοῦ στό μέν Δημοτικό τά Βασικά Θέματα μέ ὁμολογιακό περιεχόμενο φθάνουν τό 82,4% -μέ 10,1% διομολογιακές άναφορές- (στούς Φακέλους το ποσοστό φθάνει το 90%, κατά τήν ἄποψη τῶν λαϊκῶν μελῶν τῆς Ἐπιτροπῆς μας) καί τά Βασικά Θέματα μέ θρησκειολογικό περιεχόμενο, μόλις τό 17,6%, στό δέ Γυμνάσιο τά Βασικά Θέματα μέ ἀμιγῶς ὁμολογιακό περιεχόμενο τό 74,2% -με 19,5 διομολογιακές ἀναφορές- καί τά Βασικά Θέματα μέ θρησκειολογικό περιεχόμενο τό 25,8%), ἀλλά κυρίως ἡ ἔκφραση, ὡς ἕνας τρόπος χρήσεως μιᾶς συγκεκριμένης ὁρολογίας στά Προγράμματα Σπουδῶν (π.χ. ὁ “μετανάστης” Χριστός) καί ὁ ὑπάρχων θρησκευτικός συγκρητισμός σέ κάποια κείμενα (π.χ. Θεός, Ἀλλάχ, Βούδας κ.ο.κ. σέ ἴση βάση), μέ τόν ὁποῖον δέν ξεκαθαρίζεται ἡ διαφοροποίηση μεταξύ τῶν θρησκειῶν καί δέν ἐπιτρέπεται σ' ἕνα παιδί νά ξεκαθαρίσει αὐτά τά ζητήματα, ἀπεναντίας ἐπιτείνεται ἡ σύγχυσή του. 

Ἐπίσης, παρεκαλέσαμεν νά ὑπάρξει ἰδιαίτερη προσοχή ὡς πρός τό διαθρησκειακό περιεχόμενο τοῦ μαθήματος, ἀλλά καί τοῦ ὑλικοῦ (φωτογραφίες συναντήσεων, συμπροσευχῶν κ.λπ.), τά ὁποῖα μποροῦν νά προκαλέσουν σύγχυση στούς μαθητές, ἐάν δέν δοθοῦν καί δέν ἐξηγηθοῦν μέ τόν κατάλληλο τρόπο ἀπό τούς διδάσκοντες. Θεωροῦμε ὅτι, μέσῳ τοῦ διεξαχθέντος Διαλόγου, τά περισσότερα ἀπό αὐτά διορθώθηκαν, ἰδίως στό Δημοτικό καί Γυμνάσιο, ὅπως φαίνεται καί στίς συνημμένες παρατηρήσεις, πλήν μιᾶς ἤ δυο φωτογραφιῶν στήν ΣΤ΄ Δημοτικοῦ, οἱ ὁποῖες δέν ἀφοροῦν «συμπροσευχή», ἀλλά δεήσεις στήν Μυτιλήνη ὑπέρ τῶν ἀπολεσθέντων προσφύγων, οἱ ὁποῖες δέν ἔγιναν ἀπό κοινοῦ, ἀλλά διεδέχθησαν ἡ μία τήν ἄλλη (βλ. Φ.Μ. σελ. 123).

Ἐπίσης, μετά ἀπό σχετική ἐπιστολή τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ναυπάκτου κ. Ἱεροθέου πρός τήν Ἱεράν Σύνοδον, μόλις τήν προηγουμένην ἑβδομάδα, περί τῆς ὑπάρξεως φωτογραφιῶν καθηρημένου τέως κληρικοῦ σέ λειτουργικές στιγμές, ἐπικοινωνήσαμε ἀμέσως μέ τούς ὑπευθύνους καί οἱ φωτογραφίες ἀμέσως ἀντικατεστάθησαν. 

Ὡς πρός τίς γενικές παρατηρήσεις τῆς Ἱ. Συνόδου ἐπί τῶν νέων Προγραμμάτων καί τῆς «φιλοσοφίας» αὐτῶν, καταθέτομεν, ἐν συνεχείᾳ πρός τήν Σεπτήν Ἱεραρχίαν, τό σχετικόν κείμενον - ἀπάντησιν τῶν Συντακτῶν τῶν νέων ΠΣ, τά ὁποῖα παρέχουν κατάλληλες ἐξηγήσεις καί διευκρινήσεις καί «ἐκάλυψαν» τίς θέσεις μας.

Δέν παραλείπουμε νά τονίσουμε ὅτι τόν οὐσιαστικότερο ρόλο γιά τήν ἐπιτυχία ἤ μή τῶν ὅποιων Προγραμμάτων Σπουδῶν καί τοῦ ὅποιου μαθήματος, ἔχει ὁ ἐμπνευσμένος διδάσκων.

Γι΄ αὐτό καί χρειάζεται ἡ Πολιτεία νά συνδράμει μέ κάθε τρόπο στό ἔργο τῶν διδασκάλων καί τῶν θεολόγων καθηγητῶν στά σχολεῖα, δι΄ ἐπιμορφωτικῶν σεμιναρίων καί ὑλικοτεχνικῆς ὑποδομῆς.

Ἔτσι θά ἀξιοποιηθοῦν καταλλήλως τά παιδαγωγικά καί μεθοδολογικά στοιχεῖα τῶν νέων ΠΣ, τά ὁποῖα καθιστοῦν ἑλκυστικότερο τό μάθημα, διά τῆς ἐνεργοῦς δημιουργικῆς ἐμπλοκῆς ὅλων τῶν μαθητῶν στή διδακτική διαδικασία, μέσῳ νέων διδακτικῶν μεθόδων, ἡ ἐπιτυχία τῶν ὁποίων ἐξαρτᾶται ἀπό τήν ἀνάπτυξη καί παρουσίαση ἐκ μέρους τοῦ διδάσκοντος.

Καθ΄ ὅλην τήν διάρκειαν τοῦ διαλόγου ἐπιμόνως ζητήσαμε οἱ ὅποιες διορθώσεις καί ἀλλαγές γίνουν, νά ἀποτυπωθοῦν σέ καινούργια Ὑπουργική Ἀπόφαση, καταργουμένων τῶν Ὑπουργικῶν Ἀποφάσεων τοῦ προηγουμένου Ὑπουργοῦ Παιδείας.

Ὅλοι πλέον γνωρίζομεν ὅτι ἤδη δημοσιεύτηκαν τά νέα Φ.Ε.Κ. (Φ.Ε.Κ. 2104 τ. Β΄ /19.06.2017) διά τό Πρόγραμμα Σπουδῶν Δημοτικοῦ -Γυμνασίου καί τό (Φ.Ε.Κ. 2105 τ. Β΄/19.06.2017) διά τό Πρόγραμμα Σπουδῶν τοῦ Γενικοῦ καί Ἐπαγγελματικοῦ Λυκείου μέ τήν ρητή ἀναγραφή ὅτι ἡ προηγούμενη Ὑπουργική Ἀπόφασις (Φ.Ε.Κ. 2906 τ.Β΄/13.09.2016 & Φ.Ε.Κ. 2920 τ. Β΄/13.09.2016) καταργεῖται. 

Θά ἤθελα ἐδῶ νά σημειώσω τό καλό κλίμα, τό προσηνές καί εὐγενές τοῦ κ. Ὑπουργοῦ, τῶν μελῶν τοῦ Ι.Ε.Π., ἀλλά καί τήν συμβολήν τοῦ Γ. Γ. Θρησκευμάτων κ. Γ. Καλαντζῆ. 

Ἐν συνεχείᾳ σᾶς παρουσιάζω ὅλες τίς τροποποιήσεις καί ἀλλαγές, οἱ ὁποῖες ἔγιναν δεκτές, ἐνῶ ἔχει ἐξετασθεῖ ἐάν αὐτές ἔχουν ἐνσωματωθεῖ καί στούς Φακέλους Μαθητοῦ, οἱ ὁποῖοι ἤδη ἀναρτήθηκαν καί εἶναι γνωστοί σέ ὅλους.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ
Α΄ Κύκλος (Γ΄ & Δ΄ τάξη Δημοτικού)

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Ι. ΣΥΝΟΔΟΥ

Γ΄ Δημοτικοῦ

Θεματική ἑνότητα 2

α) Ἡ ἀπόπειρα ἀναφορᾶς κοινῶν στοιχείων ἀπό διάφορες θρησκευτικές παραδόσεις εἶναι ἀρκετά συσσωρευτική καί μή δομική, μέ ἀποτέλεσμα νά δημιουργεῖ σύγχυση.

Ἀφαιρέθηκαν ὅσα ἀφοροῦσαν ἄλλες Θρησκεῖες καί παρέμειναν μαζί μέ τόν Χριστιανισμό καί οἱ ἄλλες δύο μονοθεϊστικές ἁβρααμικές θρησκεῖες (Ἰουδαϊσμός καί Ἰσλάμ), ἐνῶ, ὅπως θά φανεῖ καί στίς διορθώσεις, στό ἐπισυναπτόμενο Παράρτημα, ἔγιναν καί περαιτέρω τροποποιήσεις.

β) Ἡ προβολή τῆς ἑορτῆς τῆς Ὑπαπαντῆς μέ σκοπό τήν ἀνάδειξη σεβασμοῦ πρός τά παιδιά, μαζί μέ μία μεγάλη καί διευρυμένη θεματολογία, εἶναι ἀνεπιτυχής.

