Τρεῖς Ἱεράρχες καί θεία λατρεία

Ὁ μήνας Ἰανουάριος μᾶς δίνει ἀρ­κε­τές εὐκαιρίες νά τιμήσουμε τούς ἁγίους Τρεῖς Ἱεράρχες. Ἤδη ἀπό τήν 1η τοῦ μή­να ἑορτάζεται ἡ μνήμη τοῦ Μεγάλου Βα­σι­­λείου, στίς 25 ἡ μνήμη τοῦ Γρη­γο­ρίου τοῦ Θεολόγου καί στίς 27 ἡ ἀνακομιδή τῶν λειψάνων τοῦ Ἰωάννου τοῦ Χρυσο­στό­μου ἀπό τά Κόμανα στήν Κωνστα­ντι­νούπολη. Τέλος, στίς 30 Ἰανουαρίου ἡ Ἐκ­­κλησία ἑ­ορτάζει τή μνήμη καί τῶν Τρι­ῶν Ἱε­ραρ­χῶν ἤ ἀκριβέστερα τή σύν­α­ξη πρός τιμή αὐτῶν, διότι πρόκειται περί κοινῆς ἑορτῆς καί ὄχι μνήμης μέ τήν ἔν­νοια ἐ­πε­τείου τῆς κοίμησης αὐ­τῶν.

 Ἡ τελευταία αὐτή ἑορτή εἶναι μετα­γενέστερη καί καθιερώθηκε κατά τόν 11ο αἰώνα ἐπί τῆς βασιλείας τοῦ Ἀλεξίου Κο­μνηνοῦ (1081-1118) ἀπό τόν μητροπο­λί­τη Εὐχαΐ­των Ἰωάν­νη τόν Μαυρόποδα. Ἐκεῖνος συνέθεσε καί τήν ἀκολου­θία τῆς ἑορτῆς αὐτῆς.

 Ἀπό τότε καθιερώθηκε καί ἡ ἀπει­κό­νιση τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν στήν ἴ­δια ἁγι­ογραφική παράσταση. Παράλληλα ἤ­δη εἰκονίζονταν μέ ἄλλους Ἱεράρχες στήν κόγχη τοῦ ἱεροῦ βήματος νά κυ­κλώ­νουν τήν ἁγία Τράπεζα, ἐνδεδυμένοι τά ἀρχι­ε­ρατικά τους ἄμφια καί μέ τά εἰ­λητάρια τῆς θείας Λειτουργίας στά χέ­ρια. Ἡ πρα­κτική αὐτή τῆς εἰκονογρα­φίας ὑ­πενθυ­­μίζει τό γεγονός ὅτι οἱ Τρεῖς Ἱε­ράρ­χες δέν ὑπῆρξαν μόνο μεγάλοι δι­δάσκαλοι τῆς πίστης καί τοῦ ἤθους τῆς Ἐκ­κλη­σί­ας, ἀλλά καί τῆς λατρείας της. Πρά­γμα­τι οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες, ἐκτός ἀπό ἱερουργοί τῶν μυστη­ρίων τῆς Ἐκκλησί­ας, ὑπῆρξαν καί διαμορφωτές τῆς θείας λατρείας. 

 Εἰδικότερα, ἀπό ἱστορικές πηγές πλη­ροφορούμαστε ὅτι ὁ Μέγας Βασί­λει­ος κα­θόρισε τήν τάξη τῆς ἀνάγνωσης τῶν εὐ­χῶν. Ἐξάλλου στόν ἴδιο ἀπο­δίδονται πλῆ­θος εὐχῶν πού περιέχονται στά λει­τουρ­γικά βιβλία. Ἐνδεικτικά ἀνα­φέρον­ται οἱ εὐχές τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος καί τοῦ μεγάλου Ἁγιασμοῦ, τῆς γονυ­κλι­σίας τῆς Πεντηκοστῆς καί τῶν ἀκο­λου­θιῶν τοῦ νυχθημέρου. Οἱ εὐχές αὐτές δια­κρί­νονται γιά τό βιβλικό τους ὑπό­βα­θρο, τή βαθειά θεολογική σκέψη καί τήν ἀρι­στοτεχνική δομή καί γλῶσσα. Τό σπου­­δαιότερο ὅμως λει­τουργικό του ἔρ­γο, ἀπό τά ὡραιότερα καί θεολογικό­τερα κείμενα τῆς θρησκευτικῆς φιλολο­γίας, εἶναι ἡ θεία Λειτουργία του.

 Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος ὡς ποιη­τής συνέγραψε ἐπίσης ὕμνους καί προσευχές. Ὁ πλοῦτος τῶν αἰσθημάτων πού τά χαρακτηρίζει τά κατατάσσει με­τα­ξύ τῶν ἐκλεκτότερων ἔργων τῆς ἐκ­κλη­σιαστικῆς ποίησης. Οἱ ὕμνοι αὐτοί ὅμως δέν χρησιμοποιήθηκαν στή λα­τρεί­α, ἐπει­δή ἦταν γραμμένοι σέ ὁμηρική,  δύσκολη, γλῶσσα. Στόν ἅγιο Γρη­γόριο ἀ­πο­δίδεται καί μία θεία Λειτουργία, γραμ­μένη καί αὐτή σέ ἔμμετρο λόγο, ἡ ὁποία τελοῦν­ταν στήν ἐκκλησία τῆς Ἀλεξάν­δρει­ας.

 Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, σύμφωνα μέ τούς βιογράφους του, ἔκανε προσπάθειες γιά τήν ἀναπτέ­ρωση τῆς λει­­τουργικῆς ζωῆς στήν Κωνσταντινού­πο­λη, ἐνῶ σέ πολλές ὁμιλίες του ἔπαιρνε ἀφορμές γιά νά ἐξάρει τή σημασία τῶν Μυστηρίων καί νά καθοδηγήσει τούς πι­στούς στή συμμετοχή στίς λειτουργικές συνάξεις. Στόν ἴδιο ἀποδίδεται καί ποικι­λία εὐχῶν γιά διάφορες περιστάσεις καί ὧρες προσευχῆς. Πιό πολύ ὅμως εἶναι γνωστός γιά τή θεία Λειτουργία πού φέ­ρει τό ὄνομά του, ἡ ὁποία διακρίνεται γιά τή δωρική ἁπλότητα, τή συντομία καί τή συνοχή της. 

 Οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες, μέ τά λειτουργικά τους ἔργα, στέκονται ὡς φωτεινοί ὁδο­δεῖκτες στήν πορεία τῶν ἀνθρώπων γιά τήν «ἐν πνεύματι καί ἀληθείᾳ» λατρεία (Ἰω 4,23), ἐνῶ ἡ Ἐκκλησία χρησιμο­ποι­ώντας τά κείμενά τους συνεχίζει νά τε­λεῖ τό μυστήριο τῆς θείας Εὐχαριστίας, ἁ­γι­άζοντας τούς πιστούς ὅλων τῶν ἐπο­χῶν.

Μάξιμος

Ἀπολύτρωσις, Ἰαν. 2017