Μέγας Βασίλειος (329-378)

Είναι μία από τις μεγαλύτερες μορφές της Ορθόδοξης Εκκλησίας.  Γεννήθηκε στην Καισάρεια της Καππαδοκίας από γονείς πλούσιους και πιστούς Χριστιανούς, τον Βασίλειο, καθηγητή της ρητορικής στη Νεοκαισάρεια και την Εμμέλεια, απόγονο Ρωμαίων αξιωματούχων. Όταν ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός (284-305), κήρυξε φοβερό διωγμό εναντίον των Χριστιανών και οι δυο παππούδες του θανατώθηκαν. Τότε, όλη η οικογένειά του κρύφτηκε για  επτά χρόνια στα δάση του Πόντου.

Ο Βασίλειος είχε πέντε αδελφές, από τις οποίες η Μακρίνα, μετά από τον πρόωρο θάνατο του αρραβωνιαστικού της, αφιερώθηκε σε μοναστήρι. Είχε και  αδελφούς, από τους οποίους οι τρεις έγιναν επίσκοποι και αργότερα ανακηρύχθηκαν άγιοι. Ο Βασίλειος ήταν ο μεγαλύτερος. Ο δεύτερος ήταν ο Γρηγόριος, μετέπειτα επίσκοπος Νύσσης και ο τρίτος, ο Πέτρος, έγινε μητροπολίτης Σεβαστείας. Ο Ναυκράτιος πέθανε πολύ νέος.

Ο Βασίλειος έμαθε τα πρώτα γράμματα από τη γιαγιά του Μακρίνα, μαθήτρια του Γρηγορίου του Θαυματουργού. Ύστερα μορφώθηκε στην Καισάρεια και έκανε ανώτατες σπουδές στην Αθήνα,  όπου ήρθε σε επαφή με τους περίφημους  ρήτορες της εποχής, Ιμέριο και Προαιρέσιο, και ηυδόκει σοφιστών τε και φιλοσόφων τοις τελειοτάτοις. Στην Αθήνα σπούδασε ρητορική, φιλοσοφία, αστρονομία, γεωμετρία και ιατρική. Γνωρίστηκε και με τον Γρηγόριο τον Θεολόγο, με τον οποίο συνδέθηκε με μακροχρόνια φιλία. Ακόμη, γνωρίστηκε και με το μετέπειτα αυτοκράτορα Ιουλιανό, που σπούδαζε στην ίδια πόλη, ειδωλολάτρη και διώκτη των Χριστιανών.

Επέστρεψε στην Καισάρεια το καλοκαίρι του 356 μ.Χ., όπου συνέχισε την παράδοση του πατέρα του και έγινε καθηγητής της ρητορικής. Το 358 μ.Χ., επηρεασμένος από το θάνατο του αδερφού του μοναχού Ναυκρατίου και με την παρότρυνση της αδερφής του Μακρίνας, βαφτίστηκε Χριστιανός και αποφάσισε να αφιερώσει τον εαυτό του στην ασκητική πολιτεία. Αποσύρθηκε, λοιπόν, σε ένα κτήμα της οικογένειάς του στον Πόντο. Αργότερα, ταξίδεψε στην Αίγυπτο, την Παλαιστίνη και τη Μεσοποταμία. Επηρεάστηκε από την ασκητική ζωή των μοναχών των περιοχών αυτών και έτσι αποφάσισε να επιδοθεί στον ασκητισμό σε ένα ήρεμο τόπο, στην όχθη ενός ποταμού, κοντά στη Νεοκαισάρεια. Η φήμη του ασκητικού βίου του Βασιλείου οδήγησε στην ίδρυση αρκετών ερημητηρίων στην περιοχή, που σύντομα μετατράπηκαν σε μοναστήρια. Ο Βασίλειος έγινε, τότε, πατέρας του μοναχισμού της Καππαδοκίας. Ο σοφός δάσκαλός του Εύβουλος, εντυπωσιασμένος από την αυστηρή νηστεία του Αγίου, λέγεται ότι έγινε και αυτός Χριστιανός.

Ο Μέγας Βασίλειος ερμήνευσε βιβλία τής Αγίας Γραφής, υπήρξε σφοδρός πολέμιος του αρειανισμού και πρωτεργάτης της κοινωνικής πρόνοιας και αλληλεγγύης. Οικοδόμησε κοντά στην Καισάρεια ένα συγκρότημα κοινωφελών ιδρυμάτων, πτωχοκομείου, νοσοκομείου, λεπροκομείου και άλλων, τη λεγόμενη Βασιλειάδα, που έγινε ταμείο της ευσέβειας και της αγάπης. Συνέταξε, ακόμη, ρυθμιστικές διατάξεις του μοναχικού βίου, ως υπέρμαχος της κοινοβιακής ζωής. Χαρακτηριστικά, προέβλεπε για τις μονές την αγαθοεργία και την προσφορά αγωγής στα παιδιά και των δύο φύλων.

Ο Βασίλειος χειροτονήθηκε ιερέας το 362. Το 368-369, ο Βασίλειος έσωσε, κυριολεκτικά, την Καππαδοκία από φοβερό λιμό. Πούλησε σημαντικό μέρος της περιουσίας του, για να οργανώσει συσσίτια για τους τους φτωχούς, ενώ τα φλογερά κηρύγματά του στην εκκλησία κατά των πλουσίων, τους ανάγκασαν να ανοίξουν τις αποθήκες τους.

Όταν ο Ευσέβιος πέθανε (370), διάδοχός του  στο θρόνο της Καισάρειας εξελέγη ο Βασίλειος. Επειδή αρνήθηκε να δεχθεί τους αρειανούς επισκόπους, ο αυτοκρατορικός απεσταλμένος Μόδεστος, γνωστός για τη σκληρότητά του,  τον απείλησε με τιμωρία αλλά ο αρχιερέας Βασίλειος δεν υπέκυψε στις απειλές του.

Η υγεία του Βασιλείου καταστράφηκε από τη μεγάλη δράση που ανέπτυξε σε διάφορους τομείς, με μόνα όπλα του την πίστη και την προσευχή, με τα κηρύγματα και τους λόγους του και με τα πολλά ασκητικά και παιδαγωγικά συγγράμματά του. Παρέδωσε το πνεύμα του στον Θεό, σε ηλικία 49 χρονών, την 31η Δεκεμβρίου του 378.

Ο Μέγας Βασίλειος μάς άφησε ένα πολύ μεγάλο αριθμό σπουδαιότατων συγγραμμάτων. Για την Ορθόδοξη Ανατολική Εκκλησία, το μεγαλύτερο έργο του Μεγάλου Βασιλείου είναι η Θεία Λειτουργία, που τελείται και σήμερα σε καθορισμένες ημέρες του λειτουργικού έτους. Την ημέρα της μνήμης του Μεγάλου Βασιλείου, τις παραμονές των τριών μεγάλων Δεσποτικών γιορτών, Χριστουγέννων, Θεοφανείων και Πάσχα (Μέγα Σάββατο), τις πέντε Κυριακές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και τη Μεγάλη Πέμπτη. Κατά παλαιότερη συνήθεια, η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου τελούνταν και κατά τη γιορτή της Πεντηκοστής και κατά τη γιορτή του Τιμίου Σταυρού. Άλλα έργα του Βασιλείου είναι οι ρητορικές του ομιλίες και οι επιστολές του καθώς και τον περίφημο λόγο  Προς τους νέους, όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων. Σημαντικά είναι, επίσης, τα ασκητικά και αντιαιρετικά του έργα. Ο Βασίλειος εξέφρασε απόψεις και για τη δημιουργία και λειτουργία του κόσμου, στο έργο του Εξαήμερος.

Ο Βασίλειος μαζί με τον Γρηγόριο Θεολόγο και τον Ιωάννη Χρυσόστομο γιορτάζονται, επίσης, στις 30 Ιανουαρίου. Η γιορτή των Τριών Ιεραρχών υιοθετήθηκε  από το 1081 μ.Χ., όταν Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως-Νέας Ρώμης ήταν ο Ιωάννης Μαυρόπους (Ευχαΐτων). Το νεοελληνικό κράτος από το 1843 ονόμασε τους Τρεις Ιεράρχες, προστάτες της Παιδείας και καθιέρωσε το γιορτασμό τους στα σχολεία. Ως εκ τούτου, ο Βασίλειος εικονίζεται συχνά μαζί με τον Γρηγόριο τον Θεολόγο και τον Ιωάννη Χρυσόστομο, στην ορθόδοξη εκκλησιαστική αγιογραφία.

Απολυτίκιο, Ήχος α'

Εις πάσαν την γην εξήλθεν ο φθόγγος σου, ως δεξαμένην τον λόγον σου δι’ ου θεοπρεπώς εδογμάτισας, την φύσιν των όντων ετράνωσας, τα των ανθρώπων ήθη κατεκόσμησας, Βασίλειον ιεράτευμα, Πάτερ όσιε, Χριστόν τον Θεόν ικέτευε, δωρήσασθαι ημίν το μέγα έλεος.

Δρ Ελένη Ρωσσίδου-Κουτσού, Φιλόλογος-Βυζαντινολόγος – Εκκλησία Κύπρου

Αναφορές: Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων Β.Ε.Π.Ε.Σ.) (Αθήνα, 1988)· Χρήστου, Π. Κ., Ελληνική Πατρολογία (Θεσσαλονίκη, 1989)· Ιδίου, Εκκλησιαστική Γραμματολογία, Πατέρες και Θεολόγοι του χριστιανισμού (Θεσσαλονίκη, 1991·  Τσάμη, Δ.Γ., Εκκλησιαστική Γραμματολογία. Από την Αποστολική Εποχή ως την άλωση της Κωνσταντινούπολεως (Θεσσαλονίκη, 2001)· Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μικρά Ασία.