Διορθώθηκε ἡ σχετική ἀναφορά σύμφωνα μέ τίς παρατηρήσεις τῆς Ἐπιτροπῆς μας.

γ) Ἡ ἔννοια τοῦ «συμβόλου» εἶναι ἀρκετά δύσκολη ὡς πρός τήν κατανόησή του ἀπό τόν μαθητή τῆς Γ΄ Δημοτικοῦ.

Τά Σύμβολα τῶν ἄλλων θρησκειῶν μεταφέρθηκαν στήν ΣΤ΄ Δημοτικοῦ καί, μάλιστα, ἀναφέρονται ἐπιγραμματικά. Δέν ἔχουμε εἰς βάθος ἐξέταση, ἀλλά ἐπιφανειακή ἀναφορά συμβόλων.

Στήν Γ΄ καί Δ΄ Δημοτικοῦ μέ ποσοστό 8% ἔχουμε ἀναφορά σέ ἁβρααμικές παραδόσεις, στήν Ε΄ καί ΣΤ΄ Δημοτικοῦ παρέχονται στοιχειώδεις πληροφορίες ἀπό Ἀνατολικές παραδόσεις (Ἰνδουισμό – Βουδισμό), ἐνῶ ἡ διαχείριση τοῦ ζητήματος τῶν θρησκειῶν στό Δημοτικό γίνεται στή βάση τῆς ἁπλῆς πληροφόρησης, ἐνῶ ἡ εἰς βάθος ἐξέταση γίνεται σέ μεγαλύτερες τάξεις, ὅπως φαίνεται καί ἀπό τούς Φακέλλους Μαθητοῦ.

Δ΄ Δημοτικοῦ

Θεματικές ἑνότητες 1, 4, 5, 6, 7

Οἱ παροῦσες ἑνότητες εἶναι ἀρκετά δύσκολες πρός κατανόηση ἀπό τούς μαθητές τῆς Δ΄ τάξης τοῦ Δημοτικοῦ γιατί περιέχουν παράλληλες ἀναφορές καί θεωρήσεις, τῶν ὁποίων ἡ ἀνάλυση καί προσέγγιση, ἀπαιτοῦν ἀρκετή ὡριμότητα τόσο ἀπό τόν διδάσκοντα, ὅσο καί ἀπό τόν διδασκόμενο.

Ἐπιπλέον οἱ παράλληλες «ἔννοιες», οἱ «κοινές ἔννοιες», οἱ «ἱερές τελετές», οἱ «ἱερές πορεῖες», οἱ «ἱεροί τόποι», τά «ἱερά βιβλία» καί ἡ γενική ἔννοια «ἅγιος», ὁδηγοῦν σέ μία φαινομενολογική ταύτιση, σύγκλιση ἤ θεματική σύγκριση ἐνῷ ἡ θρησκειολογική τους διάκριση ἀπαιτεῖ ἀρκετές προϋποθέσεις καί ἀπαιτήσεις ἀπό τόν διδάσκοντα, προκειμένου νά μήν ὁδηγηθοῦν οἱ μαθητές σέ μία ἰσοπεδωτική καί συγκρητιστική θεώρηση ὅλων αὐτῶν τῶν «κοινῶν ἐννοιῶν».

Θεματική ἑνότητα 3

Μέ τήν παροῦσα ἑνότητα θά μποροῦσε νά συνεχιστεῖ τό ἐκπαιδευτικό ὑλικό τῆς θεματικῆς ἑνότητας 2, τῆς Γ΄ Δημοτικοῦ καί ὁπωσδήποτε ἀνεξάρτητα ἀπό τό ὑπόδειγμα τῆς ἑορτῆς τῆς Ὑπαπαντῆς. 

Θεματικές ἑνότητες 4, 6, 7

Παρουσιάζουν μία διαθρησκειακή προσέγγιση τοῦ βαπτίσματος, τῶν ἱερῶν προσώπων καί τῶν ἱερῶν βιβλίων. Καί γι᾿ αὐτές τίς θεματικές ἑνότητες, ἀφ' ἑνός ἀπαιτεῖται ἕνας κατηρτισμένος παιδαγωγικά διδάσκων, ὁ ὁποῖος θά βρεῖ τό μέσο νά παρουσιάσει στούς μαθητές τόν τρόπο τῆς διάκρισης, χωρίς νά ἀναχθοῦν σέ πιθανές ὁμοιότητες, παραλληλισμούς ἤ ἰσοδύναμα.

Ἀφ' ἑτέρου δέν δίνουν τή δυνατότητα στούς μαθητές νά κατανοήσουν τή σημασία, τή θέση καί τήν ἀξία τους, καί νά ἀναδείξουν μέσα ἀπό τήν παράλληλη μελέτη τους τίς διαφορές καί διακρίσεις. Ὁ μαθητής ἀντιλαμβάνεται ὅτι ὅλα τά παράλληλα εἶναι ἴδια καί μόνο ὡς πρός τό λειτουργικό ἤ φαινομενολογικό φαίνεσθαι διαφέρουν.

Ἔγιναν οἱ κατάλληλες διορθώσεις καί τροποποιήσεις καί, κατ’ οὐσίαν, ὅπως φαίνεται καί στό Παράρτημα, στήν ἀναλυτική παρουσίαση τῶν ἀλλαγῶν καί διορθώσεων στίς Θεματικές Ἑνότητες, ἰδίως στά Προσδοκώμενα Μαθησιακά Ἀποτελέσματα τῶν ΘΕ 4 και 5, ὅσα ἐζητήσαμε ἔγιναν ἀποδεκτά.

B΄ Κύκλος (E΄ & ΣΤ΄ τάξη Δημοτικού)
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Ι. ΣΥΝΟΔΟΥ

Ε΄ Δημοτικού

Θεματικές ἑνότητες 1, 2, 3

Ἀρκετά δύσκολες ἐννοιολογικά ὡς πρός τό θεματικό τους περιεχόμενο. Δύσκολα ὁ διδάσκων θά ἀναδείξει τή διάκριση, ἐάν μπορέσει. Μέ ἀντίστοιχη εὐκολία ὁ μαθητής θά ὁδηγηθεῖ στή συγκρητιστική ταύτιση.

Ἴσως οἱ θεματικές ἑνότητες αὐτές μετακινηθοῦν στήν ὕλη τοῦ Λυκείου μέ ἀρκετή ἐπεξεργασία ἀκόμη.

Ὅπως φαίνεται καί στό Παράρτημα, ἔγιναν οἱ ἀνάλογες τροποποιήσεις πρός τόν σκοπό τῆς ἀποφυγῆς τοῦ θρησκευτικοῦ συγκρητισμοῦ (βλ. τά Προσδοκώμενα Μαθησιακά Ἀποτελέσματα τῆς ΘΕ1), ἐνῶ καί στόν Φ. Μαθητοῦ, φαίνεται ὅτι οἱ ὅποιες θρησκειολογικές ἀναφορές εἶναι ἐπιγραμματικές. 

Θεματική ἑνότητα 5

Θά μποροῦσε νά ἀποτελέσει εἰσαγωγική ἑνότητα στήν ΣΤ΄ Δημοτικού, ἐπειδή εἶναι μετέωρη θεματικά ὡς πρός τό ὅλο περιεχόμενο της.

Οἱ Συντάκτες τῶν νέων ΠΣ θεωροῦν ὅτι ἀποτελεῖ συνέχεια τῆς προηγουμένης Ἑνότητας, ἡ ὁποία ὁμιλεῖ περί τῶν Προφητῶν καί τοῦτο γιά νά καταδειχθεῖ ὅτι τό κήρυγμα τῶν Προφητῶν καί ἡ ΠΔ ὁλόκληρη εἶναι ὄχι κτήματα τοῦ ἱουδαϊσμοῦ, ἀλλά τῆς Ἐκκλησίας, γιά τήν ἔνταξη στήν Ὁποία προετοιμάζουν τούς ἀνθρώπους, ἀλλά ἐξακολουθοῦν νά ἔχουν ἐπικαιρότητα καί διαχρονικότητα.

ΣΤ΄ Δημοτικού

Θεματική ἑνότητα 5

Ἡ θεματική μέ τίτλο: «Διαφορετικές παραδόσεις, κοινή συνείδηση», θέλει ἀρκετή γνώση καί δουλειά ἀπό μέρους τοῦ διδάσκοντα, γιατί δημιουργεῖται ἀπό τήν ἀνάγνωση τοῦ περιεχόμενου ἡ ἐντύπωση ὅτι ἄν καί ὑφίσταται, καί μπορεῖ νά ὑφίσταται συνεχῶς μία διαφορετική θρησκευτική παράδοση, αὐτή ἡ διαφορετικότητα δέν συνεπάγεται διαφοροποίηση ἀλλά ἀντίθετα δημιουργεῖ κοινή ἐκκλησιαστική ἤ θρησκευτική (ἀδιάφορο αὐτό) συνείδηση!!! Μία τέτοιου εἴδους σύγκλιση εἶναι ἀρκετά δύσκολη καί γιά τόν διδάσκοντα, ὥστε νά τήν ἐκθέσει καί νά τήν ἀναλύσει, καί γιά τόν διδασκόμενο ὥστε νά τήν κατανοήσει.

