Στέργιος Σάκκος, Τρείς τριάδες

῾Η ἑορτή τῶν Θεοφανίων, τῆς Βάπτισης τοῦ Χριστοῦ μας, κατά τήν ὁποία «ἡ τῆς Τριάδος ἐφανερώθη προσκύνησις», καθιστᾶ ἐπίκαιρο τό λόγο περί τοῦ πρωταρχικοῦ καί θεμελιακοῦ δόγματος τῆς πίστεώς μας, τῆς τριαδικότητος τοῦ Θεοῦ. Τό γνωρίζουμε ὅλοι οἱ πιστοί ὅτι ὁ ἀληθινός Θεός εἶναι ἕνας καί τριαδικός· Πατήρ, Υἱός καί ἅγιο Πνεῦμα. Εἶναι τρία πρόσωπα ἀλλά ἕνας Θεός, διότι τά τρία πρόσωπα ἔχουν μία φύση, κοινή οὐσία.
῾Η παρουσία τοῦ τριαδικοῦ Θεοῦ ὑποφώσκει ἤδη στήν Παλαιά Διαθήκη. Τήν ἐπισημαίνουν οἱ ἅγιοι πατέρες τῆς ᾿Εκκλησίας μας στόν πληθυντικό ἀριθμό πού χρησιμοποιεῖ ὁ Θεός ἀναφερόμενος στόν ἑαυτό του (Γε 2,18· 3,22· 11,7), στό γεγονός ὅτι ὁ ᾿Αβραάμ ἀπευθύνεται πρός τούς τρεῖς φιλοξενουμένους του ἀγγέλους σάν σέ ἕνα πρόσωπο (Γε 18), στόν τρισάγιο ὕμνο τῶν ἀγγέλων πού ἀκούει ὁ προφήτης ᾿Ησαΐας, ἀτενίζοντας τό θρόνο τοῦ Θεοῦ (᾿Ησ 6,3), καί σέ ἄλλα περιστατικά.
Στά ἱερά Εὐαγγέλια ἔχουμε πολλές φανερώσεις καί μαρτυρίες γιά τήν ἁγία Τριάδα· Κατά τόν Εὐαγγελισμό τῆς Θεοτόκου, κατά τή Βάπτιση τοῦ Κυρίου καί τή Μεταμόρφωσή του. ῾Ο ἴδιος ὁ ᾿Ιησοῦς Χριστός πρίν ἀπό τό Πάθος του ἀποκαλύπτει τήν τριαδικότητα τοῦ Θεοῦ, μιλώντας γιά τήν ἀποστολή τοῦ Παρακλήτου (᾿Ιω 14-16), καί μετά τήν ᾿Ανάσταση ἀποστέλλει τούς δώδεκα μαθητές νά διδάξουν «πάντα τά ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτούς εἰς τό ὄνομα τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ ἁγίου Πνεύματος» (Μθ 28,19). ῾Η αἰσθητή παρουσία τοῦ ἁγίου Πνεύματος μέ τή μορφή πυρίνων γλωσσῶν κατά τήν Πεντηκοστή, κάνει καί πάλι φανερή στόν κόσμο τήν ἁγία Τριάδα. Κι ὅπως μέ τή δημιουργία τοῦ κόσμου ἀποκαλύπτεται ὁ ἕνας Θεός, ὁ παντοδύναμος καί πάνσοφος Δημιουργός, ἔτσι μέ τήν ἀνάπλαση τοῦ κόσμου, μέ τήν ἵδρυση τῆς ᾿Εκκλησίας, κατά τήν ἡμέρα τῆς Πεντηκοστῆς, φανερώνεται ὁ ἕνας τριαδικός Θεός. Στίς ᾿Επιστολές τῶν ἀποστόλων καί στήν ᾿Αποκάλυψη, ἐπίσης, ὑπάρχουν πολλές ἀναφορές στό τριαδολογικό δόγμα.
᾿Αλλά ποιά σχέση ἔχει αὐτή ἡ δογματική ἀλήθεια μέ τήν καθημερινή πρακτική; Πόσο καί πῶς ἐπηρεάζει τή ζωή τοῦ πιστοῦ;
Εἶναι, πράγματι, συγκινητικό ὅτι τήν πίστη μας στό δόγμα τῆς ἁγίας Τριάδος τήν ὁμολογοῦμε ἀπό μικρά παιδιά. ῞Οταν ἡ εὐσεβής μάνα ἤ γιαγιά, κρατώντας τό χέρι μας, σημείωνε πάνω μας τό σημεῖο τοῦ σταυροῦ, μᾶς μάθαινε συγχρόνως νά ψελλίζουμε τό τρισάγιο· «῞Αγιος ὁ Θεός, ἅγιος ἰσχυρός, ἅγιος ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς», ἤ «Δόξα Πατρί καί Υἱῷ καί ἁγίῳ Πνεύματι».
