Πρωτοπρ. Βασίλειος Α. Γεωργόπουλος, Η κριτική εις την αρχαίαν ελληνικήν θρησκείαν από τον Ηράκλειτον εις τον Ευήμερον (Β΄)

Ἡ κριτική εἰς τήν Ἀρχαίαν Ἑλληνικήν Θρησκείαν

ΑΠΟ ΤΟΝ ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΝ ΕΙΣ ΤΟΝ ΕΥΗΜΕΡΟΝ

Τοῦ πρωτ. π. Βασιλείου Ἀ. Γεωργοπούλου, Ἐπικ. Καθ. Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ

Β΄

    Ὁ Εὐριπίδης (485- 406π.Χ.) ἀνήκει στούς τρεῖς κορυφαίους τραγικούς. Ἡ στάση τοῦ Εὐριπίδη ἔναντι τῆς ἀρχαίας θρησκείας ὑπῆρξε αὐστηρή. Στό ἔργο του “Βελλεροφόντης”, σέ ἀποσπάσματα πού διασώθηκαν, ἀναφέρει: «Λένε ὅτι ὑπάρχουν θεοί στόν οὐρανό. Ὄχι, δέν ὑπάρχουν, ἐκτός ἄν θέ- λουμε, μέ τή μωρία μας νά ἐξακολουθοῦμε νά πιστεύουμε τούς ἀρχαίους μύθους». Καί ἀλλοῦ «θεοί πού κάνουν αἰσχρές πράξεις δέν εἶναι θεοί»(7).

    Ὁ Ἀριστοφάνης (450-385 π.Χ.) ἀποτελεῖ τόν κορυφαῖο ἐκπρόσωπο τῆς ἀρχαίας κωμικῆς ποίησης. Ποιά ἦταν ἡ στάση του ἔναντι τῶν ἀρχαίων ἑλληνικῶν θεῶν; Καθόλου θετική. Ἐπισημαίνει σχετικά ὁ καθηγητής R. Flaceliere: «τίς πιό πολλές φορές ὁ Ἀριστοφάνης μιλᾶ γιά τή θρησκεία μέ ἔλλειψη σεβασμοῦ καί παρουσιάζει τούς θεούς σάν γελοῖα πρόσωπα, ἀνάξια προσοχῆς»(8).

   Ὁ Ἀριστοτέλης (384-322 π.Χ.) ὑποστήριζε ὅτι τά λεγόμενα γιά τούς θεούς οὔτε ἀγαθά, οὔτε ἀληθῆ εἶναι, ἀλλά τυχαῖα(9).

  Αὐστηρῆς κριτικῆς καί ἔντονης ἀμφισβήτησης ἔτυχε ἡ ἀρχαιοελληνική θρησκεία καί ἀπό τούς Σοφιστές, ὅπως π.χ. ἀπό τόν Πρωταγόρα καί τόν Πρόδικο(10).

   Ὁ Διογένης ὁ Κυνικός (410-323 π.Χ.) θά ὁμιλήσει μέ ἰδιαίτερη σκληρότητα γιά τά Ἐλευσίνια Μυστήρια καί γιά ὁρισμένες θρησκευτικές πρακτικές τῆς ἀρχαίας θρησκείας (ἐξαγνισμό, μαντεῖες κ.ἄ) τίς ὁποῖες χαρακτήριζε ὡς ἀνόητες(11).

 Ὁ Ἐπίκουρος ( 341-270 π.Χ) ἀναφέρει ὅτι σκοπός τῆς φιλοσοφίας εἶναι νά ἀπαλλάξει τούς ἀνθρώπους ἀπό τό φόβο καί ἰδιαιτέρως ἀπό τό φόβο τῶν θεῶν. Ἡ ἑλληνική λαϊκή θρησκεία, κατά τόν Ἐπίκουρο, ἀναπτύσσεται μέ τήν ἀμάθεια, τήν ὁποία στηρίζει, καί μέ τόν τρόμο τῶν θεῶν καί τῶν Ἐρινυῶν(12).

Ὁ ἐκ Μεσσηνίας ὁρμώμενος φιλόσοφος Εὐήμερος (340-260 π.Χ. ) στήν αὐστηρή κριτική του κατά τῶν ἀρχαίων θεῶν, πού ἀσκεῖ στό ἔργο του Ἱερά Ἀναγραφή, ἰσχυρίζεται ὅτι ἡ πίστη στούς θεούς προῆλθε μέ τή θεοποίηση ἡρώων, σοφῶν, εὐεργετῶν καί ἄλλων ἀνθρώπων, πού ἔζησαν σέ πολύ παλαιούς χρόνους(13).

Μέ τήν ἀμφισβήτηση τοῦ ἀρχαιοελληνικοῦ δωδεκάθεου σχετίζονται καί οἱ δίκες γιά ἀθεΐα στήν Ἀθήνα στά κλασικά χρόνια καί ὁ διωγμός φιλοσόφων στό ὄνομα τῶν θεῶν. Στά πλαίσια αὐτά διώχθηκαν οἱ: Ἀναξαγόρας, Ἀριστοτέλης, Πρωταγόρας, Διαγόρας ὁ Μήλιος, ὁ ρήτορας Ἀνδοκίδης κ.ἄ.

 Ἀπό τά μέσα τοῦ 4ου αἰ. π.Χ. ἡ κρίση καί ἡ παρακμή τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς θρησκείας ἐπιδεινώθηκε στούς ἑλληνιστικούς χρόνους σέ συνάρτηση καί μέ τή μεταβολή τῶν προηγούμενων κοινωνικῶν, πολιτικῶν σταθερῶν τοῦ τότε γνωστοῦ κόσμου.

Ὁ ἔντονος θρησκευτικός συγκρητισμός τῶν ἑλληνιστικῶν καί ρωμαϊκῶν χρόνων(14), ἡ εἴσοδος ἀνατολικῶν θρησκειῶν στόν Ἑλληνικό χῶρο, ἡ θεοποίηση καί ἡ λατρεία ἀνθρώπων καί βασιλέων ὡς θεῶν, ἀρχῆς γενομένης ἀπό τόν Σπαρτιάτη ναύαρχο Λύσανδρο, ἐνῶ ὁ Πτολεμαῖος ὁ Β΄ (309-247 π.χ.) θεοποίησε τούς γονεῖς του καί στή συνέχεια ἀφοῦ παντρεύτηκε τήν ἀδελφή του Ἀρσινόη, παρά τήν αἱμομιξία τους, τῆς ἔκτισε ναό μετά τό θάνατό της (270 π.Χ.) καί ὅρισε ἱέρειες νά τῆς προσφέρουν λατρεία(15).

Ἡ αὔξηση τῆς μαγείας καί τοῦ ἀποκρυφισμοῦ, ἡ ἐμφάνιση ἀργότερα διαφόρων “θαυματοποιῶν ” γνωστῶν ὡς « θείων ἀνδρῶν » ὅπως ὁ Ἀπολλώνιος ὁ Τυανέας, θά συντελέσουν καίρια, ὥστε ἡ παρακμή τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς εἰδωλολατρικῆς θρησκείας νά καταστεῖ ὁριστική καί μή ἀναστρέψιμη. Ἐπιπλέον, ἀδιάψευστοι μάρτυρες τῆς θρησκευτικῆς παρακμῆς τῶν ἀρχαίων προγόνων μας εἶναι οἱ ἐπιγραφές πού ἔχουν διασωθεῖ. Μία ἐξ αὐτῶν τοῦ 48 π.Χ., προερχόμενη ἀπό τήν Ἔφεσο, ἀναφέρει ὅτι ἡ βουλή τῶν Ἐφεσίων, ὁ δῆμος καί οἱ ἄλλες ἑλληνικές πόλεις τῆς Ἀσίας καί τά ἔθνη, θεωροῦν τόν Γάϊον Ἰούλιον Καίσαρα «Θεόν ἐπιφανῆ καί κοινόν τοῦ ἀνθρω- πίνου βίου Σωτῆρα»(16).

 Οἱ τελευταῖες προσπάθειες τῶν νεοακαδημικῶν, τῶν κυνικῶν καί τοῦ νεοπυθαγορισμοῦ νά ἐπανανοηματοδο- τήσουν μέ ἀλληγορικό πνευματικό περιεχόμενο τή λατρεία τῶν παλαιῶν θεοτήτων, δέν θά φέρουν κάποιο οὐσιαστικό ἀποτέλεσμα.

Σημειώσεις:

7. Βλ. R. Flaceliére, Ἱστορία τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς λογοτεχνίας, σ. 360.

8. Βλ. R. Flaceliére, Ἱστορία τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς λογοτεχνίας, σ.360.

9. Βλ. Ποιητική, 1460 Β.

10. Βλ. Κ. Γεωργουλῆ, Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Φιλοσοφίας, 19942, σσ.120 -122. M.P.Nilsson, Ἱστορία τῆς Ἀρχαίας ἑλληνικῆς θρησκείας, ὅπ.π., σσ. 277-318.

11.Βλ. R. Parker, Ἡ θρησκεία στήν Ἀρχαία Ἀθήνα, ὅπ.π., σ. 366.

12.Βλ. W. Weischedel, Der Gott der Philosophen, ὁπ.π., σσ. 59-60 E. Zeller - W. Nestle, Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς φιλοσοφίας , (μτφ:. Χ. Θεοδωρίδη), 1980, σσ. 303-304.

13. Βλ. Θ. Βορέα, Εἰσαγωγή εἰς τήν Φιλοσοφίαν, 19722, σ. 391. M. Winiarczyk, Euhemeros von Messene. Leben, Werk und Nachwirkung, 2002, σσ.107 – 118. P. Fouyas, Christianity and Mystery Religions in Conflict, (Diss), 1968, σσ. 109 – 110.

14. Βλ. J. G. Griffiths, Hellenistics Religions, στό The Encyclopedia of Religion, 6 (1987), σσ. 258 - 262. H. J. Gehrke, Ἱστορία τοῦ ἑλληνιστικοῦ κόσμου, (μτφρ: Ἀ.Χανιώτη), 2000, σσ. 264 – 268.

15. Βλ. P. Wendland , Die hellenistisch - römische Kultur in ihre Beziehungen zu Jundentum und Chri¬stentum, 19123, σ. 124.

16. Βλ. Πλουτάρχου, Βίος Λυσάνδρου,18, « Πρώτῳ μέν γάρ Ἑλλήνων ἐκείνῳ βωμούς αἱ πόλεις ἀνέστησαν ὡς θεῷ καί θυσίας ἔθυσαν, εἰς πρῶτόν δε παιᾶνες ἤσθησαν».

Ορθόδοξος Τύπος, 10/04/2015

Δείτε και: -Πρωτοπρ. Βασίλειος Α. Γεωργόπουλος, Η κριτική εις την αρχαίαν ελληνικήν θρησκείαν. Από τον Ηράκλειτον εις τον Ευήμερον