Ἴσως ἡ ἑνότητα αὐτή μετακινηθεῖ στό Γυμνάσιο καί μάλιστα ὑπό τήν ὀπτική προσέγγιση τῆς «ἑνότητας καί τῆς ἑτερότητας - διαφορετικότητας», στό ἐπίπεδο τῆς «συνείδησης» (ἄλλος ἕνας ὅρος ἀρκετά δύσκολος καί δυσερμήνευτος), μέ ἀρκετή ἀνάλυση καί ἐπεξεργασία.

Ἡ παρατήρηση τῆς Ἱ. Συνόδου ἔγινε ἀποδεκτή καί, ἔτσι, τροποποιήθηκε ἡ ΘΕ σέ «Διαφορετικές παραδόσεις, αναζήτηση της κοινής πίστης», ὥστε νά μήν δημιουργεῖται σύγχυση στόν μαθητή καί στόν διδάσκοντα, περί «κοινῆς θρησκευτικῆς συνείδησης».

Παράλληλα, στόν Φ. Μαθητοῦ (σελ. 100-102), ἔγινε ἡ παραπάνω τροποποίηση καί, ἔτσι, παρουσιάζονται ἐπιγραμματικά κάποιες διαφορές τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μέ ἄλλες θρησκευτικές παραδόσεις, ὡς πρός τό Βάπτισμα, τήν Θεία Εὐχαριστία κ.λπ.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

Α΄ Γυμνασίου

ΑΠΟΦΑΣΗ Ι.Σ.Ι. Ἡ θεματική ἑνότητα: «Ἰουδαϊσμός - Ἰσλάμ – Θρησκευτικές ἀναζητήσεις καί ἐμπειρίες τῆς μακρινῆς Ἀνατολῆς», θεωροῦμε ὅτι θά πρέπει νά ἐνταχθεῖ στήν ὕλη τοῦ Λυκείου ἐπειδή στίς τάξεις τοῦ Λυκείου οἱ μαθητές ἔχουν πλέον μιά σχετική ὡριμότητα κατανόησης τῆς πολυπλοκότητας τοῦ θρησκευτικοῦ γεγονότος καί τῆς θρησκευτικῆς φαινομενολογίας.

Στό Λύκειο δηλαδή εἶναι δυνατόν νά ἐπιτευχθεῖ μιά γνωσιολογική κατανόηση τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ σέ σχέση πρός τή Παλαιά Διαθήκη, ὡς γενεσιουργός αἰτία τῆς σχέσης Χριστιανισμοῦ καί Ἰουδαϊσμοῦ, καί τοῦ Ἰσλάμ, ὑπό τήν προοπτική τῆς ἀξιολογικῆς θεώρησης καί σέ σχέση πάντοτε πρός τό πολιτιστικό περιβάλλον συνάντησης τοῦ Χριστιανισμοῦ μέ τό Ἰσλάμ.

Εἶναι ἡ μόνη ἀπό τίς παρατηρήσεις τῆς Ἱ. Συνόδου, ἡ ὁποία δέν ἔγινε δεκτή ἐξ’ ὁλοκλήρου, διότι, ὅπως μᾶς ἐξηγήθηκε κατά τήν διάρκεια του Διαλόγου, Θρησκειολογικά στοιχεῖα δέν μποροῦν νά παρέχονται μόνο στήν Β΄ Λυκείου, γιατί πρέπει νά παρέχονται στά πλαίσια τῆς ὑποχρεωτικῆς ἐκπαίδευσης (ἕως Γ΄ Γυμνασίου) καί ἔτσι, ἔχουμε στοιχειώδη πληροφόρηση στό Δημοτικό καί πιό ἀναλυτική στό Γυμνάσιο.

Ἐπί πλέον, στόν προβληματισμό ὁ ὁποῖος ἐτέθη ὡς πρός τό ἄν οἱ συγκεκριμένες ἀναφορές μποροῦν νά δημιουργήσουν σύγχυση στά παιδιά αὐτῆς τῆς ἡλικίας, οἱ συντάκτες τῶν ΠΣ ἐπεσήμαναν ὅτι, ὡς πρός τόν Ἰουδαϊσμό, καί στά παλαιά ΠΣ ὑπῆρχε ἡ ἐν λόγῳ προσέγγιση, καί μάλιστα στό Δημοτικό, ἐνῶ τώρα ἔρχεται στό Γυμνάσιο καί, ἀκόμη, ὅτι μπροστά στόν λανθασμένο ἑλληνοκεντρισμό πού προβάλλεται ἀπό ἀντισημιτικό μένος, πρέπει νά τονισθεῖ ὅτι ἡ ΠΔ ἀποτελεῖ κείμενο καί παράδοση τῆς Ἐκκλησίας.

Ὅπως καταγράφεται, ὅμως, πιό κάτω, ἄλλαξαν λέξεις καί ὅροι, ὥστε τά ζητήματα νά γίνουν πιό σαφῆ στούς ἐκπαιδευτικούς καί μαθητές (π.χ. ὁ ὅρος «σπάργανα» στή σχέση χριστιανισμοῦ-ἰουδαϊσμοῦ).

Ὡς πρός τήν «Μακρινή Ἀνατολή», ἐπισημάνθηκε ἀπό τούς Συντάκτες τῶν ΠΣ ὅτι τά παιδιά ἔχουν προσλαμβάνουσες μέσα στήν καθημερινότητά τους καί πρέπει νά θιγοῦν ἀπό τόν θεολόγο μέ σωστό τρόπο καί νά ξεκαθαρίσουν στό χῶρο τοῦ Σχολείου καί ἀπό τό ἁρμόδιο μάθημα, πού εἶναι τά Θρησκευτικά (π.χ. ἡ γιόγκα, νά δηλωθεῖ μέ σαφήνεια ὅτι δέν εἶναι γυμναστική, ἀλλά θρησκευτική πρακτική).

Ἐπίσης, ἐπισημάνθηκε ὅτι δέν ὑφίσταται καθόλου «θεολογία» τῶν ἄλλων θρησκευμάτων καί ὅτι, ἐπί πλέον, τό ζήτημα πρέπει νά ἐξετασθεῖ σέ σχέση καί μέ συναφεῖς πληροφορίες πού παρέχονται καί σέ ἄλλα μαθήματα αὐτῆς τῆς τάξης (π.χ. στή Γεωγραφία γίνεται λόγος γιά τήν “Ἄπω Ἀνατολή”.

Β΄ Γυμνασίου

ΑΠΟΦΑΣΗ Ι.Σ.Ι. Ἀπαιτεῖται μιά προσεκτικότερη προσέγγιση τῆς Ὀργάνωσης τῆς Ἐκκλησίας στόν ἱστορικό χρόνο, καί τῆς ἀνάλυσης λειτουργίας τῶν ἐκκλησιαστικῶν θεσμῶν καί δομῶν, χωρίς τήν παράλληλη ἱστορική ἀναφορά ἄλλων θρησκευτικῶν κοινοτήτων καί λειτουργίας τῶν θεμάτων καί δομῶν αὐτῶν.

Ἡ παρατήρηση ἔγινε δεκτή, ἀφοῦ ὅλα τά παραπάνω διορθώθηκαν, ἐνῶ στούς Φ. Μαθητοῦ τά γεγονότα και τα πρόσωπα ξεκαθαρίζονται, ὅπως καί τά τῆς σχέσεως δομῶν κ.λπ. ἄλλων θρησκειῶν.

Αξίζει νά σημειωθεῖ, γιά τήν περιγραφή τοῦ κλίματος στό ὁποῖο διεξήχθη ὁ διάλογος, ὅτι ὅταν μᾶς ἔδειξαν ἀτύπως στον προβολέα κάποιες σελίδες ἀπό τους προετοιμαζομένους τότε Φακέλλους Μαθητοῦ, στην ΘΕ 5 Διάσπαση καί ἀντιπαλότητα στίς Θρησκεῖες, iv.

Τό αἴτημα τῶν Θρησκειῶν γιά εἰρήνη καί καταλλαγή ὑπῆρχαν φωτογραφίες μέ συμπροσευχές θρησκευτικῶν ἡγετῶν, τίς ὁποῖες ἐπισημάναμε ὅτι μποροῦν νά δημιουργήσουν ζήτημα καί νά ἀποτελέσουν ἀφορμή ἐπικρίσεων ἐκ μέρους τινῶν.

Οἱ συγκεκριμένες φωτογραφίες, ὅπως διεπιστώσαμε, μετά τήν ἀνάρτηση τῶν Φακέλων στο Διαδίκτυο ἔχουν ἀντικατασταθεῖ μέ σχέδια ἤ ἁπλή ζωγραφική, ἀπόδειξη ὅτι ὁ διεξαχθεῖς διάλογος ἦταν ὄντως διάλογος καταλλαγῆς καί ὑπῆρχε καλή διάθεση ἐκ μέρους ὅλων.

Γ΄ Γυμνασίου

Θεματικές ἑνότητες 2, 3

Οἱ παροῦσες δύο ἑνότητες ἀπαιτοῦν μεγάλη προσοχή τόσο ὡς πρός τή διατύπωση, ὅσο καί ὡς πρός τή δομή καί παρουσίαση τοῦ περιεχομένου τους.

Τό διαθρησκειακό περιεχόμενο, δέν ἐπιτρέπει στόν μαθητή νά κάνει συγκρίσεις θετικές ἤ ἀρνητικές, ἁπλᾶ τόν θέτει ἐμπρός στό «φαινόμενο» τῶν θρησκευτικῶν ἑορτῶν μέ προφανές ἀποτέλεσμα τή σύγχυση.

