Προϊστορική και Αρχαία Θεσσαλία . Ίχνη κατοίκησης μέχρι την Αρχαία Νεολιθική Εποχή

Ανθρωπόμορφη στήλη τύπου Μενχίρ

Πρώιμης Εποχής του Χαλκού από τη Σουφλί Μαγούλα

Προϊστορική και Αρχαία Θεσσαλία

·Ίχνη κατοίκησης μέχρι την Αρχαία Νεολιθική Εποχή

του Κωνσταντίνου ΑΘ. Οικονόμου, δασκάλου  – συγγραφέα

   ΓΕΝΙΚΑ: Τα πρώτα ίχνη οργανωμένης κατοίκησης στην ανατολική Θεσσαλία εντοπίζονται στα τέλη της 8^ης χιλιετίας (Αρχαιότερη Νεολιθική εποχή – ΑΝ) στις περισσότερες από τις μισές θέσεις των ερευνηθέντων προϊστορικών οικισμών. Μέχρι σήμερα, και χάριν των «αναγκαστικών»-σωστικών αρχαιολογικών ερευνών που γίνονται τα τελευταία 15 χρόνια εξ αιτίας των διανοίξεων νέων δρόμων, διαπλατύνσεων υπαρχόντων ή έργων για την ανασύσταση της Βοιβηίδας λίμνης, έχουν ανασκαφεί και ερευνηθεί τουλάχιστον 280 θέσεις (μαγούλες-υψώματα του εδάφους ή τούμπες/ τύμβοι). Φαίνεται λοιπόν σίγουρο, μετά από αυτές τις έρευνες, ότι στη Θεσσαλία «αναπτύχθηκε ένας από τους πρωιμότερους γεωργοκτηνοτροφικούς πολιτισμούς της Ευρώπης και επομένως η περιοχή έχει ιδιαίτερα βαρύνουσα σημασία και βρίσκεται αδιαλείπτως στο επίκεντρο όλων των σχετικών ερευνών» (Γ. Τουφεξής, «Ιστορικά Θεσσαλίας»- εφημ. Ελευθερία 1- 2007). Οι περισσότερες από τις θέσεις που έχουν ερευνηθεί βρίσκονται σε λόφους γύρω από την πεδιάδα καθώς και στην ίδια την πεδιάδα (της Λάρισας), κυρίως σε παραποτάμιους (Σουφλί Μαγούλα Λάρισας) ή σε παραλίμνιους (Νέσσων-Μπάρα, Παλιόσκαλα, Καλαμάκι) οικισμούς. Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Κ. Γαλλή («Άτλας Προϊστορικών οικισμών της Ανατολικής θεσσαλικής πεδιάδας» - Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμοι 16-23) μόνο το 2,7% των θέσεων βρίσκονται σε ορεινές περιοχές.

   Ένα σοβαρό, όμως, αρχαιολογικό πρόβλημα που προκύπτει είναι ότι στις περισσότερες πεδινές θέσεις η «βάση» της μαγούλας έχει καλυφθεί από επιχώσεις οι οποίες συσωρεύτηκαν στις δεκάδες αιώνων που μεσολάβησαν μέχρι σήμερα. Ένα τέτοιο περιστατικό αναφέρει ο Κ. Γαλλής (ό.π.) ότι αντιμετώπισαν οι ερευνητές στην Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου. Οι μισές, περίπου, από τις θέσεις φαίνεται ότι κατοικήθηκαν πριν από την εποχή του Διμηνίου, ενώ οι αρχαιότερες από αυτές καταστράφηκαν σχεδόν συγχρόνως από φωτιά και εγκαταλείφθηκαν για αρκετούς αιώνες. Πολύ αργότερα, με την έναρξη της εποχής του Χαλκού (2700 π.Χ.), παρατηρείται μία αύξηση των κατοικήσεων σε λόφους και ορεινές περιοχές, με προφανή αιτία την καλύτερη οχύρωση των οικισμών, καθώς όπως φαίνεται τότε αρχίζουν οι πρώτες μεγάλες εισβολές ινδοευρωπαϊκών φύλων, που θα ενταθούν πολύ αργότερα με την κάθοδο των Θεσσαλών από τα μέρη της Ηπείρου.

   ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΡΑΧΜΑΝΙΟΥ: Αυτή ακριβώς η εναλλαγή των ιστορικών εποχών σηματοδοτείται από τη σύντομη περίοδο του Ραχμανίου ή Χαλκολιθική Εποχή που ονομάστηκε έτσι από τα ευρήματα του Ραχμανίου (Μακρυχώρι4). Στο τέλος της Εποχής του Χαλκού, κατά την περίοδο που ονομάζουμε Μυκηναϊκή Εποχή, παρατηρούμε μια πρωτότυπη «αστικοποίηση» του πληθυσμού. Αυτό βεβαιώνεται από τις λιγότερες αρχαιολογικές θέσεις της εποχής σε σχέση με προηγούμενες εποχές, αλλά «απέκτησαν τέτοιο μέγεθος που η διασπορά των λειψάνων τους εκτείνεται σε μήκος 400 μέτρων και πλέον» (Κ. Γαλλής, ό.π.). Μερικοί από αυτούς τους οικισμούς εξελίχθηκαν σε σημαντικές πόλεις της Αρχαιότητας, όπως η Λάρισσα1 (Φρούριο- Άγιος Αχίλλειος), το Βελεστίνο1 (αρχαίες Φερές) και άλλες, με κέντρα-ακροπόλεις τα σημεία που πρωτοκατοικήθηκαν στην Προϊστορική εποχή.

   ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ: Ας κάνουμε όμως μια συνοπτική περιγραφή των ανακαλύψεων των επιστημόνων με την πάροδο του χρόνου ξεκινώντας από την Παλαιολιθική Εποχή. Στις όχθες του Πηνειού, βόρεια της Λάρισας, βρέθηκαν απολιθωμένα λείψανα ζώων, που έζησαν πριν από το 50.000 π. Χ., μερικά από τα οποία φέρουν ίχνη ανθρώπινης κατεργασίας. Άλλα νεώτερα ευρήματα του τελευταίου σταδίου της Παλαιολιθικής Εποχής (30.000- 8.000 π.Χ.), βρέθηκαν σε σπηλιές του Πηλίου. Κατά τη διάρκεια της εποχής που μεσολαβεί, μεταξύ της Παλαιολιθικής και της Νεολιθικής, τη λεγόμενη Μεσολιθική, έχουμε αλλαγή του κλίματος, το οποίο αρχίζει να μοιάζει περίπου με το σημερινό. Από εκείνη την εποχή βρέθηκαν αντικείμενα καθημερινής χρήσης στις όχθες της Βοιβηίδας λίμνης. Το 1956 οι οικισμοί της Άργισσας από τον Μιλόισιτς και του Σέσκλου από τον Δ. Θεοχάρη μας εισάγουν στην Αρχαιότερη Νεολιθική Εποχή  και συγκεκριμένα στο πρώτο στάδιο, την Προκεραμική Εποχή. Τώρα πια τα εργαλεία, που έρχονται στο φως, είναι φτιαγμένα από πυριτόλιθο ή οψιανό και έχουν λαβές από ξύλο ή οστό ζώου. Ανάλογα ευρήματα της εποχής εντοπίζονται στο Παλαμάρι της Σκύρου και στη Λήμνο, βιοτεχνικά εργαστήρια οψιανού την εποχή εκείνη, καθώς και σε σπήλαια των Βορείων Σποράδων (Αλόννησος – Κυρα-Παναγιά, κ.ά.), που τότε δεν ήταν νησιά, αλλά μια προέκταση της χερσονήσου του Πηλίου.

   Η ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ: Οι οικισμοί της Αρχαιότερης Νεολιθικής (6000-5000 π.Χ.) που έρχονται στο φως είναι : το Σέσκλο, η Άργισσα (Δέντρα Λάρισας), η Οτζάκι Μαγούλα (Δέντρα), η Νεσσωνίς, η Πύρασος, η Μαγουλίτσα (Καρδίτσας), το Κεφαλόβρυσο (Τρικάλων), η Μεγάλη Βρύση Τυρνάβου, κ.ά. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς τους οικισμούς, κυρίως του νομού της  Λάρισας, είναι κτισμένοι με πλίθους (πηλό), πολλές φορές ωμό ή με κλαδιά ή καλάμια. Η πλειοψηφία των οικισμών βρίσκονται σε χαμηλό υψόμετρο, κοντά σε ποτάμι ή λίμνη ή στην πεδιάδα και πολύ πιο λίγοι σε μέτρια υψώματα ή σε κοιλάδες (ρέματα). Οι κάτοικοι της εποχής, όπως φαίνεται από τα ευρήματα, είχαν ήδη εξημερώσει βόδια, πρόβατα και γουρούνια, και ασχολούνταν με τη γεωργία. Τα πέτρινα εργαλεία που ήρθαν στο φως είναι κυρίως μαχαίρια, αξίνες, βάσεις για σφεντόνες, υφαντικά σφοντύλια, κ.ά., ενώ βρέθηκαν και οστέινες βελόνες. Κατά τη διάρκεια αυτής της εποχής γίνονται και οι πρώτες προσπάθειες κατασκευής πήλινων αγγείων. Στην περιοχή του κάμπου της Λάρισας βρέθηκαν τέτοια χοντροφτιαγμένα αγγεία με διακόσμηση από χαραματιές ή νυχιές. Όμως πραγματικά αριστουργήματα, για τα δεδομένα εκείνης της μακρινής εποχής, είναι τα ειδώλια, με πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα αυτό που βρέθηκε στην Οτζάκι Μαγούλα. Αυτά τα ειδώλια δεν χρησιμοποιούνταν για ταφικά κτερίσματα, όπως στη ΝΝ Εποχή και έπειτα, διότι δε βρέθηκε κανένα σε τάφο. Όλα έχουν βρεθεί σε ερείπια κατοικιών και, κατά συνέπεια, φαίνεται ότι εξυπηρετούσαν λατρευτικό ή αποτρεπτικό σκοπό ή ακόμα απλώς διακοσμητικό ρόλο. Ο μεγάλος αρχαιολόγος Χρ. Τσούντας (1902) και ο νεότερος Δ. Θεοχάρης (1956-1968), ανέσκαψαν τον αρχαιολογικό χώρο του Σέσκλου που θεωρήθηκε ο χαρακτηριστικότερος οικισμός-δείγμα της Μέσης Νεολιθικής Εποχής (ΜΝ 5000-4000 π.Χ.). Άλλες χαρακτηριστικές θέσεις-κλειδιά της ίδιας εποχής είναι οι οικισμοί στη Τζάνη Μαγούλα των Σοφάδων και στο Τσαγγλί της Ερέτριας Φαρσάλων. Οι οχυρώσεις των περισσότερων πολισμάτων της περιόδου και τα μέγαρα των ακροπόλεών τους μαρτυρούν τον υψηλό βαθμό του πολιτισμού της Θεσσαλίας εκείνη την πανάρχαια εποχή. Μετά τα μέσα αυτής της ιστορικής περιόδου, περίπου το 4400-4300 π.Χ., μεγάλες καταστροφές σημειώθηκαν από φωτιά, άγνωστο για ποιο λόγο, και η σκαπάνη των αρχαιολόγων το επιβεβαίωσε και στο Σέσκλο και στο Τσαγγλί. Συνηθισμένα ευρήματα γι’ αυτή την εποχή είναι ειδώλια, γυναικείας κυρίως μορφής, συνήθως με βρέφος στην αγκαλιά και σπανιότερα ανδρικές μορφές καθισμένες σε θρόνο ή μορφές ζώων. Άλλα ευρήματα είναι οι πολλές λίθινες σφραγίδες με σταυροειδή ή μαιανδρικά σχήματα. Η κεραμική στη Θεσσαλία αρχίζει να γνωρίζει άνθιση και προϊόντα της βρίσκονται σε όλη την έκταση της θεσσαλικής λεκάνης.

Δείτε και: -Προϊστορική και Αρχαία Θεσσαλία .Τοπογραφία της Θεσσαλίας