Η αυτόνομη μεσαιωνική Θεσσαλία και ο Ιωάννης α΄ Σεβαστοκράτωρ

ΘΕΣΣΑΛΙΑ: ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ

Η αυτόνομη μεσαιωνική Θεσσαλία και ο Ιωάννης α΄ Σεβαστοκράτωρ

του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου, δασκάλου–συγγραφέα

ΙΩΑΝΝΗΣ Α΄ΣΕΒΑΣΤΟΚΡΑΤΩΡ: Το κράτος της Θεσσαλίας του Μεσαίωνα, ή αλλιώς της Μεγάλης Βλαχίας, εκτεινόταν από τον Όλυμπο μέχρι τον Παρνασσό και από τις ανατολικές πλαγιές της Πίνδου και τις πηγές του Αχελώου και του Εύηνου μέχρι τις ακτογραμμές του Αιγαίου, του Παγασητικού , του Βόρειου Ευβοϊκού και του Μαλιακού κόλπου. Ο Ιωάννης Α΄ ο Σεβαστοκράτορας παρέμεινε αδιαμφισβήτητος ηγέτης της Θεσσαλίας ως το 1290. Γράφει ο Κ. Παπαρρηγόπουλος:

“Ο νόθος εκείνος υιός του Μιχαήλ Β΄ , Ιωάννης Α΄ έλαβε την Θεσσαλίαν, ήτοι την Πελασγίαν, την Φθιώτιδαν, την Λοκρίδα, ενί λόγω πάσαν την χώραν την προς βορράν μεν υπό του Ολύμπου, προς μεσημβρίαν δε υπό του Παρνασσού οριζομένην, και έδρευε εν Υπάτην, ονομαζομένην έκτοτε Νέας Πάτρας, ην ασφαλώς οχύρωσε, καλούμενος υπό των Λατίνων δουξ Πατρών ή Λαπατρίας.»

Ο ιστορικός της εποχής Νικηφόρος Γρηγοράς παρουσιάζει τον Ιωάννη Α΄ στην «Ιστορία» του ασταθή, κακότροπο και διεφθαρμένο1. Είναι όμως βέβαιο πως ήταν σταθερός αντίπαλος των Παλαιολόγων καθώς αμφισβητούσε κάθε προσπάθεια επέκτασης της βυζαντινής εξουσίας προς το Νότο και αυτό δικαιολογεί, τουλάχιστο εν μέρει, την εμπάθεια των ιστορικών πηγών προς το πρόσωπό του.

Ο Ιωάννης Α΄ πήρε τον τίτλο του σεβαστοκράτορα επειδή πάντρεψε την κόρη του με τον ανεψιό του αυτοκράτορα Ανδρόνικο Ταρχανειώτη2. Πάντως αυτός ο τίτλος ήταν μικρότερης αξίας από αυτόν του δεσπότη. Για να ισχυροποιήσει το κράτος του ο Ιωάννης σύναψε συνθήκες συμμαχίας με διάφορους ηγεμόνες, όπως τον Βούλγαρο τσάρο Γεώργιο Α΄ Τερτέριο3, γνωστό εχθρό του βυζαντινού αυτοκράτορα. Ο Παχυμέρης μας αναφέρει ότι ο Ιωάννης πάντρεψε τη δεύτερη κόρη του Ελένη με το Σέρβο ηγεμόνα Μιλούτιν που επρόκειτο να γίνει κράλλης της Σερβίας, συνάπτοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο συμμαχία με το γειτονικό κράτος. Πάντως, αυτές οι συμμαχίες δεν άντεξαν στο χρόνο. Η μόνη πραγματικά εποικοδομητική συμμαχία ήταν τελικά αυτή με το δούκα των Αθηνών Ιωάννη ντε Λα Ρος.

Η συμμαχία επισφραγίστηκε με το γάμο της τρίτης κόρης του Σεβαστοκράτορα με το Γουλιέλμο ντε Λα Ρος, που ήταν αδελφός του δούκα. Στο δουκάτο, που συνόρευε με τη Θεσσαλία,, προσφέρθηκε προίκα η Λαμία, η Γραβιά, το Γαρδίκι και το Σιδερόκαστρο.

Η ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΗΣ ΥΠΑΤΗΣ ΑΠΟ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΣΤΡΑΤΟ: Το 1275 ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος, ο απελευθερωτής της Πόλης, από τους Φράγγους, έστειλε στρατό σαράντα χιλιάδων οπλιτών, κυρίως Κουμάνων και Σελτζούκων Τουρκων (!), έχοντας επικεφαλής τον αδελφό του Ιωάννη Παλαιολόγο για να υποτάξει το Σεβαστοκράτορα και τη Θεσσαλία. Συγχρόνως στάλθηκε και ναυτική δύναμη υπό την ηγεσία του Αλέξιου Φιλανθρωπινού. Λεπτομερή περιγραφή της εκστρατείας και όλων των γεγονότων της βυζαντινοθεσσαλικής σύγκρουσης κάνει ο Νικηφόρος Γρηγοράς4. Ο στρατός αποβιβάστηκε στη Δημητριάδα και σε σύντομο χρονικό διάστημα τα κάστρα του Ιωάννη Α΄ έπεφταν το ένα μετά το άλλο στα χέρια των Βυζαντινών. Έτσι ο Σεβαστοκράτορας αναγκάστηκε να καταφύγει πίσω από την ασφάλεια των τειχών της Υπάτης. Εκεί άρχισε μια χαλαρή πολιορκία της πόλης από τους εισβολείς. Όμως ο Ιωάννης κατέστρωσε ένα ριψοκίνδυνο σχέδιο. Μια νύχτα, παριστάνοντας τον ιπποκόμο, κατάφερε να περάσει μέσα από τις εχθρικές γραμμές και να καταφύγει στη γειτονική Θήβα. Εκεί ζήτησε τη βοήθεια των ντε Λα Ρος. Ο δούκας του πρόσφερε ένα στρατιωτικό σώμα πεντακοσίων σιδερόφρακτων ιπποτών.

Εν συνεχεία ο Ιωάννης οδηγώντας αυτό το συμμαχικό στράτευμα έφτασε έξω από την Υπάτη, όπου ο αυτοκρατορικός στρατός ήταν άτακτα διασκορπισμένος. Άλλοι απ’ αυτούς, λέει ο Γρηγοράς, λεηλατούσαν τους γύρω οικισμούς, άλλοι κυνηγούσαν κι άλλοι διασκέδαζαν. Στηριζόμενος στον επακόλουθο αιφνιδιασμό, χτύπησε το βυζαντινό στρατό, ο οποίος υπέστη μια ταπεινωτική ήττα. Αντίθετα πάντως με το στρατό του αυτοκράτορα, το ναυτικό του τα κατάφερε καλύτερα. Νίκησε το λατινικό στόλο των δουκών της Εύβοιας, που είχε βρει την ευκαιρία να χτυπήσει

ΑΛΛΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ Η΄ ΚΑΙ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ Α΄ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ: Η δεύτερη προσπάθεια του Μιχαήλ Η΄ να «τιμωρήσει» τον Ιωάννη έγινε το 1278. αρχηγός της εκστρατείας, αυτή τη φορά, ορίστηκε ο «στρατοπεδάρχης» Ιωάννης Συναδηνός και ο «μέγας κοντόσταυλος» Μιχαήλ Καβαλλάριος. Η αποφασιστική μάχη δόθηκε κάτω από τα τείχη του κάστρου των Φαρσάλων. Κι αυτή τη φορά ο Ιωάννης στηριζόμενος στους Λατίνους συμμάχους του, ήταν ο νικητής, καταφέρνοντας να διαλύσει το εκστρατευτικό σώμα και να συλλάβει αιχμάλωτο τον ίδιο το Συναδηνό, ενώ ο άλλος στρατηγός, ο Καβαλλάριος είχε σκοτωθεί σε ατύχημα την ώρα της μάχης (έπεσε πάνω σε δέντρο). Μια Τρίτη προσπάθεια, καταδικασμένη κι αυτή να αποτύχει, έγινε τα επόμενα χρόνια (1279- 1280). Επικεφαλής όμως της εκστρατείας ήταν τώρα ο Ανδρόνικος Παλαιολόγος, ο «πιγκέρνης» Μιχαήλ Ραούλ Κομνηνός (νορμανδικής καταγωγής), ο Ιωάννης Κομνηνός Καντακουζηνός και ο άτυχος πολιορκητής της Υπάτης Ιωάννης Παλαιολόγος. Όμως, οι τέσσερις αυτοί στρατηγοί, αντί να χτυπήσουν το Σεβαστοκράτορα, πείστηκαν από την εξαιρετική διπλωματικότητα του Ιωάννη Α΄ και συνεργάστηκαν μαζί του … χτυπώντας αυτοκρατορικές περιοχές, δείχνοντας μ’ αυτό τον τρόπο την αποδοκιμασία τους στις αυτοκρατορικές ενέργειες για την «ένωση» των εκκλησιών που είχε επιβάλει ο Μιχαήλ Παλαιολόγος. Το 1282, ο γηραιός πια αυτοκράτορας αποφάσισε να ηγηθεί ο ίδιος προσωπικά, έστω και πάνω σε φορείο λόγω της ασθενείας του, της νέας εκστρατείας, θέλοντας να δείξει ότι δεν θα ανεχόταν κανέναν αμφισβητία της πολιτικής του και της εξουσίας του. Κάλεσε για το σκοπό αυτό και βοήθεια από το χάνο των Τατάρων. Ο χάνος Νογκάι του έστειλε τετρακόσιους βάρβαρους Τατάρους πολεμιστές οι οποίοι προσκολλήθηκαν στο αυτοκρατορικό εκστρατευτικό σώμα. Η ρητή διαταγή5 του αυτοκράτορα στους Ασιάτες αυτούς συμμάχους του ήταν απολύτως σαφής: «Αφανίστε τον ανδρικό πληθυσμό της Θεσσαλίας!»6. Όμως, η ασθένεια του αυτοκράτορα σύντομα, πολύ πριν φτάσει στα όρια της Θεσσαλίας, τον πρόδωσε. Η εκστρατεία πάντως συνεχίστηκε με τη καθοδήγηση του Ανδρόνικου Β΄, γιου του αποθανόντος αυτοκράτορα. Η βυζαντινοταταρική δύναμη επέφερε πολλές καταστροφές στην ύπαιθρο της Θεσσαλίας, χωρίς όμως να συμβάλλει στην εξουδετέρωση του Ιωάννη Α΄. Η επόμενη εκστρατεία έγινε το 1284 υπό τους Μιχαήλ Ταρχανειώτη, Αλέξιο Ραούλ και Ιωάννη Συναδηνό. Οι εισβολείς κατάφεραν τη φορά αυτή να καταλάβουν το λιμάνι της Δημητριάδας, αλλά το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς ο στρατός τους αποδεκατίστηκε από πανούκλα. Οι περισσότεροι από τους επιζήσαντες λιποτάκτησαν7.

……………………………………………………………

1 Νικηφόρος Γρηγοράς , 110 ,׀

2 Γ. Παχυμέρης, 322 ,308 ,׀.

3 Για τις σχέσεις Θεσσαλίας και Γ. Τερτέριου δες: Bistra Cvetkova, μετάφραση, σχόλια Χρ. Ντάμπλιας, «Οι βουλγαροθεσσαλικές σχέσεις στα χρόνια του Γεώργιου Τερτέριου Α΄», Θεσσαλικό Ημερολόγιο.

4 Νικηφόρος Γρηγοράς , |, || και Κ. Κοτσίλης, «Περί του μεγάλου πολέμου, ον εποίησαντο κατά του Θεσσαλού Σεβαστοκράτορος οι Ρωμαίοι, Η πολιορκία της Υπάτης από τους Βυζαντινούς το 1275 κατά τον Νικηφόρο Γρηγορά», Θ. Η. 35 (Λάρισα 1999), 171-180. απροειδοποίητα τους Βυζαντινούς, πιστεύοντας ότι το ηθικό τους θα ήταν πολύ χαμηλό μετά την αποτυχία στην ξηρά.

5 Νικ. Γρηγοράς, |, 148.

6 Γ. Παχυμέρης , |, 524.

7 Γ. Παχυμέρης, |||, 71,72.