Ἡ παροῦσα πρότασις ἔγινε κατά βάσιν ἀποδεκτή ἀπό τούς Συντάκτες καί οἱ διευκρινίσεις πέρασαν στούς Φ. Μαθητοῦ (ΘΕ 2, σελ. 32 κ.ἑ. καί ΘΕ 3 σελ. 56 κ.ἑ.).
Θεματική ἑνότητα 7

Ἐλλειμματική ὡς πρός τό θέμα τῆς νηστείας, ὅπου ἐμφανίζεται ὡς μία διαδικασία ἀποχῆς ἀπό τίς τροφές, χωρίς καμμία ἄλλη ἀναφορά συγκεκριμένη γιά τόν ὁλιστικό σκοπό τῆς νηστείας, ὡς ἄσκησης καί στέρησης.

Προφανῶς ἔγινε ἀποδεκτή ἡ παρατήρηση τῆς Ἱ. Συνόδου, διότι τό ζήτημα τῆς Νηστείας δέν ὑπάρχει στήν ΘΕ καί ἔχει μεταφερθεῖ ἀλλοῦ.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΛΥΚΕΙΟΥ

Οἱ παρατηρήσεις καί οἱ θέσεις τῆς Ἱ. Συνόδου, ἐπί τοῦ ΠΣ Λυκείου, ἀφοροῦν κυρίως τά προτεινόμενα ὑλικά καί τίς δραστηριότητες (γι’ αὐτό καί δέν παρουσιάζονται μεγάλες ἀλλαγές στή σύγκριση τῶν δύο Προγραμμάτων Σπουδῶν) καί, μάλιστα, τά περισσότερα, ὅπως μᾶς διαβεβαίωσαν οἱ Συντάκτες τοῦ νέου ΠΣ, ἀλλά καί ἐμεῖς διεπιστώσαμε μετά τήν ἀνάρτηση τῶν Φ. Μαθητοῦ στό διαδίκτυο, ἔχουν διορθωθεῖ, πολλά ἀπό αὐτά τά ὑλικά καί τά κείμενα ἔχουν ἀφαιρεθεῖ καί, μάλιστα, κατά τήν μαρτυρία τῶν Συντακτῶν, ἀρκετά νωρίς, ἀμέσως σχεδόν μετά τήν ἀποστολή τῆς ἀπό 28.9.2016 ἐπιστολῆς τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερωνύμου πρός τόν Πρωθυπουργό, στήν ὁποία ἀναφέρονται.

Ἐπί τῆς παρατηρήσεως τῆς Ἱ. Συνόδου ὅτι «στό ΠΣ τοῦ Λυκείου πρέπει νά εἶναι περισσότερο ἐμφανῆ τά στοιχεῖα πού ἀφοροῦν στό πρόσωπο τῆς Θεοτόκου καί τῶν Ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας, στήν σημασία τῆς Θείας Λατρείας, στόν χαρακτήρα τῆς προσευχῆς, τῆς ὀρθόδοξης ἀνθρωπολογίας, ὥστε νά ἀποφευχθεῖ ἡ κατανόηση τοῦ μαθήματος ὡς Κοινωνικῶν Σπουδῶν ἤ Ἀγωγῆς τοῦ Πολίτη», ἐπισημαίνουμε ὅτι φαίνεται νά ἔγινε ἀποδεκτή, καθώς οἱ ἀναρτηθέντες στό διαδίκτυο Φάκελοι τοῦ Μαθητοῦ περιέχουν πλούσιο ὑλικό κειμένων καί φωτογραφιῶν ἀπό τήν ὀρθόδοξη παράδοση.

Α΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

Θ.Ε. 1 ΑΝΘΡΩΠΟΣ / ΠΡΟΣΩΠΟ

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Ι. ΣΥΝΟΔΟΥ: Δίδεται στούς μαθητές τό τραγούδι "Ὁ Προσκυνητής" τοῦ Ἀλκίνοου Ἰωαννίδη μέ κενά σέ ὁρισμένους στίχους καί ὁ μαθητής καλεῖται νά βρεῖ ἀπό ποῦ λείπουν καί νά συμπληρώσει τίς λέξεις: "ταξίδι-ψυχή μου-κάποιος-τάματα (2) - προσευχή - ἔρωτας - ἀγάπη".

Τό τραγούδι αὐτό πού γράφτηκε με ἀφορμή τό βιβλίο «ΟΙ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΕΝΟΣ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΟΥ», δρᾶ ὡς ἐρέθισμα γιά τήν διαπραγμάτευση τοῦ θέματος, τό ὁποίο ἐξελίσσεται σταδιακά καί καταλήγει στήν ἀναζήτηση τοῦ ἀληθινού Θεοῦ. Ἀποφασίστηκε ἀπό τόν Διάλογο τό τραγούδι νά παραμείνει (βλ καί τόν Φ.Μ., σελ. 10-11).

1.3 ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ (3ο δίωρο)

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Ι. ΣΥΝΟΔΟΥ:

1. Ἐπικοινωνία με τούς ἀνθρώπους; μέ τόν Θεό;

Καί μέ τό Θεό καί τούς ἀνθρώπους, ὅπως δηλώνεται ξεκάθαρα, τόσο στά Προσδοκώμενα Μαθησιακά Ἀποτελέσματα, ὅσο καί στήν Ἀξιολόγηση.

2. Τό ἐκπαιδευτικό ὑλικό παραθέτει πρός διδασκαλία καί μελέτη:

α) ἕνα ἰνδιάνικο παραδοσιακό παραμύθι (Ὁ Ἄνεμος) γιά τόν "Ἄνεμο" πού ἀπήγαγε τήν ὄμορφη κόρη ἑνός ἰνδιάνου φύλαρχου (ΚΑΤΑΡΓΗΘΗΚΕ),

β) τούς στίχους ἀπό τό τραγούδι "Ὁ Μπαγάσας" τοῦ Νικόλα Ἄσιμου (1997, "Ρέ μπαγάσα! Περνᾶς καλά ἐκεῖ πάνω..." (ΚΑΤΑΡΓΗΘΗΚΕ),

γ) τούς στίχους ἀπό τό "Περιβόλι" (1966) (ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ ΟΜΟΦΩΝΩΣ – στόν Φ.Μ. ὑπάρχει στήν ὑποενότητα «Πέρασμα από τη φιλία και τη λαχτάρα συναναστροφής στη θρησκεία ως επικοινωνία με το ιερό», σ. 29) καί τήν "Συννεφούλα" (1966) τοῦ Διον. Σαββόπουλου (ΚΑΤΑΡΓΗΘΗΚΕ),

δ) τόν 61ο Ψαλμό (ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ ΟΜΟΦΩΝΩΣ – στον Φ.Μ. ὑπάρχει στήν ὑποενότητα «Πέρασμα από τη φιλία και τη λαχτάρα συναναστροφής στη θρησκεία ως επικοινωνία με το ιερό», σ. 30),

ε) στίχους ἀπό τό τραγούδι "Umbrella" (2007) τῆς Rihanna, (ΚΑΤΑΡΓΗΘΗΚΕ),

στ) κείμενα γιά τόν "Θεῖο Ἔρωτα" καί τήν "Προσευχή", (ΠΑΡΑΜΕΝΟΥΝ ΟΜΟΦΩΝΩΣ – στόν Φ.Μ. ὑπάρχει στήν ὑποενότητα «Η προσευχή, η λατρεία, η θεογνωσία και η θεολογία ως επικοινωνία στις χριστιανικές θρησκευτικές παραδόσεις», σ. 31),

ζ) κείμενο τοῦ Ἱσπανοῦ Ἁγίου τῆς Ρ/καθολικῆς Ἐκκλησίας Ἰωάννου τοῦ Σταυροῦ, (ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ ΟΜΟΦΩΝΩΣ – στόν Φ.Μ. ὑπάρχει στήν ὑποενότητα «Η προσευχή, η λατρεία, η θεογνωσία και η θεολογία ως επικοινωνία στις χριστιανικές θρησκευτικές παραδόσεις», σ. 32-33),

η) τούς στίχους ἀπό τό τραγούδι "Δίψα" (2003) τοῦ Νίκου Πορτοκάλογλου ("Δέν εἶν' ἡ Κίρκη, ἡ μάγισσα, σοῦ σέξ ἡ θεά, ἡ Καλυψώ, ἡ Ναυσικᾶ μέ τοῦ μπαμπά τά λεφτά ...") (ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ ΟΜΟΦΩΝΩΣ - στόν Φ.Μ. ὑπάρχει στήν ὑποενότητα «Η προσευχή, η λατρεία, η θεογνωσία και η θεολογία ως επικοινωνία στις χριστιανικές θρησκευτικές παραδόσεις», σ. 32-36) καί

θ) ἀμέσως μετά ἀκολουθεῖ ἀπόσπασμα ἀπό τήν "Ἐπί τοῦ Ὄρους Ὁμιλία" (Ματθ. κεφ. 5 – 7) (ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ ΟΜΟΦΩΝΩΣ ἀφοῦ εἶναι σέ ἄλλη ἑνότητα μέ τίτλο «Τρόπος ουσιαστικής επικοινωνίας: αναζητώντας ένα πρότυπο» - στόν Φ.Μ. παρουσιάζεται στίς σελ. 37-38).