Τί κατανοοῦμε ἀπό τό μυστήριο τῆς ἁγίας Τριάδος; Τίποτε, ἀφοῦ ἐξ ὁρισμοῦ τό μυστήριο εἶναι ἀκατανόητο, δέν χωρᾶ στό πεπερασμένο ἀνθρώπινο μυαλό μας. «Παραπληκτίσωμεν εἰς τό τῆς Τριάδος μυστήριον ἐρευνῶντες», μᾶς προειδοποιεῖ ὁ ἅγιος Γρηγόριος, ὁ θεολόγος τῆς Τριάδος. ᾿Αλλά ἄν τά ἀναμμένα κάρβουνα, πού δέν μποροῦμε νά τά ἀγγίξουμε μέ τό χέρι μας, τά πιάνουμε χρησιμοποιώντας τή λαβίδα, μποροῦμε καί τό δόγμα τοῦ τριαδικοῦ Θεοῦ νά τό προσεγγίσουμε μέ τή «λαβίδα» τῆς πίστεως. Καί ἡ πίστη δέν εἶναι κτῆμα μόνο τῶν μεγάλων ἁγίων πατέρων καί θεολόγων. Εἶναι ὑπόθεση τοῦ κάθε ἀνθρώπου, τοῦ σοφοῦ ἀλλά καί τοῦ πιό ἁπλοῦ. Παρήγορη καί ἐνθαρρυντική ἡ διδαχή τοῦ ἰσαποστόλου ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ ὑποδεικνύει ἕναν πρακτικό τρόπο γιά τήν προσέγγιση τῆς ἁγίας Τριάδος· «Εἶναι τρόπος», λέγει, «νά καταλάβετε τήν παναγίαν Τριάδα. Πῶς; Νά ἐξομολογηθεῖτε καθαρά, νά μεταλάβετε τά ἄχραντα μυστήρια μέ φόβον καί εὐλάβειαν, καί τότε θά σᾶς φωτίσει ἡ χάρις τοῦ παναγίου Πνεύματος».
῾Η ὀρθόδοξη πίστη μας δέν εἶναι μία νοησιαρχική θεωρία, μία φιλοσοφική διατριβή. ῎Εχει ἄμεση τήν προβολή καί τήν ἀναφορά της στήν καθημερινή μας ζωή. Τοῦτο εἶναι χάρη καί ἐντολή τοῦ ἴδιου τοῦ Θεοῦ. Κατά τή φανέρωση τῆς ἁγίας Τριάδος στό ὄρος τῆς Μεταμόρφωσης ἀκούγεται σαφής ἡ φωνή τοῦ Πατρός· «αὐτοῦ (τοῦ Υἱοῦ) ἀκούετε!» (Μρ 9,7· Λκ 9,35). ῾Υποδεικνύει τόν συγκεκριμένο πρακτικό τρόπο προσέγγισης στόν ἀποκαλυπτόμενο Θεό, τήν ὑπακοή στό λόγο του. Καί εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι ἀκούγοντας τό λόγο τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ, τό Εὐαγγέλιό του, ξανοίγονται μπροστά μας δύο πρακτικές τριάδες, πού μᾶς κρατοῦν σέ ἐπαφή καί σχέση μέ τή θεολογική, τήν ἁγία Τριάδα.
῾Η πρώτη πρακτική τριάδα εἶναι τό τρίπτυχο τῶν θεολογικῶν ἀρετῶν, πού προβάλλει τό Εὐαγγέλιο· πίστη, ἀγάπη, ἐλπίδα. ῾Η πίστη ἀνοίγει τό δίαυλο γιά τή συνάντηση καί ἐπικοινωνία μέ τόν Θεό. Εἶναι τό ἄνοιγμα τῆς ψυχῆς πρός τά ἄνω, ἡ ἀφετηρία τῆς πνευματικῆς ζωῆς, ἡ προσέγγιση στόν Θεό καί ἡ συνεχής ἐξάρτηση ἀπό Αὐτόν, πού νοηματίζει τήν κάθε πτυχή τῆς ζωῆς.῾Η ἀγάπη εἶναι ἡ διά τῆς πίστεως ἔξοδος ἀπό τά στενά πλαίσια τοῦ ἑαυτοῦ μας· ἡ ὑπέρβαση τῆς ἀτομικότητος, γιά νά συναντήσουμε τόν συνάνθρωπο, νά τόν ἀγκαλιάσουμε ὡς πλάσμα τοῦ Θεοῦ καί νά τόν νιώσουμε ὡς ἀδελφό.