Προφανῶς, μόνο ἐάν ὑποβαθμισθεῖ ἡ βαθειά θεολογική καί ἀνθρωπολογική διάσταση τῆς "Ἐπί τοῦ Ὄρους ὁμιλίας" μπορεῖ νά συνδεθεῖ μέ τούς στίχους τῶν παραπάνω τραγουδιῶν.

Τό ἐκπαιδευτικό ὑλικό δίνει τροφή γιά σκέψη πάνω σέ ἔννοιες, ὅπως ἡ "ἐπικοινωνία", πού ἔχουν, πλήν ἄλλων καί θρησκευτική σημασία, προσπαθώντας ὅμως νά προβληματίσει γι' αὐτές μέ τά ἐργαλεῖα τῆς ψυχολογίας ἤ τῆς μουσικῆς κ.λπ. ἀλλά πάντως ὄχι ὡς κύριο ἀντικείμενο θεολογικοῦ προβληματισμοῦ.

Ὅλο τό παραπάνω ὑλικό δέν συνδέεται ἄμεσα μέ τήν «Ἐπί τοῦ Ὄρους ὁμιλία», ἀλλά μέ σταδιακό τρόπο ὁ μαθητής ὁδηγεῖται στήν ἀνάπτυξη τῆς ἐπικοινωνίας μέ τό Θεό, μέσα ἀπό τό πέρασμα ἀπό τή φιλία καί τή λαχτάρα συναναστροφῆς, στή θρησκεία ὡς ἐπικοινωνία μέ τό ἱερό καί, τελικά, σέ ἕνα τρόπο οὐσιαστικῆς ἐπικοινωνίας, μέσα ἀπό τήν ἀναζήτηση ἑνός προτύπου σάν αὐτό τῆς Ἐπί τοῦ Ὄρους Ὁμιλίας (στους Φ.Μ., σελ. 27-39).

4.1 ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ (1ο δίωρο)

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Ι. ΣΥΝΟΔΟΥ: Τό κεντρικό ζήτημα τῆς ἐλευθερίας καί τοῦ αὐτεξουσίου τοῦ ἀνθρώπου, στό ὁποῖο ἔχει συνεισφέρει τόσες πολλές καί κεφαλαιώδεις προτάσεις ἡ ὀρθόδοξη πατερική καί ἐν γένει θεολογική γραμματεία  περιορίζεται σέ ἐκπαιδευτικό ὑλικό μέ πατερικά κείμενα μόλις 1 σελίδας καί ἐμπλέκεται μέ ἄσχετα πρός τήν ὀρθόδοξη ὀπτική, δοκίμια γιά τούς φυλακισμένους, στίχους ἀπό ἑλληνικό παραδοσιακό τραγούδι γιά τήν φυλακή, στίχους γιά τήν "Ἔξοδο" τῶν Ἑβραίων, ἀπό ξένα τραγούδια (spirituals, ὅπως τό "Go Down Moses" τοῦ Louis Armstrong κ.λπ.). Εἶναι σαφές καί ἐδῶ ποῦ πέφτει τό κέντρο βάρους: ἡ βασική θέαση τοῦ ζητήματος τῆς ἐλευθερίας μέ ἀφετηρία τήν κοσμική ὀπτική διαφόρων τεχνῶν καί ἐπιστημῶν (πολιτική, κοινωνιολογία κ.λπ.) στήν ὁποία ἁπλῶς συνεισφέρει καί συμβάλλει ἡ θεολογική προσέγγιση.

Ἡ πρότασις ἔγινε δεκτή καί τό ὑλικό ἔχει τροποποιηθεῖ, σύμφωνα μέ τίς ὑποδείξεις τῆς ἐπιστολῆς τοῦ Μακαριωτάτου ἀπό 28.9.2016, ἡ ὁποία ἐλήφθη σοβαρότατα ὑπ’ ὄψιν τῶν συντακτῶν τῶν ΠΣ, ἐνῶ καί στόν Φ. Μαθητοῦ, στίς σ. 161-163 παρουσιάζονται πλούσια κείμενα ἀπό τήν Ἁγία Γραφή, ἀλλά καί ἀπό τήν ἐκκλησιαστική γραμματεία περί της ἔννοιας τῆς ἐλευθερίας, τοῦ αὐτεξουσίου κ.λπ.

Β΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΘΕ 1: ΘΕΟΣ 

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Ι. ΣΥΝΟΔΟΥ: Αὐτοαποκάλυψη τοῦ Θεοῦ δέν ἀναφέρεται πουθενά.

Στήν παραπάνω στήλη Μέθοδος-Δραστηριότητες του ΠΣ φαίνεται ξεκάθαρα, ὅτι δέν ὑποτιμᾶται καθόλου ἡ αὐτοαποκάλυψη τοῦ Θεοῦ, ἐνῶ καί στά παρατιθέμενα κείμενα καί στίς Εἰκόνες πού ὑπάρχουν στόν Φάκελο Μαθητοῦ (σελ. 10-16) παρουσιάζεται ἡ αὐτοαποκάλυψη τοῦ Θεοῦ καί, μάλιστα, φαίνεται καί ἡ διαφορά μέ ἄλλες θρησκεῖες.

1.2 ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ (2ο δίωρο)
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Ι. ΣΥΝΟΔΟΥ: Ἀντιλήψεις γιά τή Δημιουργία καί τήν προέλευση τοῦ κόσμου στίς Θρησκεῖες (στον Χριστιανισμό καί στίς Θρησκεῖες).

Στήν στήλη Ἀξιολόγηση τοῦ Προγράμματος Σπουδῶν παρουσιάζεται ξεκάθαρα ἡ ὀρθόδοξη χριστιανική διδασκαλία, ἀλλά καί στόν Φ. Μαθητού, στίς σελ. 17, 18 και 19 παρουσιάζεται η σχετική βιβλική διήγηση της Γενέσεως καί στις σελ. 21, 22 καί 23 η ορθόδοξη χριστιανική αντίληψη περί της Δημιουργίας μέσα από την εκκλησιαστική γραμματεία.

2.3 ΠΑΡΑΔΟΣΗ (3ο δίωρο)
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Ι. ΣΥΝΟΔΟΥ: Ποιά Παράδοση;

Ἡ παράδοση ὁριοθετεῖται στή ζωή τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας στόν Τόπο μας καί ἐπί πλέον ἀναφέρεται στήν σημασία αὐτῆς τῆς παράδοσης στήν θεολογία καί τήν ἐκκλησιαστική ζωή. Στόν Φ. Μαθητοῦ καί στήν σελ. 60 ὑπάρχει ἐκτενής ἀναφορά στήν Χριστιανική Παράδοση, τήν Θεία Λατρεία κ.λπ.

3.2 ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ (2ο δίωρο)
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Ι. ΣΥΝΟΔΟΥ:

α) Ποιά εἶναι τά στερεότυπα καί οἱ προκαταλήψεις;
π.χ. οἱ γυναῖκες κατώτερες ἀπό τούς ἄνδρες, στερεότυπα φυλῆς, θρησκεύματος κ.λπ. Σέ ὅλα αὐτά παρουσιάζεται ἡ θεολογική θέση τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας (Φ.Μ. σελ. 87).

β) Δίνονται στόν μαθητή ὡς ἀφορμές γιά προβληματισμό γύρω ἀπό τήν ἔννοια "Στερεότυπα" διάφορες φωτογραφίες, τῆς μουσουλμάνας μαθήτριας μέ μανδήλα σέ ἑλληνική παρέλαση, ἀπό κατάστημα μουσουλμάνου ἰδιοκτήτη μέ ἀραβική ἐπιγραφή στό κέντρο τῆς Ἀθήνας, ἡ φετινή φωτογραφία τῆς Αἰγύπτιας ἀθλήτριας καί τῆς Γερμανίδας ἀθλήτριας ἀπό ἀγῶνα μπίτς βόλεϊ στούς Ὀλυμπιακούς ἀγῶνες τοῦ Ρίο.

Εἶναι ἐνδεικτική καί ἐδῶ ἡ ἐξαλλαγή τοῦ μαθήματος μέ ἐπίκεντρο τήν κοινωνιολογία τῆς θρησκείας, τήν ἐθνολογία, τήν πολιτική ἐπιστήμη καί ὄχι τόν θεολογικό προβληματισμό πάνω στίς διαθρησκειακές ἤ ἐθνολογικές διαφορές.

Τά παραπάνω παραδείγματα ἔχουν καταργηθεῖ ἀπό τόν Φάκελο Μαθητοῦ, ἐκτός ἀπό αὐτό τῆς Αἰγύπτιας ἀθλήτριας, τό ὁποῖο, ὅμως, ἔχει μεταφερθεῖ στήν ἑπόμενη ἑνότητα (3.3) πού ἀφορᾶ στήν πολυπολιτισμικότητα (Φ.Μ. σελ. 94).

3.4 ΔΙΑΛΟΓΟΣ (4ο δίωρο)

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Ι. ΣΥΝΟΔΟΥ:

Α) Στό πλαίσιο νοηματοδοτήσεως τῆς ἔννοιας "Διάλογος" δίδεται μιά γελοιογραφία τοῦ Economist γιά τούς θρησκευτικούς πολέμους: ἕνα πεδίο μάχης γεμάτο ἐρείπια καί νεκρούς, ἕνας ἐπιζῶν ἀναφέρει "Ὅλα ξεκίνησαν μέ μιά διαφωνία ποιανοῦ ὁ θεός ἦταν πιό εἰρηνικός, καλοσυνάτος καί συγχωρητικός".

Πρόκειται γιά ἀντιθρησκευτικά ἐρεθίσματα πού ὑποβάλλουν στόν μαθητή στό πλαίσιο ἑνός μαθήματος θρησκευτικῆς ἀγωγῆς, τήν ἀποδοχή τῆς ἰδέας ὅτι οἱ θρησκεῖες εἶναι ὑπαίτιες γιά τήν βία στόν κόσμο καί ὅτι ἡ ἰσχυρή πίστη, ὁδηγεῖ σέ μισαλλοδοξία.

Αὐτή εἶναι ἡ θέση τοῦ ἐπίσημου σχολείου στό πλαίσιο τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν; Καί ἐν πάσῃ περιπτώσει, μήπως αὐτό εἶναι τό ἀντικείμενο ἀνάλυσης τῆς κοινωνιολογίας τῶν θρησκειῶν ἤ τοῦ μαθήματος τῆς ἀγωγῆς τοῦ πολίτη;

Ἡ πρόταση ἔγινε ἀποδεκτή καί ἡ γελοιογραφία ἔχει ἀφαιρεθεῖ.

Β) Κατά τήν νοηματοδότηση τῆς ἔννοιας "Διάλογος", παρατίθεται καί ἡ ἐξιστόρηση τοῦ Σχίσματος Δυτικῆς Ἐκκλησίας καί Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ.

Ἡ ἐξιστόρηση αὐτή στό πλαίσιο τῆς ἔννοιας "Διάλογος", βγάζει τό σύνθετο πρόβλημα τοῦ Σχίσματος ἀπό τήν ἀνάλυση τῆς θεολογικῆς διαφορᾶς τῶν δύο Ἐκκλησιῶν, καί τό ἀντιμετωπίζει ἁπλῶς ὡς ἕνα πρόβλημα ἔλλειψης "Διαλόγου" μέ κοσμικά κριτήρια κοινωνικῆς καί ἠθικῆς ἀνάλυσης».

Δέν ὑπάρχει καμία ὑποτίμηση των θεολογικῶν διαφορῶν, οὔτε ὑποστηρίζεται ὅτι τό Σχίσμα ὑπῆρξε συνέπεια ἔλλειψης διαλόγου. Τονίζεται, ὅμως, ἡ σημασία τοῦ θεολογικοῦ διαλόγου γιά τήν ὑπέρβαση τῶν θεολογικῶν διαφορῶν πού εἶναι δεδομένο ὅτι ὑπάρχουν (Φ.Μ., σελ. 101-106)

4.3 ΕΚΦΡΑΣΗ (3ο δίωρο)

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Ι. ΣΥΝΟΔΟΥ: Πῶς θά ἀντιμετωπίσω ὡς χριστιανός τό Ἰσλάμ; Κάνουμε κριτική Θρησκειῶν ἤ ἐπί ἴσοις ὅροις Θρησκειολογία;

Ἡ παρατήρηση ἔγινε ἀποδεκτή διότι δέν ὑπάρχει καμία ἀναφορά στό Ἰσλάμ (Φ.Μ., σελ. 129-136).

Σημειώνω ὅτι μέ ὅλες τίς παραπάνω ἀλλαγές, συνεφώνησε καί ἡ Ἐκκλησία τῆς Κρήτης, ἡ ὁποία συμμετεῖχε εἰς τόν διάλογον, διά τοῦ ἐκπροσώπου Αὐτῆς, Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ἀρκαλοχωρίου κ. Ἀνδρέου, ὁ ὁποῖος, μάλιστα, κατά την τελευταῖα συνάντηση τοῦ διαλόγου «τόνισε ὅτι ὅλοι καί ὁ ἴδιος ὡς ἐκπρόσωπος τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης προσῆλθαν στόν διάλογο μέ τίς καλύτερες προθέσεις, μέ προτάσεις καί μέ διάθεση καλοπροαίρετη καί ἐποικοδομητική.

Χαρακτήρισε σημαντική τήν συνεργασία πού ἀναπτύχθηκε, κατά τήν ὁποία στήν ἀρχή ὑπῆρξε ἀρκετή θεωρητικολογία, ὅμως στήν πράξη ἀποκαλύφθηκε, κατά τήν προσωπική του ἄποψη, ἡ ἀξία τοῦ νέου ΠΣ στούς Φακέλους Ὑλικοῦ τοῦ μαθήματος, πού ὁ ἴδιος μόνος εἶδε.

Συνέχισε λέγοντας ὅτι, ἄν καί ἦλθε μέ περίσκεψη, φεύγει πολύ ἀναπαυμένος καί αἰσθάνεται τήν ἀνάγκη νά συγχαρεῖ τούς συντάκτες τῶν νέων ΠΣ γιά τήν ἐξαιρετική ἐργασία πού ἐπετέλεσαν καί τούς κάλεσε νά ἀξιοποιήσουν καί τίς κριτικές πού δέχθηκαν, ἀφοῦ ἡ ὡραιότητα φανερώνεται στήν ποικιλομορφία καί στόν σεβασμό στήν ἄλλη ἄποψη. Κλείνοντας δέ τόν διάλογο, ἐκ μέρους του, ἀναφώνησε “Δόξα τῷ Θεῷ”».

Τώρα ἐπιθυμῶ καταληκτικά νά σημειώσω μερικές σκέψεις μου˙ Δεχθῆτε παρακαλῶ αὐτές, μέ χριστιανική συγκαταβατικότητα.

«Τό Νέο Πρόγραμμα Σπουδῶν, ἀπό ἄποψη ἐπιστημονική, δέν μπορεῖ νά ὑποστηριχθεῖ ὅτι εἶναι θρησκειολογικό, οὔτε ὅτι ἀκολουθεῖ τήν λεγόμενη φαινομενολογική προσέγγιση. Μέ τήν Φ.Π. ἐπιδιώκεται νά τονιστεῖ ἡ σημασία πού μπορεῖ νά ἔχει τό θρησκευτικό φαινόμενο γενικότερα (καί ὄχι μέ τήν συγκεκριμένη θρησκεία) γιά τόν πολιτισμό καί τόν ἄνθρωπο» (Στογιαννίδης).

Τόν οὐσιαστικότερο ρόλο γιά τήν ἐπιτυχία τόν ἔχει ὁ ἐμπνευσμένος διδάσκων. Ἐάν αὐτό ἰσχύει, τότε τό ὁποιοδήποτε Πρόγραμμα Σπουδῶν μπορεῖ εὔκολα νά ἀποδομηθεῖ ὡς πρός τήν φιλοσοφία του. Στό Νέο Πρόγραμμα Σπουδῶν δύναται νά ἰσχύσει αὐτό.

Ὁ διδάσκων θά κάνει ὥστε τό Μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν νά γίνει ἕνα ἐξαιρετικά σπουδαῖο μάθημα, πού μπορεῖ νά δώσει ἀπαντήσεις ἀπέναντι σέ κρίσιμα ὑπαρξιακά ζητήματα, ὅπως ὁ θάνατος, ἡ ζωή, ἡ εὐτυχία, ὁ πόνος, ἡ ὕπαρξη ἤ ἡ ἀνυπαρξία τοῦ Θεοῦ, ἡ κοινωνική ἀδικία, οἱ πάσης φύσεως ἀνισότητες, ἡ διατήρηση καί διάσωση τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος κ.ἄ. καί νά καταδείξει τήν τεράστια συμβολή τῆς θρησκείας στό πνεῦμα, στήν τέχνη καί στόν πολιτισμό.

Ἔτσι τό Μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν καλλιεργεῖ στούς μαθητές μιά κουλτούρα διαλόγου μέ τά ἐρωτήματα αὐτά. Ἡ πεμπτουσία τῆς προσφορᾶς του βρίσκεται στό ὅτι πραγματεύεται θέματα πού σχετίζονται μέ τό νόημα τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης.

• Ἐδοκίμασα βαθειά ἔκπληξη ὅταν στά ἀρχεῖα τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, βρήκαμε τά βιβλία τοῦ 2006, μέ τίς παρατηρήσεις τῆς τότε Συνόδου, οἱ ὁποῖες ἀποτυπώθηκαν καί σέ ἐπιστολή πρός τήν τότε Ὑπουργό Παιδείας καί σᾶς διαβεβαιῶ πώς αἰσθάνομαι ἀπογοητευμένος ἀπό ἐκείνους πού τολμοῦν καί ἐπιμένουν στήν ἐπαναφορά των.

• Ὁ διάλογος μέ τό διαφορετικό δέν μπορεῖ νά ἀπουσιάζει ἀπό τό Μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν σέ μιά κοινωνία πού βιώνει τόν πλουραλισμό μέσα ἀπό τόν κόσμο τῆς πληροφορικῆς.

Ἔτσι τό Μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν ἄν ἐπιδιώκει νά εἶναι ἕνα μάθημα ὑποχρεωτικό γιά ὅλους, ἀνεξάρτητα ἀπό τίς θρησκευτικές τους πεποιθήσεις, τότε δέν ἔχει τήν πολυτέλεια νά πραγματεύεται θέματα μόνο μέσα ἀπό τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία˙ κρίνεται ἀναγκαία ἡ ἀναφορά σέ σύγχρονα μεγάλα θρησκεύματα, ὄχι ὅμως νά ἀξιοποιήσει τήν διδασκαλία τους ὡς ἑρμηνευτικό πλαίσιο, ἀλλά γιά νά δώσει στόν μαθητή τήν εὐκαιρία νά ἀντιληφθεῖ ὅτι τό θρησκευτικό φαινόμενο βιώνεται ποικιλοτρόπως καί ὅτι τό νόημα τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς μπορεῖ νά ἑρμηνεύεται μέσα ἀπό πολλές διαφορετικές καί ἀντικρουόμενες ὀπτικές γωνίες. Ἔτσι τό Μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν καθίσταται μάθημα πού καταφάσκει στόν διάλογο καί στήν ἀναγνώριση τῆς θρησκευτικῆς ἑτερότητας.

Ἐξ ἄλλου, σέ μιά κοινωνία ἑτερότητας καλεῖται νά ζήσει ὁ μελλοντικός πολίτης καί σέ μιά κοινωνία ἑτερότητας καλεῖται νά καλλιεργήσει τή θρησκευτική του συνείδηση. (Ἐδῶ ἀποκλείονται οἱ φανατισμοί, φονταμενταλισμοί, μισαλλοδοξίες κ.τ.ὅ.).

• Τό πρόβλημά μας σήμερα εἶναι ὅτι ἔχουμε χάσει τή «διανόηση» (Πανεπιστήμια, Λογοτεχνία, Καλλιτεχνικός χῶρος, Ἐκπαίδευση).

Χρειαζόμαστε αὐτούς πού θά διαλεχθοῦν μέ τήν ἐποχή μας, καί θά ἀναδείξουν τήν μαρτυρία τοῦ Εὐαγγελίου, καί τότε πολλοί ἄθεοι θά γίνουν ἔνθεοι. Ὅταν μιλᾶμε γιά ἕναν Θεόν πού προσβάλλεται ἀπό τίς ἁμαρτίες μας σάν τούς θεούς τοῦ δωδεκαθέου, τότε αὐτόν τόν Θεόν σᾶς ὁμολογῶ δέν τόν θέλω, δέν τόν ἔχω ἀνάγκη.

• Σήμερα φτάσαμε σέ μιά κοινωνία ἡ ὁποία εἶναι πάρα πολύ διαφορετική. Ἔχει ἐντελῶς ἄλλη εἰκόνα. Ἔτσι, π.χ. ἔχει φύγει ἡ ὀνοματοδοσία ἀπό τό Βάπτισμα, ὁ ἐκκλησιαστικός Γάμος ἔχει ἐν πολλοῖς ἀντικατασταθεῖ ἀπό τίς ποικίλες συμβιώσεις.

Ἡγέτες ἀρνοῦνται νά ὁρκισθοῦν στό Εὐαγγέλιο, ὁ ἠλεκτρονικός ἄνθρωπος εἶναι παρών, οἱ μεταναστεύσεις τρομακτικές, πραγματική μάχη καί ἀναμέτρηση μέ τήν Ἱστορία.

Σᾶς παρακαλῶ, ἐδῶ πρέπει ἔνδακρεις νά ἀναρωτηθοῦμε τίς πταίει;

• Συγχωρέστε μου καί κάτι τελευταῖο.

Νομίζω ὅτι ἀπό τό 1980 καί ἐντεῦθεν τό Μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν τελεῖ ὑπό διαρκή ἀμφισβήτηση. Καί διερωτῶμαι δύο τινά˙

α) Πῶς εἶναι δυνατόν σέ μιά κοινωνία μέ τόσο πλούσια πολιτισμική καί θρησκευτική παράδοση νά προκύπτει κατά καιρούς ἔντονος προβληματισμός, ἐνστάσεις, ἐντάσεις, ἐρωτήματα, ἀμφισβητήσεις κ.λ.π. σχετικά μέ τό Μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν;

Ἡ ἀπάντηση δέν εἶναι εὔκολη. Ψάχνουμε νά βροῦμε τήν ταυτότητά μας. Ἐρίζουμε, συγκρουόμεθα καί ἀποτέλεσμα μηδέν.

β) Μήπως τό πρόβλημα εἶναι ὅτι ὡς Ἐκκλησία καί Ἱεραρχία, ἐδῶ καί τόσες δεκαετίες δέν ἔχουμε θεολογικόν λόγον; Ἡ θεολογία ἀπουσιάζει ἀπ΄ τήν ποιμαντική μας, τά κηρύγματά μας, τήν καθημερινή ζωή τῆς Ἐκκλησίας.

• Δέν πείσαμε ἀκόμη γιά τήν καθολική μορφωτική ἀξία τοῦ μαθήματος. Δέν ἀμφισβητεῖται μέ ἄλλα λόγια ὁ τρόπος διδασκαλίας του, τά μοντέλα διδασκαλίας, τά ἐν χρήσει ἐγχειρίδια, τό Πρόγραμμα Σπουδῶν, ἤ ἄλλα ζητήματα, ἀλλά ἡ ἴδια ἡ δυνατότητά του νά ἐκπαιδεύσει τούς μαθητές.

Καί δέν θά μπορέσουμε ποτέ νά ἀντιμετωπίσουμε ἀποτελεσματικά τήν παρατεταμένη κρίση, ἄν δέν ξεκινήσουμε ἀπό τή διαπίστωση ὅτι ἡ ἑλληνική κοινωνία, στή συντριπτική της πλειοψηφία. δέν δέχεται τήν πνευματική ἀξία τοῦ μαθήματος, δηλαδή τό λόγο ὕπαρξης τοῦ μαθήματος στά Προγράμματα Σπουδῶν τοῦ Σχολείου, καί δέν τούς ἐνδιαφέρουν διόλου τεχνικά ζητήματα καί ἐπί πλέον, ἡ κρίση αὐτή ἀντανακλᾶ μιά βαθύτερη κρίση πού ἀφορᾶ τή θέση καί τό ρόλο τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας μέσα στήν ἑλληνική κοινωνία.

• Τό ὅλο θέμα μέ τό ΜτΘ, τό ὁποῖον μᾶς ἐταλάνισε τόσα χρόνια, γιατί δέν εἶναι σημερινό, πρέπει νά μᾶς προβληματίσει. Ἀναδείχθηκε σέ ἕνα «ἐμβληματικό» πρόβλημα πού ἀναδεικνύει πολλές ἀπό τίς παθογένειές μας καί σκεπτικισμό γύρω ἀπό τίς στρατηγικές μας.

Θά συνεχίσουμε μέ ἕνα μοντέλο διοικήσεως τοῦ 1969 καί μέ Κανονισμούς ἐργασιῶν τῶν δύο Σωμάτων (Δ.Ι.Σ. & Ι.Σ.Ι. ) τοῦ 1977;

Νομίζω τέτοια θέματα δοκιμάζουν τίς ἀντοχές μας, τήν ἑνότητά μας, καί δέν εἶναι δυνατόν νά διαπραγματευόμεθα 80 ἄνθρωποι -ἔστω ἅγιοι- σέ κοινή συνεδρίαση, χωρίς νά γνωρίζουμε σέ βάθος τό ἐπιστημονικό καί ἱστορικό τοῦ θέματος, καί νά γινόμαστε ὄργανα ὁμάδων καί συντεχνιακῶν συμφερόντων (ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησιαστική Ἐκπαίδευση καί βλέπετε, γράφουν, σκέπτονται οἱ ἐκπαιδευτικοί πού διακονοῦν ἐκεῖ, σάν νά εἶναι δική τους ὑπόθεση καί ἀγνοοῦν παντελῶς τήν Ἐκκλησία).

Χρειάζεται σέ κάθε θέμα μιά συγκεκριμένη ἐπιστημονική ἐπιτροπή, μέ τούς κορυφαίους ἐκ τῶν εἰδημόνων ἑκάστοτε, χριστιανούς ἐπιστήμονες.
Ἐδῶ φαίνεται καθαρά πιά, ὅτι οἱ Συνοδικές Ἐπιτροπές, ὅπως συγκροτοῦνται καί λειτουργοῦν, εἶναι πλέον ξεπερασμένες. 

• Ὡσαύτως πρέπει μέ συντριβή νά ὁμολογήσωμεν ὅτι ἀκόμη καί τό «Κατηχητικό» τῆς ἐνορίας τό ἀπωθοῦν τά παιδιά, διότι διαιωνίζει πολλές φορές ἰδεολογήματα νεκρά προτεσταντικῆς ἠθικολογίας καί τῆς ὀρθολογικῆς «ἀπολογητικῆς». Ὅπως ἐπίσης ὅτι καί τό Μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν στά σχολεῖα μας, χρόνια τώρα εἶναι μιά βαθμολογούμενη «πληροφόρηση» ἄσχετη μέ τή δίψα τοῦ ἀνθρώπου γιά ψηλαφητή ἀλήθεια καί ψηλαφητή χαρά ζωῆς.

• Καί μή ξεχνοῦμε ὅτι σχεδόν κανείς δέν γίνεται χριστιανός μέσα στήν αἴθουσα διδασκαλίας. Ἡ χριστιανική ζωή γεννιέται ἀλλοῦ καί ἀλλιῶς.

Ὁ γενέθλιος τόπος εἶναι κατεξοχήν τό πατρικό σπίτι καί ὁ τρόπος γέννησής της δέν εἶναι βέβαια ἡ διδασκαλία, ἀλλά ἡ προσχώρηση ἐξ ἁπαλῶν ὀνύχων, σέ ἕναν τρόπο ἤ σέ μιά στάση ζωῆς.

Βλέπει τό μικρό παιδί τούς ἀνθρώπους τοῦ σπιτιοῦ του, πατέρα, μάνα γιαγιά, παπποῦ νά κάνουν τό σταυρό τους πρίν φᾶνε, νά νηστεύουν, νά ἀνάβουν τό καντήλι καί κυρίως τούς βλέπουν νά ἐκκλησιάζονται διότι τελικά ὁ δρόμος πρός τήν Ἐκκλησία περνᾶ μέσα ἀπό τήν ἴδια τήν Ἐκκλησία, προχωρεῖ σ΄ αὐτόν τόν κόσμον διά τῆς μιμήσεως καί πάντως ἡ πίστη αὐτή δέν πρόκειται νά γεννηθεῖ μέσα ἀπό τά σχολικά ἐγχειρίδια.

Μακαριώτατε,

Ἅγιοι Ἀδελφοί,

Νομίζω ὅτι σκέπτεσθε σέ ποιά δεινή θέση εὑρισκόμεθα, καί ὅτι ἐξάπαντος δέν πταίουν μόνον οἱ ἄλλοι, καί ἴσως καθόλου οἱ ἄλλοι.

Ἔχομεν χρείαν δουλειᾶς πολλῆς καί μετανοίας καθημερινῆς.

Νά τελειώσω ὅμως μέ τό ἑξῆς˙

Μιά καί νηστεύουμε γιά νά ἑορτάσουμε τούς ἁγίους Ἀποστόλους, μάλιστα τούς κορυφαίους Πέτρον καί Παῦλον, ἄς θυμηθοῦμε τό συμβάν ἐν Κορίνθῳ: «ἀντιτασσομένων δὲ αὐτῶν (τῶν Ἰουδαίων) καὶ βλασφημούντων ἐκτιναξάμενος τὰ ἱμάτια εἶπε πρὸς αὐτούς· Τὸ αἷμα ὑμῶν ἐπὶ τὴν κεφαλὴν ὑμῶν· καθαρὸς ἐγώ· ἀπὸ τοῦ νῦν εἰς τὰ ἔθνη πορεύσομαι. καὶ μεταβὰς ἐκεῖθεν ἦλθεν εἰς οἰκίαν τινὸς ὀνόματι Ἰούστου, σεβομένου τὸν Θεόν, οὗ ἡ οἰκία ἦν συνομοροῦσα τῇ συναγωγῇ. Κρίσπος δὲ ὁ ἀρχισυνάγωγος ἐπίστευσε τῷ Κυρίῳ σὺν ὅλῳ τῷ οἴκῳ αὐτοῦ, καὶ πολλοὶ τῶν Κορινθίων ἀκούοντες ἐπίστευον καὶ ἐβαπτίζοντο. Εἶπε δὲ ὁ Κύριος δι' ὁράματος ἐν νυκτὶ τῷ Παύλῳ· Μὴ φοβοῦ, ἀλλὰ λάλει καὶ μὴ σιωπήσῃς, διότι ἐγώ εἰμι μετὰ σοῦ, καὶ οὐδεὶς ἐπιθήσεταί σοι τοῦ κακῶσαί σε, διότι λαός ἐστί μοι πολὺς ἐν τῇ πόλει ταύτῃ» (Πραξ. 18,6-10). Γιατί ὄχι καί σήμερα;

Γιά νά πεῖ ὁ Ἀπ. Παῦλος κατόπιν πρός Ἐφεσίους (1,19-21): «...καὶ τί τὸ ὑπερβάλλον μέγεθος τῆς δυνάμεως αὐτοῦ εἰς ἡμᾶς τοὺς πιστεύοντας κατὰ τὴν ἐνέργειαν τοῦ κράτους τῆς ἰσχύος αὐτοῦ». Πρόκειται γιά μία ἐνέργεια πού ἤδη ἔχει διαχυθεῖ καί δρᾶ στήν παγκόσμια ἱστορία.

Διότι ὁ Ἀναστάς Χριστός εἶναι πλέον «ὑπεράνω πάσης ἀρχῆς καὶ ἐξουσίας καὶ δυνάμεως καὶ κυριότητος καὶ παντὸς ὀνόματος ὀνομαζομένου οὐ μόνον ἐν τῷ αἰῶνι τούτῳ, ἀλλὰ καὶ ἐν τῷ μέλλοντι·»

Στηριγμένος ἀκράδαντα σ' αὐτή τήν ἀλήθεια βρίσκεται ὁ πυρήνας τῆς ἐλπίδος μας.

Ἡ χριστιανική ἐλπίδα ἀποκαλύπτει συνεχῶς δυνατότητες ἀπρόσιτες στήν ἁπλή λογική καί ἐμπειρία. Μέσα στά ἀδιέξοδα, τίς δοκιμασίες καί τίς θλίψεις, οἱ πιστοί ὄχι μόνο τολμοῦμε νά ἐλπίζουμε, «ἀλλά καυχώμεθα ἐπ΄ ἐλπίδι τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ. Οὐ μόνον δέ, ἀλλά καί καυχώμεθα ἐν ταῖς θλίψεσιν, εἰδότες ὅτι ἡ θλίψις ὑπομονήν κατεργάζεται, ἡ δέ ὑπομονή δοκιμήν, ἡ δέ δοκιμή ἐλπίδα, ἡ δέ ἐλπίς οὐ καταισχύνει {Ρωμ 5, 3-5}» (Ἀναστασίου, Ἐγρήγορση, σ. 191).

Εὐχαριστοῦμε τήν σεπτήν Ἱεραρχίαν διά τήν ἐμπιστοσύνην Της πρός τά μέλη τῆς Ἐπιτροπῆς, Ἀρχιερεῖς καί λαϊκούς καί διά τήν τιμητικήν, αλλά και εὐθυνοφόρον, ἀνάθεσιν τοῦ διεξαχθέντος διαλόγου.

Τοῦτο ἀποτελεῖ πιά ἕνα κεκτημένο διά τήν Ἐκκλησίαν μας. Ἡ ὅλη στρατηγική μας ἦταν ὄχι ἡ σύγκρουσις, ἀλλά ἡ κατάθεσις τῆς μαρτυρίας μας καί τοῦ ποιμαντικοῦ πόνου μας πρός ὄφελος τῆς νεολαίας τῆς Πατρίδος μας.

Μία προσπάθεια νά πείσουμε, ἔχοντες ὑπ' ὄψιν τό Παύλειον· «Ἐν σοφίᾳ περιπατεῖτε πρὸς τοὺς ἔξω... ὁ λόγος ὑμῶν πάντοτε ἐν χάριτι, ἅλατι ἠρτυμένος, εἰδέναι πῶς δεῖ ὑμᾶς ἑνὶ ἑκάστῳ ἀποκρίνεσθαι» (Κολ. 4,5-6).
Χρειάζεται δέ προσοχή, ὥστε νά μήν παρασυρόμεθα ἀπό δημοσιογραφικά κείμενα, ἔντυπα καί ἠλεκτρονικά, ὑποκινούμενα ὑπό ἀμφιβόλου ποιότητος ἐλατήρια, συντεχνιακῶν καί κομματικῶν συμφερόντων, στερουμένων ἐπιστημονικῆς ἐπάρκειας.

Ἄς μή λησμονοῦμε τήν δυνατότητα πού μᾶς παρέχεται, πλέον, ὥστε νά παρέμβουμε εἰς τήν διαμόρφωσιν τῶν τελικῶν βιβλίων διά τούς μαθητάς.

Τέλος, θέλω νά κάνω τιμητική καί εὐγνώμονα ἀναφοράν εἰς τούς δύο ἀγαπητούς μου ἀδελφούς Ἀρχιερεῖς, Μεσογαίας κ. Νικόλαον καί Μεσσηνίας κ. Χρυσόστομον, διά τήν καθοριστική συμβολήν των καθώς καί εἰς τούς εἰδήμονες-συμβούλους τῆς Ἐπιτροπῆς μας κατά τήν διεξαγωγήν τοῦ Διαλόγου˙ π. Βασίλειον Καλλιακμάνην - Καθηγητήν τοῦ Τμήματος Θεολογίας τοῦ ΑΠΘ, κ. Κωνσταντῖνον Κορναράκην - Ἀναπληρωτήν Καθηγητήν τοῦ Τμήματος Θεολογίας ΕΚΠΑ, κ. Ἀθανάσιον Στογιαννίδην - Ἐπίκουρον Καθηγητήν τοῦ Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ, κ. Στυλιανόν Τσιπούρα - Σχολικόν Σύμβουλον Α΄ Ἐκπαιδευτικῆς Περιφερείας Θεσσαλονίκης καί κ. Κωνσταντίνον Πρέντον - Διδάσκαλον Δημοτικής Ἐκπαιδεύσεως καί Δρ Θεολογίας, καί παρακαλῶ νά ἐκφρασθεῖ αὐτή ἡ εὐχαριστία ἐγγράφως ὑπό τῆς Δ.Ι.Σ., ὅπως νά ὑπογραμμίσω καί τήν ὁλοπρόθυμον ὑποστήριξιν εἰς τό ἔργον τῆς Ἐπιτροπῆς τοῦ Γραμματέως αὐτῆς π. Φιλοθέου Θεοχάρη.
Σᾶς εὐχαριστῶ.

†ὁ Ὕδρας, Σπετσῶν καί Αἰγίνης Ἐφραίμ