῾Η ἐλπίδα, ἀπότοκη τῆς πίστεως κι αὐτή, εἶναι ἡ ὑπέρβαση τῆς παρούσης σχετικότητος καί ἀναστροφή στό αἰώνιο μέλλον. Μέ τήν ἐλπίδα ὁ πιστός βλέπει τόν ἑαυτό του στή θέση πού ὁ Θεός τοῦ ἔχει ὁρίσει καί ζῆ μέ βεβαιότητα τίς ἐπαγγελίες τοῦ Θεοῦ. Γι᾿ αὐτό μπορεῖ νά χαλιναγωγεῖ τίς ὁρμές του, νά ζῆ μέ ἁγνότητα, μέ ἐγκράτεια, μέ ὑπομονή.
Τή δεύτερη πρακτική τριάδα διατυπώνει ἡ θεοκίνητη γραφίδα τοῦ ἀποστόλου Παύλου στήν ἀποστολική περικοπή πού διαβάζεται κατά τή θεία Λειτουργία τῶν Θεοφανίων· «σωφρόνως καί δικαίως καί εὐσεβῶς ζήσωμεν ἐν τῷ νῦν αἰῶνι» (Ττ 2,12). Παρουσιάζει ὁ ᾿Απόστολος τρία στάδια ἀγώνα, ὅπου ὁ πιστός καλεῖται νά ἀγωνισθεῖ καί νά ζήσει· σέ σχέση μέ τόν Θεό «εὐσεβῶς»· σέ σχέση μέ τούς ἄλλους «δικαίως»· σέ σχέση μέ τόν ἑαυτό του «σωφρόνως».
῾Η σωφροσύνη, ἡ ἁγνή καί καθαρή ζωή, εἶναι αὐτή πού ἐξασφαλίζει τήν ἁρμονία μέ τόν ἑαυτό μας. Συνιστᾶ τή λεβεντιά τοῦ κορμιοῦ, τήν ὀμορφιά τῆς ψυχῆς, τή διαύγεια τῆς σκέψεως, τήν ἁρμονία ὅλης τῆς ὑπάρξεως. ᾿Αντίθετα, ἡ ἀνηθικότητα εἶναι παραφροσύνη, ἕνα εἶδος τρέλας. ῾Η δικαιοσύνη, μέ τήν πλατειά ἔννοια πού δίνει στή λέξη ἡ ἁγία Γραφή, δέν περιορίζεται μόνο στήν ἀποφυγή τῆς ἀδικίας. Εἶναι, γενικότερα, ἡ συμπαράσταση στόν ἄλλον, ἡ ἀγάπη, ἡ ἐλεημοσύνη, ἡ συγχωρητικότητα. ᾿Εξομαλύνει τίς σχέσεις μέ τούς συνανθρώπους μας, διότι μᾶς κατευθύνει νά βλέπουμε στόν καθένα τήν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ!
Τέλος, ἡ εὐσέβεια, τελείως ἄσχετη πρός τόν εὐσεβισμό καί τήν τυπολατρία, εἶναι ἡ εἰλικρινής σχέση μέ τόν Θεό, πού ἐμπνέει καί κατευθύνει κάθε κίνηση τοῦ ἀνθρώπου. ῎Ετσι, ἡ εὐσέβεια γίνεται τό σίγουρο θεμέλιο, ἡ ἀπαράβατη προϋπόθεση τῆς σωφροσύνης καί τῆς δικαιοσύνης.
Πίστη, ἀγάπη, ἐλπίδα· εὐσέβεια, δικαιοσύνη, σωφροσύνη! Χρειάζεται τάχα νά σχολιάσει κανείς τήν ἀξία καί τήν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν δύο πρακτικῶν τριάδων, πού σφραγίζουν τή ζωή τοῦ χριστιανοῦ καί μαρτυροῦν ὅτι αὐτός ἔχει ἀποδεχθεῖ καί βιώνει τή χάρη τῆς ἁγίας Τριάδος;
(Στέργιος Σάκκος, ομότιμος καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης)