Πρωτοπρ. Ἀναστάσιος Γκοτσόπουλος, Τὸ Ἅγιο Ὅρος καὶ ἡ Σύνοδος τῆς Κρήτης. Παρατηρήσεις στό ἀπό 17/30.6.2017 «Μήνυμα τοῦ Ἁγίου Ὄρους περὶ τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης ἐν Κρήτῃ Συνόδου»

Πάτρα  25.7.2017

Τὸ Ἅγιο Ὅρος καὶ  ἡ  Σύνοδος τῆς  Κρήτης

Παρατηρήσεις στό  ἀπό  17/30.6.2017

«Μήνυμα τοῦ Ἁγίου Ὄρους  περὶ τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης ἐν Κρήτῃ Συνόδου»

Πρωτοπρεσβύτερος  Ἀναστάσιος Γκοτσόπουλος, Ἐφημέριος Ἱ. Ν. Ἁγ. Νικολάου Πατρῶν

Δημοσιεύθηκε στὶς 17/30.6.17 μετὰ ἀπὸ πολύμηνη κυοφορία κείμενο τῆς Ἐκτάκτου Διπλῆς Ἱερᾶς Συνάξεως τοῦ Ἁγ. Ὄρους ποὺ ἀναφέρεται στὴ Σύνοδο τῆς Κρήτης καὶ ἐπιγράφεται «Μήνυμα τοῦ Ἁγίου Ὄρους περὶ τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης ἐν Κρήτῃ Συνόδου»[1].

Τὸ κείμενο αὐτὸ ἔτυχε ποικίλης ἀντιμετωπίσεως: Ἀπὸ θετικὰ σχόλια, μέχρι αὐστηρὴ καὶ τεκμηριωμένη κριτική, ἐνῶ δὲν ἦσαν λίγοι ποὺ τὸ προσπέρασαν ἀδιάφορα, ὡς μὴ ἀνταποκρινόμενο στὶς ἀπαιτήσεις τῆς ἐκκλησιαστικῆς πραγματικότητας[2].

Α. Νομίζουμε ὅτι εἶναι ἀπαραίτητη μία σύντομη ἀναφορὰ στὴν προϊστορία τοῦ κειμένου:

1. Τό  ΙΕΡΟΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΓΡΑΜΜΑ  τῆς  12/25.5.2016

Τὸ Ἅγιο Ὅρος τὴν 12/25 Μαΐου 2016 (ἕνα μήνα πρὸ τῆς Συνόδου τῆς Κρήτης) μὲ ἐπίσημο Ἱεροκοινοτικὸ Γράμμα Του[3] πρὸς τὸν Οἰκουμενικὸ Πατριάρχη κοινοποιηθὲν σὲ ὅλες τὶς Αὐτοκέφαλες Ὀρθόδοξες Ἐκκλησίες, ἐξέφραζε τὶς ἔντονες ἀνησυχίες Του γιὰ πολλὰ σημεῖα τοῦ Κανονισμοῦ Λειτουργίας τῆς Πανορθοδόξου καὶ τῶν προσυνοδικῶν κειμένων «Σχέσεις τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας» καὶ «Ἡ ἀποστολὴ τῆς Ἐκκλησίας».

Οἱ ἀπόψεις καὶ οἱ ἀνησυχίες τοῦ Ἁγ. Ὄρους ποὺ διατυπώθηκαν στὸ Ἱεροκοινοτικὸ Γράμμα δὲν ἔγιναν οὐσιαστικὰ ἀποδεκτὲς ἀπὸ τοὺς τὰ πρῶτα φέροντες τῆς Κρήτης. Αὐτὸ εἶναι ἐμφανὲς ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἀναφορὰ στὶς Συνόδους μετὰ τὴν Ζ΄ Οἰκουμενική, κανένα ἄλλο σημεῖο ἀπὸ τὶς καίριες παρατηρήσεις τοῦ Ἁγ. Ὄρους ποὺ ἀναφέρονται στὸ ἀνωτέρω γράμμα δὲν ἔγινε ἀποδεκτὸ ἀπὸ τὴ Σύνοδο! Οὐσιαστικὰ ἡ κραυγὴ ἀγωνίας τοῦ Ἁγ. Ὄρους δὲν εἰσακούσθηκε ἀπὸ τὴ Σύνοδο τῆς Κρήτης.

2. ΕΙΣΗΓΗΣΗ  ΙΕΡΟΚΟΙΝΟΤΙΚΗΣ  ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ  τῆς 13/26.11.2016.

Μετὰ τὴν «Πανορθόδοξη», ἡ ΕΔΙΣ (Ἔκτακτος Διπλὴ Ἱερὰ Σύναξη τοῦ Ἁγίου Ὄρους) τῆς 23.9./3.10.2016 ἀνέθεσε σὲ πενταμελή Ἱεροκοινοτικὴ Ἐπιτροπὴ τὴ σύνταξη Εἰσηγήσεως ἐπὶ τῶν ἐγκριθέντων Κειμένων τῆς Συνόδου τῆς Κρήτης. Τὰ μέλη τῆς Ἐπιτροπῆς ἦταν: οἱ Καθηγούμενοι Ξηροποτάμου ἀρχιμ. Ἰωσήφ, Σίμωνος Πέτρας ἀρχιμ. Ἐλισσαῖος, Σταυρονικήτα ἀρχιμ. Τύχων, ὁ ὁποῖος καὶ συμμετεῖχε ὡς σύμβουλος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου στὴν Σύνοδο τῆς Κρήτης καὶ οἱ ἱερομόναχοι Χρυσόστομος Κουτλουμουσιανός καί  Λουκᾶς Γρηγοριάτης.

Ἡ Εἰσήγηση τῆς Ἱεροκοινοτικῆς Ἐπιτροπῆς ποὺ δημοσιεύθηκε στὶς  13/26.11.2016[4], παρὰ τὴν εὐγενικὴ καὶ μὲ σεβασμὸ ἐκφρασθεῖσα ἀναφορά της πρὸς τὸν Οἰκουμενικὸ Πατριάρχη καὶ τοὺς λοιποὺς Προκαθημένους, διακρίνεται γιὰ τὴν αὐστηρότητα τοῦ λόγου καὶ τὴν ἀκρίβεια καὶ σαφήνεια τῶν θεολογικῶν της θέσεων καὶ τῆς κριτικῆς τῶν συνοδικῶν κειμένων τῆς Κρήτης.

Ἡ Ἱεροκοινοτικὴ Ἐπιτροπὴ στὴν Εἰσήγησή της ἀναφέρεται μεταξὺ ἄλλων στὸ ἀπὸ 12/25 Μαΐου 2016 Γράμμα ἐπισημαίνοντας ἐμμέσως πλὴν σαφῶς ὅτι οἱ ἐν αὐτῷ παρατηρήσεις τοῦ Ἁγ. Ὄρους δὲν ἐλήφθησαν ὑπ’  ὄψιν ἀπὸ τὴ Σύνοδο τῆς Κρήτης .

Καὶ μόνο ἡ τελευταία φράση τῆς Εἰσηγήσεως μὲ τὴν ὁποία κατακλείεται ἡ Εἰσήγηση τῆς Ἱεροκοινοτικῆς Ἐπιτροπῆς ἀποτελεῖ κόλαφο καὶ οὐσιαστικὰ τὴ θεολογικὴ ἀκύρωση τῆς «Ἁγίας καὶ Μεγάλης Συνόδου». Γράφει τὸ Ἃγ. Ὄρος:  «Προσβλέπομεν μετ’ ἐλπίδος εἰς τήν περαιτέρω θεολογικήν ἐπεξεργασίαν καί πλέον αὐθεντικήν διατύπωσιν τῶν συνοδικῶν κειμένων, ὥστε αὐτά νά ἀνταποκρίνωνται εἰς τήν ἐκπλήρωσιν τῆς σωτηριώδους ἀποστολῆς τῆς Ἐκκλησίας εἰς τόν σύγχρονον κόσμον, συμφώνως πρός τόν Ὅρον τῶν ἁγίων Πατέρων τῆς Ζ´ Οἰκουμενικῆς Συνόδου: «Οἱ Προφῆται ὡς εἶδον, οἱ Ἀπόστολοι ὡς ἐδίδαξαν, ἡ Ἐκκλησία ὡς παρέλαβεν, οἱ Διδάσκαλοι ὡς ἐδογμάτισαν, ἡ Οἰκουμένη ὡς συμπεφρόνηκεν, ἡ χάρις ὡς ἔλαμψεν· ἡ ἀλήθεια ὡς ἀποδέδεικται...».

Μὲ ἄλλα λόγια, οἱ Ἁγιορεῖτες δηλώνουν ὅτι τὰ τελικὰ κείμενα τῆς Συνόδου τῆς Κρήτης ὅπως εἶναι διατυπωμένα δὲν ἀνταποκρίνονται «εἰς τήν ἐκπλήρωσιν τῆς σωτηριώδους ἀποστολῆς τῆς Ἐκκλησίας εἰς τόν σύγχρονον κόσμον»! Εἶναι ὅμως ἐντελῶς ἀδιανόητο μία Ὀρθόδοξη Σύνοδος ποὺ θέλει νὰ αὐτοπροσδιορίζεται ὡς «Ἁγία καὶ Μεγάλη» καὶ μὲ ἀπαίτηση οἱ ἀποφάσεις της νὰ τύχουν «πανορθοδόξου ἀποδοχῆς», τὰ κείμενά της νὰ μὴν ἀνταποκρίνονται «εἰς τὴν ἐκπλήρωσιν τῆς σωτηριώδους ἀποστολῆς τῆς Ἐκκλησίας εἰς τὸν σύγχρονον κόσμον»!  Σὲ τί ἔγκειται, λοιπόν, τὸ «Ἁγία καὶ Μεγάλη»;

Ἀκόμα σοβαρότερη εἶναι ἡ ἑπόμενη φράση-καταγγελία τοῦ Ἁγ. Ὄρους γιὰ τὴν Κρήτη:  Οἱ Ἁγιορεῖτες διακρίνουν ὅτι τὰ τελικὰ κείμενα τῆς Κρήτης, ὡς ἔχουν, δὲν εἶναι  σύμφωνα «πρός τόν Ὅρον τῶν ἁγίων Πατέρων τῆς Ζ´ Οἰκουμενικῆς Συνόδου: «Οἱ Προφῆται ὡς εἶδον, οἱ Ἀπόστολοι ὡς ἐδίδαξαν, ἡ Ἐκκλησία ὡς παρέλαβεν, οἱ Διδάσκαλοι ὡς ἐδογμάτισαν, ἡ Οἰκουμένη ὡς συμπεφρόνηκεν, ἡ χάρις ὡς ἔλαμψεν· ἡ ἀλήθεια ὡς ἀποδέδεικται...». Τί σημαίνει ἡ φράση αὐτὴ γιὰ τὴ Σύνοδο τῆς Κρήτης; Ὅτι ἡ Σύνοδος ἐλέγχεται ὡς κακόδοξη ἀφοῦ δὲν μπορεῖ σήμερα ὡς ἔχει νὰ στοιχηθεῖ στὴν ἀποστολική, πατερικὴ καὶ ἐν γένει ἐκκλησιαστικὴ παράδοση!

Οἱ Ἁγιορεῖτες, βέβαια, ἔχοντες «καλὸ λογισμὸ» δηλώνουν ὅτι «προσβλέπουν μετ΄ ἐλπίδος» στὴ διόρθωση τῶν κειμένων. Φοβᾶμαι ὅμως ὅτι – κατ’  ἄνθρωπον – εἶναι μάταιη ἡ ἐλπίδα τους αὐτή, ἐπειδὴ οἱ ἁρμόδιοι τῆς Συνόδου ἐπέλεξαν συνειδητὰ καὶ μεθόδευσαν τὴ διατύπωση καὶ τὶς συγκεκριμένες ἀποφάσεις. Αὐτὴ τὴ θεολογία πιστεύουν, αὐτὴ τὴ θεολογία θέλουν νὰ ἐπιβάλουν στὴν Ἐκκλησία μας.

Εἶναι, λοιπόν, πολὺ δικαιολογημένη ἡ σφοδρὴ δυσαρέσκεια τοῦ Φαναρίου γιὰ τὴν Εἰσήγηση τῆς Ἱεροκοινοτικῆς Ἐπιτροπῆς παρὰ τὶς εὐγενεῖς καὶ φιλόφρονες ἀναφορὲς τῆς Ἐπιτροπῆς στὸν Οἰκουμενικὸ Πατριάρχη, διότι οὐσιαστικὰ τὸ Ἃγ. Ὄρος ἀποδόμησε θεολογικὰ τὴ Σύνοδο τῆς Κρήτης! 

3.  Τό  «ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΑΓ. ΟΡΟΥΣ» τῆς 17/30.6.2017.

Ἔτσι, σὲ μία προσπάθεια νὰ “ξεπεραστεῖ” ἡ ἒντονη δυσαρέσκεια τοῦ Φαναρίου στὴν ΕΔΙΣ τῆς 18.4/1.5.2017, ὁ Καθηγούμενος τῆς Ἱ. Μ. Σίμωνος Πέτρας ἀρχιμ. Ἐλισσαῖος πρότεινε τὸν λόγιο Προηγούμενο τῆς Ἱ. Μ. Ἰβήρων ἀρχιμ. Βασίλειο (Γοντικάκη), νὰ συντάξει ἄλλο κείμενο ποὺ θὰ κυκλοφοροῦσε ὡς «Μήνυμα τοῦ Ἁγ. Ὄρους περὶ τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης ἐν Κρήτῃ Συνόδου».

Τὸ κείμενο τοῦ ἀρχιμ. Βασιλείου συζητήθηκε στὴν συνεδρίαση τῆς ΕΔΙΣ τῆς 17/30.6.2016 καὶ ἔγινε ἀποδεκτὸ κατὰ πλειοψηφία. Μειοψήφησαν οἱ Καθηγούμενοι καὶ ἀντιπρόσωποι πέντε Ἱ. Μονῶν: Ξηροποτάμου, Γρηγορίου, Καρακάλου, Φιλοθέου καὶ Κωνσταμονίτου. Γιὰ τὴν ἱστορία ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ συνήθης ἁγιορείτικη πρακτικὴ εἶναι τὰ σχέδια κειμένων τοῦ Ἁγ. Ὄρους νὰ ὑποβάλονται πρῶτα στὶς Ἱ. Μονὲς γιὰ νὰ ἀποφασίσουν οἱ Γεροντικές τους Συνάξεις τί γνώμη θὰ ἐκφέρουν οἱ Ἀντιπρόσωποί τους στὴν ΕΔΙΣ. Κάτι τέτοιο δὲν ἔγινε μὲ τὸ κείμενο τοῦ π. Βασιλείου, ἀλλὰ ἦρθε κατ’ εὐθείαν στὴν ΕΔΙΣ.

Θὰ πρέπει νὰ σημειώσουμε ὅτι ἐκτὸς τῶν ἀνωτέρω κειμένων τῶν «θεσμικῶν» ὀργάνων τοῦ Ἁγ. Ὄρους τόσο κατὰ τὴν προσυνοδικὴ περίοδο ἀλλὰ κυρίως μετὰ τὴ Σύνοδο τῆς Κρήτης, εἶδαν τὸ φῶς τῆς δημοσιότητας πολὺ σημαντικὰ κείμενα ἀπὸ τὸ Ἃγ. Ὄρος (ἀπὸ Ἱ. Μονὲς[5] ἢ Κελλιῶτες[6] μοναχούς), ἀπό τὰ ὁποῖα ἄλλα πιὸ αὐστηρὰ καὶ ἄλλα μὲ λεπτότητα διατυπώσεως, πάντως στὸ σύνολό τους ἐξέφραζαν τὴν ἀνησυχία, ἀρχικά, καὶ κατόπιν τὴν ἔντονη διαμαρτυρία γιὰ τὶς θεολογικὲς θέσεις τῆς Κρήτης.

Τονίζουμε μὲ ἰδιαίτερη ἔμφαση ὅτι κανένα ἁγιορείτικο κείμενο δὲν μίλησε μὲ ἐνθουσιασμὸ ἢ ἔστω μέ ἁπλὴ ἱκανοποίηση γιὰ τὴν Κρήτη.  Ἂν οἱ Προκαθήμενοι τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν ποὺ συμμετεῖχαν στὴν Κρήτη σέβονται πράγματι τὸν ἁγιορείτικο μοναχισμό, ὅπως κατ’ ἐπανάληψιν δηλώνουν, καλὸ εἶναι νὰ προβληματιστοῦν πολὺ ἀπὸ τὴ στάση τοῦ Ἁγ. Ὄρους ἔναντι τῶν ἀποφάσεων πού ἒλαβαν στὴν Κρήτη!  Νομίζουμε εἶναι μοναδικὸ στὴν συνοδικὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας μας τὸ γεγονὸς ὅτι μία τέτοια Σύνοδος, ἡ ὁποία προετοιμαζόταν ἐπὶ δεκαετίες, μὲ δεκάδες συσκέψεων, συνεδρίων, διασκέψεων σὲ πανορθόδοξο ἐπίπεδο, ἡ ὁποία «λανσάρεται» ὡς τὸ μέγιστο συνοδικὸ γεγονὸς τῆς β-γ΄ χιλιετίας, νὰ τύχει τοσαύτης καὶ τοιαύτης ἀπαξιώσεως ἀπὸ τὸ Ἁγιώνυμο Ὄρος!  Οἱ πρωτεργάτες τῆς Συνόδου δὲν μποροῦν νὰ εἶναι ὑπερήφανοι γιὰ τὸ κατόρθωμά τους αὐτό…

Τέλος, δὲν πρέπει νὰ μᾶς διαφεύγει τὸ ὅτι λόγῳ τῶν ἀποφάσεων τῆς Κρήτης ὑπάρχει σοβαρὴ ἀναταραχὴ στὸ Ἃγ. Ὄρος ποὺ ἔχει ἐκδηλωθεῖ μὲ τὴ διακοπή τοῦ μνημοσύνου τοῦ οἰκείου ἐπισκόπου, δηλ. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου (ἐπίσημα γνωστοποιημένη ἢ ὄχι) καὶ τὴν ἐπιβολὴ αὐστηρῶν ποινῶν σὲ πολλούς Κοινοβιάτες καὶ Κελλιῶτες μοναχούς – γεγονός μοναδικό τίς τελευταίες δεκαετίες στό Ἃγ. Ὄρος

Β. Ἂς ἔρθουμε τώρα στὸ «Μήνυμα τοῦ Ἁγ. Ὄρους περὶ τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης ἐν Κρήτῃ Συνόδου». Ἐπιγραμματικὰ θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε ὅτι εἶναι ἐμφανὲς ὅτι εἶναι καρπὸς συμβιβασμοῦ τῶν τάσεων ποὺ ὑπάρχουν σήμερα στὸ Ἃγ. Ὄρος καὶ πιὸ συγκεκριμένα στὴν Ἱ. Κοινότητα.

1. Θεωροῦμε ἰδιαίτερα σημαντικὸ ὅτι μνημονεύονται στὴν ἀρχὴ τοῦ «Μηνύματος» τὰ δύο παλαιότερα Ἱεροκοινοτικὰ κείμενα: Ἡ ἐπιστολὴ πρὸς τὸν Οἰκουμενικὸ Πατριάρχη (12/25 Μαΐου 2016)  καὶ ἡ Εἰσήγηση τῆς Ἱεροκοινοτικῆς πενταμελοῦς Ἐπιτροπῆς (13/26.11.2016). Μάλιστα τὸ «Μήνυμα» αὐτοπροσδιορίζεται ὡς ἀπόφαση τοῦ Ἁγ. Ὄρους «ἐν συνεχείᾳ τῶν ἤδη γνωστοποιηθέντων κατὰ τὸ τελευταῖον διάστημα ἐπισήμων κειμένων τοῦ Ἁγίου Ὄρους – τόσον τῶν θέσεων αὐτοῦ πρὸ τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης Συνόδου, ὅσον καὶ τῆς ἀποτιμήσεως τῶν τελικῶν κειμένων τῆς Συνόδου». Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ἡ ΕΔΙΣ ἀνανεώνει καὶ ἐπαναβεβαιώνει τὸ κύρος καὶ τὴν ἰσχὺ τῶν προηγουμένων δύο ἁγιορειτικῶν κειμένων. Καὶ τὰ τρία λοιπόν, αὐτὰ κείμενα ἀποτελοῦν ἕνα ἑνιαῖο σύνολο ἔκφρασης τοῦ «θεσμικοῦ» φορέα τοῦ Ἁγ. Ὄρους γιὰ τὴ Σύνοδο τῆς Κρήτης.

2. Μελετώντας κάποιος μὲ προσοχὴ τὸ «Μήνυμα» ἀντιλαμβάνεται ὅτι οἱ Ἁγιορεῖτες δὲν ἀναφέρονται μὲ ἐνθουσιασμὸ ἀλλὰ οὔτε κἂν μὲ θετικὰ λόγια καὶ ἱκανοποίηση γιὰ τὴ Σύνοδο τῆς Κρήτης, γιὰ ἕνα τέτοιο “μεῖζον ἐκκλησιαστικὸ γεγονός”. Μάλιστα, διαβάζοντας πίσω ἀπὸ τὶς γραμμὲς διακρίνει κανεὶς ὅτι ὁ συντάκτης τοῦ «Μηνύματος» θεωρεῖ μὲν τὰ ὅσα ἔγιναν στὴν Κρήτη ὡς ἐκκλησιολογικῶς μᾶλλον ἀπαράδεκτα, ἐν τούτοις δὲν τολμᾶ αὐτὸ νὰ τὸ πεῖ expresis verbis, ἀλλὰ πολὺ συγκεκαλυμμένα. Ἔτσι συμβαίνει τὸ ἑξῆς παράδοξο: Τὸ κείμενο νὰ τιτλοφορεῖται «Μήνυμα τοῦ Ἁγ. Ὄρους περὶ τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης ἐν Κρήτῃ Συνόδου» ἀλλὰ δὲν ὑπάρχει καμία σαφής ἀποτίμηση τῆς Συνόδου, καμία σαφής ἀναφορὰ οὔτε θετική οὔτε ἀρνητικὴ γιὰ τὶς ἀποφάσεις της!

Μήπως, ὁ συντάκτης τοῦ κειμένου δὲν ἔχει τὴ θεολογικὴ δυνατότητα γιὰ μία τέτοια ἀποτίμηση;  Ἀσφαλῶς ὄχι!  Ὁ π. Βασίλειος καὶ θεολογία καὶ γράμματα πολὺ καλὰ γνωρίζει. Συνεπῶς, ἐπέλεξε νὰ μὴν μιλήσει με σαφήνεια γιὰ τὶς ἀποφάσεις τῆς Κρήτης ^. οὔτε θετικὰ οὔτε ἀρνητικά!

3. Τὸ «Μήνυμα τοῦ Ἁγίου Ὅρους περὶ τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης ἐν Κρήτῃ Συνόδου» ἀντὶ νὰ ἀναφερθεῖ στὴ Σύνοδο κάνει ἐκτενέστατη ἀναφορὰ – ἐκ πρώτης ὄψεως περιττὴ – στὴν περὶ Ἐκκλησίας διδασκαλία τῆς πίστεώς μας ἐν συσχετισμῷ πρὸς τὴν Ἀνάσταση τοῦ Κυρίου καὶ τὴ νίκη κατὰ τοῦ θανάτου. Γιὰ ποιὸ λόγο, ἄραγε; Προφανῶς, ἐπειδὴ ἐπιλέγοντας νὰ μὴν ἀναφερθεῖ στὴ Σύνοδο καθ’ ἑαυτὴ σχολιάζει τὶς σοβαρὲς ἀρνητικὲς συνέπειες τῆς Συνόδου γιὰ τὴν ἑνότητα τῆς Ἐκκλησίας! Ἀκριβῶς γιὰ νὰ ἀντιμετωπίσει τὴ σοβαρότητα τῶν συνεπειῶν τῆς Συνόδου μόνο προσφεύγοντας στὴν περὶ Ἐκκλησίας διδασκαλία καὶ στὴ νίκη τοῦ Κυρίου κατὰ τῶν δυνάμεων τῆς φθορᾶς καὶ τοῦ θανάτου μπορεῖ νὰ τὸ κάνει! Τόσο σοβαρὰ πρέπει νὰ ἀξιολογεῖ τὶς συνέπειες τῆς Κρήτης…

Προσδιορίζεται ἤδη ἀπὸ τὴν ἀρχὴ ὁ σκοπὸς συγγραφῆς τοῦ «Μηνύματος». Γράφουν οἱ Ἁγιορεῖτες: «Διαρκῶς παρατηρεῖται μιὰ ὑποβόσκουσα ταραχὴ προκαλουμένη ἀπὸ ἀντιδράσεις κατὰ ἀποφάσεων τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης Συνόδου (Κρήτη, 2016). Προτείνονται ἀποτειχίσεις καὶ διακοπαὶ τοῦ μνημοσύνου τῶν οἰκείων ἐπισκόπων. Ἐπειδὴ εἴμεθα ἀποδέκται αὐτῶν τῶν ἀνησυχιῶν, καὶ εὑρισκόμενοι ἐντός τῆς Ἐκκλησίας, ἀπευθύνομεν πρὸς ὅλους τὸν χαιρετισμὸν τοῦ Ἀναστάντος Χριστοῦ: Εἰρήνη ὑμῖν. Δὲν ὑπάρχει λόγος ταραχῆς, ἐφ’ ὅσον εὑρίσκεται μεθ’ ἡμῶν ὁ Ἀναστάς Κύριος».

Εἶναι τραγικό: Ἡ Σύνοδος ποὺ συνεκλήθη γιὰ νὰ διατρανώσει – τάχα – τὴν ἑνότητα τῆς Ἐκκλησίας πρὸς τοὺς ἔξω γίνεται αἰτία τῆς διασπάσεώς Της καὶ δημιουργίας «ταραχῶν» καὶ «σχισμάτων»! Ἀλήθεια, καὶ τί δὲν κρύβει ἡ φράση «Δὲν ὑπάρχει λόγος ταραχῆς, ἐφ’ ὅσον εὑρίσκεται μεθ’ ἡμῶν ὁ Ἀναστάς Κύριος»! Δὲν λέει τὸ κείμενο ὅτι δὲν ὑπάρχει λόγος ταραχῆς διότι ὅλα καλῶς ἐξελίχθηκαν στὴν Κρήτη, ἀλλὰ ἐπειδὴ εἶναι μαζί μας ὁ Κύριος, ὁ ὁποῖος ἐν τῇ πανσθενουργῷ Του δυνάμει μπορεῖ καὶ  ἐλευθερώνει τὴν Ἐκκλησία Του ἀπὸ τὸ πνεῦμα πλάνης! Στὸ ἴδιο πνεῦμα σὲ ἄλλο σημεῖο τὸ «Μήνυμα» τονίζει ὅτι οἱ πιστοὶ δὲν πρέπει νὰ ἀνησυχοῦν, διότι ἡ Ἐκκλησία ὡς Σῶμα Χριστοῦ μπορεῖ καὶ «ἀποβάλλει ὅσα αὐτὸ θεωρεῖ ξένα», ἐνῶ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα «τὰ ἀσθενῆ θεραπεύει καὶ τὰ ἐλλείποντα ἀναπληροῖ»! «Δι’ αὐτὸ κάθε φόβος εἶναι περιττός, ὡς φανέρωσις ὀλιγοπιστίας»!

Μὲ ἄλλα λόγια τὸ Ἃγ. Ὄρος στὸ μήνυμά του ἐμμέσως πλὴν σαφῶς ἐκφράζει τὴ δυσφορία του γιὰ τὴν ἔκβαση τῆς Συνόδου, ἀλλὰ καθησυχάζει τὸ λαό, διότι «Ἡ Ἐκκλησία κατὰ τὸν Ἅγιον Ἰωάννην τὸν Χρυσόστομον "χειμάζεται, ἂλλ’ οὐ καταποντίζε-ται· κλυδωνίζεται, ἂλλ’ οὐ γίνεται ὑποβρύχιος · δέχεται βέλη, ἀλλ' οὐ δέχεται τραύματα"». Ποιὸς ὅμως εἶναι στὴν παρούσα περίσταση αὐτὸς ποὺ ἐξ αἰτίας του «χειμάζεται», «κλυδωνίζεται» καὶ «δέχεται βέλη» ἡ Ἐκκλησία; Ποιὸς ἄλλος παρὰ ἡ ἴδια ἡ Σύνοδος!

4. Ἀξίζει νὰ ἐπισημάνουμε ὅτι οἱ Ἁγιορεῖτες γιὰ τὴν ὅλη ταραχὴ καὶ τὴν κρίση ἑνότητας ἐντός τῆς Ἐκκλησίας μας δὲν μέμφονται τοὺς ἀντιδρῶντες στὶς ἀποφάσεις τῆς Κρήτης ὡς «οὐ κατ’ ἐπίγνωσιν ζηλωτές» ἢ φανατικοὺς κοκ οὔτε ζητοῦν τὴν τιμωρία τους. Μάλιστα ἐπαναβεβαιώνοντας τὸ κύρος τῆς Εἰσηγήσεως τῆς Ἱεροκοινοτικῆς Ἐπιτροπῆς (13/26.11.16) ὁ «θεσμικὸς» φορέας τοῦ Ἁγ. Ὄρους ἐγκαλεῖ σαφῶς τὴν ἴδια τὴ Σύνοδο γιὰ τὴν ταραχὴ καὶ τὴν κρίση ἑνότητος ποὺ ὑπάρχει στὸ Σῶμα τῆς Ἐκκλησίας. Γράφει ἡ Εἰσήγηση τῆς Ἱεροκοινοτικῆς Ἐπιτροπῆς: «Δ. Σήμερoν ἡ διατήρησις τῆς ἑνότητος τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἕν ὀδυνηρόν αἴτημα. Ἐν Ἁγίῳ Ὄρει καί ἀλλαχοῦ ἀκούονται διαμαρτυρίαι καί δυστυχῶς ἀναπτύσσονται ἕως καί σχισματικαί τάσεις. Ἀναμφιβόλως εἰς αὐτό συμβάλλουν καί αἱ ἀμφισημίαι εἰς τά συνοδικά κείμενα, ἡ ἀσάφεια τῶν ὁποίων δημιουργεῖ προϋποθέσεις δι᾽ οἰκουμενιστικήν ἑρμηνείαν των καί ἑπομένως ὁδηγεῖ εἰς κρίσιν τήν ἑνότητα τῆς Ἐκκλησίας, καθώς εἰς τούς ἐν ἐξελίξει θεολογικούς διαλόγους εἶναι δύσκολον νά παραμερισθοῦν τά «κεκτημένα» τῶν παρελθουσῶν δεκαετιῶν. Τά κείμενα τῆς Συνόδου πρέπει νά ὑπερβοῦν τήν μονομέρειαν, ἡ ὁποία ὀφείλεται εἰς τό ὅτι αὐτά ἠγνόησαν τήν ἰσχυράν θεολογικήν παράδοσιν πού ἐχάραξαν σύγχρονοι θεοφόροι Πατέρες καί ἔγκριτοι θεολόγοι, οἱ ὁποῖοι διεῖδον τήν πορείαν τῶν οἰκουμενικῶν διαλόγων ὡς μίαν οἰκουμενιστικήν παρέκκλισιν. Ὄχι μόνον «ζηλωτικαί», ὡς λέγεται, ἀλλά καί ὑγιεῖς φωναί ἀναζητοῦν λόγον ἀληθείας διά νά πεισθοῦν καί νά ἀναπαυθοῦν»!

Τὸ Ἃγ. Ὄρος εἶναι στὸ σημεῖο αὐτὸ σαφέστατο!

5. α) Ἀποτελεῖ θετικὸ σημεῖο τοῦ «Μηνύματος» μὲ εὐθεῖα ἀναφορὰ στὴν Κρήτη ἡ φράση ὅτι «Μὲ τὴν ἀπομάκρυνσιν τῆς Ρώμης ἀπὸ τὴν μίαν καὶ ἁγίαν Ἐκκλησίαν ἀκολουθοῦν αἳ γνωσταὶ ἀλλοιώσεις εἰς τὸν δυτικὸν κόσμον».  Τὸ Ἃγ. Ὄρος δὲν χαρακτηρίζει τὴν Ρώμη ὡς «Ἐκκλησία», ἀλλὰ σημειώνει ὅτι ἀπομακρύνθηκε ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία! Ἡ φράση αὐτὴ τοῦ ἁγιορειτικοῦ κειμένου εἶναι  σαφέστατη αἰχμὴ κατὰ τῶν ἀποφάσεων τῆς Κρήτης καὶ τῆς οἰκουμενιστικῆς ἐκκλησιολογίας.

β) Εὐθεῖα ἀναφορὰ κατὰ τοῦ κειμένου «Σχέσεις τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας» (§23) ἀποτελεῖ καί ἡ παράγραφος τοῦ ἁγιορειτικοῦ Μηνύματος «Αὐτοὶ ποὺ ἐντὸς τῆς Ἐκκλησίας ψάλλουν, διότι τὸ ζοῦν: "Θανάτου ἑορτάζομεν νέκρωσιν, Ἅδου τὴν καθαίρεσιν, ἄλλης βιοτῆς, τῆς αἰωνίου, ἀπαρχὴν καὶ σκιρτῶντες ὑμνοῦμεν τὸν αἴτιον", δὲν ἀντιπροσωπεύουν μίαν θρησκευτικὴν ἄποψιν, οὔτε εἶναι δυνατὸν νὰ προτρέπωνται νὰ ἀποφεύγουν τὸν προσηλυτισμόν, διότι θυσιάζουν τὴν ζωήν των διὰ νὰ ἀναγγείλουν εἰς τὸν κόσμον ὅτι "ἑάλω ὁ θάνατος θανάτῳ". Τὸ πολύτιμον ποὺ ἔχει ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία – καὶ τὴν τρέφει – εἶναι ἡ ἀλήθεια τῆς πίστεως. Καὶ δὲν ἔχει ἄλλον τρόπον νὰ προσφέρη τὴν ἀγάπην Της ἐκτὸς ἀπὸ τὴν πασχάλιον πρόσκλησιν: "Δεῦτε πάντες ἀπολαύσατε τοῦ συμποσίου τῆς πίστεως"».

Συνεπῶς, γιὰ τὸ Ἃγ. Ὄρος γνήσια ἀγάπη τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ἐκφράζει μόνο ἡ ἱεραποστολικὴ πρόσκληση πρὸς τοὺς ἑτεροδόξους νὰ ἐπιστρέψουν καὶ νὰ ἐνταχθοῦν στὴν ἀλήθεια τῆς Ὀρθοδόξου πίστεως καὶ ὄχι ἡ οἰκουμενιστικὴ ἀγαπολογία ἡ ὁποία πλεονάζει στὰ κείμενα τῆς Κρήτης καὶ γενικότερα στὴν Οἰκουμενικὴ Κίνηση!

Πόσο θὰ εἴμαστε ὡς Ὀρθόδοξοι ἀναπαυμένοι ἐὰν στὰ κείμενα τῆς Κρήτης ὑπῆρχε ἀναφορὰ ὡσὰν αὐτὴ τοῦ ἁγιορειτικοῦ Μηνύματος:  «Θεωροῦμεν δὲ ἀχαριστίαν πρὸς τὸν Θεὸν καὶ ἔλλειψιν ἀγάπης πρὸς πάντας τοὺς ἀδελφοὺς — τοὺς ἐγγὺς καὶ τοὺς μακρὰν — ἐὰν δὲν τονίζωμεν μετὰ πάσης παρρησίας καὶ σαφηνείας τὸν πλοῦτον τῆς Χάριτος ποὺ ἀπολαμβάνομεν ζῶντες ἐντὸς τῆς Μιᾶς, Ἁγίας, Καθολικῆς καὶ Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας»!  Ἀλλά, τὸ πνεῦμα τῆς Κρήτης εἶναι, δυστυχῶς, ξένο πρὸς αὐτὸ τοῦ Ἁγιωνύμου Ὄρους … 

γ) Μὲ λεπτότητα καὶ πολὺ συγκεκαλυμμένα ὁ συντάκτης τοῦ Μηνύματος ἀναφέρεται στὸ κείμενο τῆς Κρήτης μὲ τίτλο «Ἡ ἀποστολὴ τῆς Ἐκκλησίας» - τὸ ὁποῖο βλέπει τὴν ἀποστολὴ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας χωρὶς ἐσχατολογικὸ προσανατολισμὸ ἀλλὰ τὴν περιορίζει σὲ ἐγκόσμια πλαίσια - καὶ σημειώνει: «Θὰ ἔπρεπε τότε νὰ ἐξέλθωμεν εἰς τὰς ὁδοὺς καὶ εἰς τὰς ρύμας συνεργαζόμενοι μετὰ τῶν ἄλλων καταδίκων εἰς τὴν χώραν τῆς σκιᾶς τοῦ θανάτου ἐπιζητοῦντες βελτίωσιν τῶν συνθηκῶν τῆς συμφορᾶς. Ἀλλὰ ἄπαγε τῆς βλασφημίας! "Νῦν πάντα πεπλήρωται φωτός". Καὶ ὅλοι ἀναμένουν βοήθειαν ἐκ τῶν τῆς Ἀναστάσεως τὴν πεῖραν εἰληφότων».

δ) Δὲν εἶναι ἄνευ σημασίας ὅτι οἱ  Ἁγιορεῖτες ἀναφερόμενοι στὴ Σύνοδο τῆς Κρήτης αἰσθάνονται τὴν ἀνάγκη νὰ τονίσουν πολλὲς φορὲς καὶ μὲ ἔνταση τὴν ἰδιαίτερη σπουδαιότητα ποὺ ἔχει ἡ ὀρθότητα τῆς πίστεως καὶ ἡ διαφύλαξή της ἀπαρα-χαράκτου ἀπὸ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία: «Ὃλη ἡ ζῶσα οἰκοδομὴ τῆς Ἐκκλησίας ἑδράζεται εἰς τὸ θεμέλιον τῆς πίστεως. Κάθε ἀλλοίωσις εἰς τὴν ἀλήθειαν τοῦ δόγματος προκαλεῖ ρωγμὰς καὶ ἀλλοιώσεις εἰς τὸν χῶρον τῆς ζωῆς». Ποιός δὲν κατανοεῖ τὴ σπουδαιότητα τῆς ἀναφορᾶς αὐτῆς σὲ σχέση μὲ ὅσα ἔχει ἀποφασίσει ἡ Κρήτη;

ε) Ὁ συντάκτης τοῦ Μηνύματος τονίζει ὅτι «τὸ Ἅγιον Ὅρος ἐπὶ σειρὰν ἐτῶν μετὰ σαφηνείας διετύπωσε τὰς ἀπόψεις του διὰ τοὺς γινομένους διαλόγους μετὰ τῶν ἑτεροδόξων Χριστιανῶν». Ἀποσιωπᾶ ὅμως τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ Σύνοδος περιφρόνησε τελείως καὶ ἀποφάσισε ἐντελῶς ἀντίθετα πρός τὶς πάγιες θέσεις τοῦ Ἁγ. Ὄρους γιὰ τοὺς διαλόγους μὲ τοὺς ἑτεροδόξους.

στ) Τέλος, οἱ Ἁγιορεῖτες ἂν καὶ προσπαθοῦν νὰ καθησυχάσουν τὶς ταραγμένες συνειδήσεις τῶν πιστῶν ἀπὸ ὅσα θλιβερὰ συνέβησαν στὴν Κρήτη, ἐν τούτοις πιστεύουν ὅτι ἡ ἐγρήγορση τοῦ Λαοῦ τοῦ Θεοῦ εἶναι ἀπαραίτητος ὅρος γιὰ τὴν ὑγεία τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ Σώματος. Ἔτσι, ἐπικαλοῦνται τὴν «ἱστορικὴ ἐγκύκλιο (1848)» τῶν τεσσάρων Πατριαρχῶν τῆς Ἀνατολῆς ὅτι «παρ' ὑμῖν οὔτε Πατριάρχαι, οὔτε Σύνοδοι ἐδυνήθησαν ποτὲ εἰσαγαγεῖν νέα, διότι ὁ ὑπερασπιστὴς τῆς θρησκείας ἐστὶν αὐτὸ τὸ σῶμα τῆς Ἐκκλησίας, ἤτοι αὐτὸς ὁ λαός, ὅστις ἐθέλει τὸ θρήσκευμα αὐτοῦ αἰωνίως ἀμετάβλητον καὶ ὁμοειδὲς τῷ τῶν Πατέρων αὐτοῦ» καὶ παράλληλα δηλώνουν ὅτι «δὲν θέλομεν νὰ προτείνωμεν ἐφησυχασμὸν ἀδιαφορίας, ἀλλὰ νὰ ὑπογραμμίσωμεν τὴν σημασίαν τῆς ἐγρηγόρσεως καὶ τῆς πίστεως».

Γ. Ἴσως κάποιοι διαβάζοντας αὐτὸ τὸ σχολιασμό μου στὸ «Μήνυμα τοῦ Ἁγίου Ὅρους περὶ τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης ἐν Κρήτῃ Συνόδου» μὲ ἐγκαλέσουν γιὰ ἔλλειψη ἀντικειμενικότητας καὶ γιὰ προσπάθεια δικαιολογήσεως τῶν ἀδικαιολογήτων. Ἴσως ἔχουν δίκιο γιὰ τὴ μομφὴ τους αὐτή! Ἴσως εἶναι ἀλήθεια! Ὁ σεβασμός μου στὴν Ἁγιορειτική παράδοση καὶ στοὺς σημερινοὺς φορεῖς της (Καθηγουμένους ἢ ἁπλοὺς Κοινοβιάτες καὶ Κελλιῶτες μοναχοὺς) μὲ ἐξαναγκάζει νὰ προσεγγίζω τὴ στάση τοῦ Ἁγ. Ὄρους ἔναντι τῆς Συνόδου μὲ πολὺ ἀγαθὸ λογισμό. Δὲν θέλω νὰ πιστέψω ὅτι τὸ Κάστρο ἔπεσε, παρά τὶς Κεκρόπορτες ποὺ ἔχουν διάπλατα ἀνοίξει…

Γιὰ νὰ εἶμαι ὅμως ἀπολύτως εἰλικρινὴς – αὐτὸ νομίζω σημαίνει σεβασμὸς – μὲ τοὺς λίαν σεβαστούς μου Πατέρες τοῦ Ἁγ. Ὄρους, θὰ περίμενα καὶ ἐγὼ, ὃπως καί πολλοί ἂλλοι πατέρες καί ἀδελφοί, ἀπὸ τὸν ἐπίσημο «θεσμικὸ» ἐκφραστὴ τους λόγο σαφέστερο ποὺ νὰ λέει τὰ πράγματα μὲ τὸ ὄνομά τους πέρα καὶ μακριὰ ἀπὸ συγκεκαλυμμένες διατυπώσεις καὶ σκοπιμότητες ἐκκλησιαστικῆς πολιτικῆς. Τὸ «Μήνυμα τοῦ Ἁγ. Ὄρους περὶ τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης ἐν Κρήτῃ Συνόδου» ἀπευθύνεται σὲ ὁλόκληρη τὴν Ὀρθοδοξία: στοὺς Προκαθημένους, στοὺς λοιποὺς ἐπισκόπους, στὸν ὑπόλοιπο κλῆρο, στὶς μοναστικὲς Ἀδελφότητες, σὲ θεολόγους, ἀλλὰ καὶ στὸν ἁπλὸ λαό, ποὺ ὅλοι περιμέναμε ἐναγωνίως ἀπὸ τὸ Ἃγ. Ὄρος νὰ  ἐκφράσει μὲ σαφήνεια καὶ πληρότητα τὴν ἄποψή του γιὰ τὴ Σύνοδο.

Ἦταν ἡ Σύνοδος πραγματικὰ «Ἁγία καὶ Μεγάλη»; Ἀναδείχθηκε, τελικά, ὁ ἐκφραστὴς τῆς Ὀρθόδοξης ἐκκλησιαστικῆς ἐμπειρίας καὶ αὐτοσυνειδησίας; Οἱ ἀποφάσεις της εἶναι καρπὸς θείου φωτισμοῦ καὶ ἐλάμψεως τοῦ Παρακλήτου;  Ποιὰ ἡ ἂποψη τοῦ Ἁγ. Ὄρους ἐπ’  αὐτῶν τῶν κρισίμων ἐρωτημάτων;

Τὸ Μήνυμα τοῦ Ἁγ. Ὂρους ἀναμφισβήτητα εἶναι ὑψηλοῦ θεολογικοῦ περιεχομένου, μεστὸ χριστολογικῶν, ἐκκλησιολογικῶν, ἀνθρωπολογικῶν καὶ ἐσχατολογικῶν νοημάτων. Κανένα ἀπὸ τὰ κείμενα τῆς Συνόδου τῆς Κρήτης δὲν τὸ πλησιάζει! Μακάρι νὰ ἦταν συνοδικὸ κείμενο - θὰ ἀναδείκνυε τότε τὴ Σύνοδο πραγματικὰ Ἁγία καὶ Μεγάλη, πραγματικά Πανορθόδοξη!

Ὅμως ἀναφερόμενο στὴ Σύνοδο τῆς Κρήτης νομίζω πώς εἶναι ἐξαιρετικὰ ἄτολμο, ἀρνεῖται νὰ ἀκουμπήσει ἐπὶ τὸν «τύπον τῶν ἥλων» καὶ κυρίως διαφέρει πάρα πολὺ ὡς πρὸς τὴ σαφήνεια καί τήν παρρησία συγκρινόμενο μὲ παλαιότερα ἀλλὰ καὶ πρόσφατα ἀντίστοιχα ἁγιορειτικά κείμενα. Ἀκόμα καὶ ἀπὸ τὰ δύο τελευταῖα Ἱεροκοινοτικὰ κείμενα, τὰ ὁποῖα μνημονεύει ἡ διαφορὰ εἶναι μεγάλη. Φαίνεται νὰ συνθλίβεται ἀπὸ τὴ μία πλευρὰ ἀπὸ «τὴν ὑπερχιλιόχρονη, ἀλλά καί τήν πρόσφατη ἁγιορειτική ὁμολογιακή παράδοση»[7], πού δὲν μπορεῖ νὰ ἀνεχθεῖ τὰ ὅσα ἔγιναν στὴν Κρήτη, καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρὰ ἀπὸ τὶς γνωστὲς σὲ ὅλους πιέσεις τοῦ Φαναρίου ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ ἀνεχθεῖ εὐθεῖα ἀμφισβήτηση τῶν ἐπιλογῶν του ἀπὸ τοὺς  Ἁγιορεῖτες.

Ἔτσι, τὸ ἁγιορειτικό Μήνυμα θέλει νὰ πεῖ κάτι ἀλλὰ φαίνεται νὰ μὴν μπορεῖ νὰ τὸ πεῖ! Καὶ τὴν ἀλήθεια δὲν μπορεῖ νὰ ἀποκρύψει, ἐπαινώντας ὡς ἁγιοπνευματικὴ τὴ Σύνοδο, ἀλλὰ καὶ τὸ Φανάρι δὲν θέλει νὰ δυσαρεστήσει ἐκφράζοντας μὲ σαφήνεια τὴ θέση του. Σὲ τέτοιες ὅμως περιπτώσεις κινδυνεύει – ὀρθότερα, πέτυχε – νὰ μὴν ἀναπαύσει κανένα καὶ τὸ κρισιμότερο νὰ διακυβεύσει τὴν ἴδια τὴν ἀξιοπιστία του…

Αὐτὸ ὅμως ποὺ δὲν μπορῶ νὰ δικαιολογήσω στὸ «Μήνυμα» εἶναι ἡ ἐξίσωση τῆς διακοπῆς τοῦ μνημοσύνου τοῦ «γυμνῇ τῇ κεφαλῇ» κηρύσσοντος αἵρεση ἐπισκόπου μὲ τὸ σχίσμα. Ἀσφαλῶς δὲν εἶναι τῆς παρούσης ἡ ἀναίρεση τῆς πεπλανημένης αὐτῆς ἀπόψεως[8].  Θὰ ἤθελα μόνο δύο ἐπισημάνσεις:

α) Ἀσφαλῶς μία διακοπὴ μνημοσύνου εἶναι πιθανό νὰ ὁδηγήσει σὲ σχίσμα, ἀλλὰ ἡ ἲδια ἡ διακοπή, αὐτή καθ’ ἑαυτή, δέν εἶναι σχίσμα, καί δὲν εἶναι καθόλου βέβαιο ὅτι κάθε διακοπή θὰ ἐξελιχθεῖ σὲ σχίσμα. Συνεπῶς, δὲν μπορεῖ νὰ χαρακτηριστεῖ ὡς σχισματικὸς καθένας ποὺ διακόπτει δικαιολογημένα τὸ μνημόσυνο τοῦ ἐπισκόπου του. Ἡ Ἐκκλησία ἔχει ἐπ’ αὐτοῦ ἀποφανθεῖ  συνοδικῶς  καὶ συνεπῶς ὀφείλουμε ὅλοι νὰ σεβόμαστε τὴ συνοδικὴ ἀπόφανση καὶ τὴν ἐκκλησιαστικὴ παράδοση. Ἡ Ἐκκλησία μας διὰ τοῦ 15^ου κανόνος τῆς Πρωτοδευτέρας εἶναι σαφὴς γιὰ ὅσους δικαιολογημένα διέκοψαν τὸ μνημόσυνο τοῦ ἐπισκόπου τους. Προστάζει ὅτι δὲν πρέπει νὰ ἀντιμετωπίζονται ὡς σχισματικοί: «ἀλλὰ καὶ τῆς πρεπούσης τιμῆς τοῖς ὀρθοδόξοις ἀξιωθήσονται. Οὐ γὰρ ἐπισκόπων, ἀλλὰ ψευδεπισκόπων καὶ ψευδοδιδασκάλων κατέγνωσαν, καὶ οὐ σχίσματι τὴν ἕνωσιν τῆς ἐκκλησίας κατέτεμον, ἀλλὰ σχισμάτων καὶ μερισμῶν τὴν ἐκκλησίαν ἐσπούδασαν ῥύσασθαι». Ἡ Ἐκκλησία ἔχει ἀποφανθεῖ συνοδικῶς καί μέ σαφήνεια: ἡ κανονική διακοπή μνημοσύνου δέν εἶναι σχίσμα ἀλλά φροντίδα ἀποτροπῆς «σχισμάτων καί μερισμῶν»…

β) Ἐρωτῶ: Ἦταν σχισματικοὶ καὶ βγῆκαν ἐκτὸς Ἐκκλησίας οἱ Μητροπολίτες Ἐλευθερουπόλεως Ἀμβρόσιος, Φλωρίνης Αὐγουστίνος καὶ Παραμυθίας Παῦλος ὅταν διέκοψαν τὸ μνημόσυνο τοῦ Ἀθηναγόρα μέχρι τοῦ θανάτου του; Ἦταν σχισματικὸ καὶ ἐκτὸς Ἐκκλησίας σχεδὸν ὅλο τὸ Ἃγ. Ὄρος ὅταν διέκοψε τὸ μνημόσυνο τοῦ Ἀθηναγόρα μέχρι τοῦ θανάτου του;

Ἄς μοῦ ἐπιτρέψει ὁ συντάκτης τοῦ ἁγιορειτικοῦ Μηνύματος, σεβαστός μου π. Βασίλειος (Γοντικάκης), νὰ ἀναφερθῶ σὲ δύο ἐπιστολές:

i) Στὴν ἀπὸ  21.11.1968[9] μὲ τὴν ὁποία ἡ Ἱ. Μ. Σταυρονικήτα δικαιολογεῖ γιατί δὲν εἶχε – μέχρι τότε –  διακόψει τὸ μνημόσυνο τοῦ Πατριάρχου Ἀθηναγόρα «πράγμα σπάνιο γιά Κοινόβιο τοῦ Ἁγίου Ὄρους», ὅπως χαρακτηριστικὰ σημειώνει. Στὴν ἐπιστολὴ μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται μὲ ἀξιομίμητη καλογερικὴ σαφήνεια καὶ εὐθύτητα μεταξὺ ἄλλων τὰ ἑξῆς: «Τό ὅτι στή Μονή Σταυρονικήτα μνημονεύεται σήμερα τό ὄνομα τοῦ Πατριάρχου – πράγμα σπάνιο γιά Κοινόβιο τοῦ Ἁγίου Ὄρους –, τοῦτο γίνεται κατ’  ἀνοχήν, ἀπό σεβασμό στήν Ἐκκλησία, καί ὄχι σάν ἔκφρασι καταφάσεως στή γραμμή αὐτή. Αὐτό δέ εἴμεθα ὑποχρεωμένοι νά τό ποῦμε, γιά νά μή δημιουργοῦνται ψευδαισθήσεις σ’ αὐτούς πού βλέπουν τήν Ἐκκλησία ἐξωτερικά, οὔτε φόβους στούς πιστούς ἀδελφούς (νά δημιουργοῦμε). Θά ἦταν πράγματι τουλάχιστον ἄστοχη, ἄν μή ἀθλία, ἡ ἀποστολή ἐκείνου πού στό χῶρο τοῦ Ἁγίου Ὅρους ἐνσυνείδητα θά προωθοῦσε τέτοιες ἰδέες (σημ. συντ.: ἐννοεῖ τὶς οἰκουμενιστικὲς ἀπόψεις καὶ πρακτικές του Πατριάρχου Ἀθηναγόρα).

Πιστεύουμε ὅτι ἡ στάσις πολλῶν Ἁγιορειτῶν καί τῶν ἐνσυνείδητα πιστῶν σ’ ὅλη τήν Ἐκκλησία δέν εἶναι ἀρνητική. Ἡ ἄρνησις πρός τόν Πατριάρχην δέν εἶναι ἄρνησις πρός τήν ἀγάπην οὔτε πρός τήν ἑνότητα. Εἶναι «ὄχι» πρός τό ψευδές καί «ναί» πρός τήν Ἀλήθειαν, πού κρύβει μέσα της ἡ Ἐκκλησία.

Ὅταν οἱ πιστοί διακρίνουν διαφορές, πού ὑπάρχουν μεταξύ Ὀρθοδόξων καί Ἑτεροδόξων, δέν σημαίνει ὅτι ἐπιθυμοῦν τό σχίσμα καί τή διαιώνισί του, ἀλλά ζητοῦν τήν ἀληθινή ἑνότητα, τή μόνη σωτήριο γιά ὅλους. Εἶναι ἄρα αὐτό ἕνας σταυρός, πού ὑποφέρουν ἀπό ἀγάπη γιά τούς ἀδελφούς….

Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, πού φάνηκαν «σκληροί» στή διατήρησι τοῦ Δόγματος, εἶναι ἐκεῖνοι πού ἀγάπησαν περισσότερο ἀπό κάθε ἄλλον τόν ἄνθρωπο. Γιατί γνώρισαν τά ἀπύθμενα βάθη του καί δέν θέλησαν ποτέ νά τόν κοροϊδέψουν μέ τίς συνθηματολογίες ἐφήμερης καί ἀνύπαρκτης ἀγάπης, ἀλλά τόν σεβάστηκαν προσφέροντάς του τό Εὐαγγέλιο τῆς Ἀλήθειας, πού χαρίζει τή μακαρία ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι ζωή.

Δέν εἶναι λοιπόν ἡ πιστότης στό Δόγμα στενοκεφαλιά οὔτε ὁ ἀγώνας γιά τήν Ὀρθοδοξία μισαλλοδοξία, ἀλλά ὁ μοναδικός τρόπος ἀληθινῆς ἀγάπης».

Ποιοὶ ὑπογράφουν τὸ μνημειῶδες αὐτὸ κείμενο;

1. Ἀρχιμ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ [ΓΟΝΤΙΚΑΚΗΣ] Ἡγούμενος τῆς Ἱ. Μ. Σταυρονικήτα

2. Ἱερομ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ [ΧΑΤΖΗΕΜΜΑΝΟΥΗΛ]

3. Μοναχός [ΑΓΙΟΣ] ΠΑΪΣΙΟΣ

ii) Ἡ δεύτερη ἐπιστολὴ εἶναι τῆς 7.10.1970[10] τῆς Ἱ. Μ. Σταυρονικήτα, ὅταν καὶ αὐτὴ πλέον διέκοψε τὸ μνημόσυνο τοῦ Πατριάρχου Ἀθηναγόρα ἀκολουθώντας τὸ λοιπὸ Ἃγ. Ὄρος. Γράφει ἡ Μονὴ πρὸς τὴν Ἱ. Κοινότητα τοῦ Ἁγ. Ὄρους: «Συγκεκριμένως εἰς τήν ἡμετέραν Μονή, παρ’ ὅλην τήν ἁγιορείτικην ἀντίδρασιν, ἐμνημονεύαμεν μέχρι τινός τοῦ Πατριαρχικοῦ ὀνόματος φειδόμενοι τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἑνότητος. Μετά δέ τήν περί Φιλιόκβε καί Πρωτείου, ὡς ἁπλῶν ἐθίμων, δήλωσιν τοῦ Πατριάρχου, ἐπαύσαμεν τό μνημόσυνον, αἰσθανθέντες ὅτι ἐξέλιπεν πᾶν περιθώριον ἀνοχῆς ἤ προθεσμία ἀναμονῆς. Αἱ παρόμοιαι δηλώσεις δέν ἀποτελοῦν μόνον ἀναίρεσιν τῆς Θεοδιδάκτου καί ζωηφόρου παραδόσεως τῆς Ἁγίας μας Ἐκκλησίας, ἀλλά συγχρόνως  ἐμπαιγμόν πρός τόν ταλαίπωρον Δυτικόν κόσμον, … Τό νά ἀκολουθῇ ὅθεν τάς πατριαρχικάς καί οἰκουμενικάς ἀκροβασίας κανείς, δέν ἀπάδει ἁπλῶς πρός τήν Ὀρθόδοξον ἱεροπρέπειαν ἀλλά καί ἀντίκειται πρός τήν στοιχειώδη σοβαρότητα»!

Ποιὸς λέει αὐτὰ καὶ ὑπογράφει τὴν ἐπιστολὴ διακοπῆς τοῦ μνημοσύνου τοῦ ἐπισκόπου; Ὁ Καθηγούμενος τῆς Ἱ. Μ. Σταυρονικήτα Ἀρχιμ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ [ΓΟΝΤΙΚΑΚΗΣ] ἐκ μέρους τῆς Ἀδελφότητος!

Ἴσως κάποιος ἀντιτάξει ὅτι ἄλλες οἱ συνθῆκες σήμερα. Αὐτὸ ἀκριβῶς λέω καὶ ἐγώ: οἱ οἰκουμενιστικὲς δηλώσεις καὶ πράξεις τοῦ Ἀθηναγόρα ὠχριοῦν μπροστὰ σὲ ὅσα διαπράττονται στὴν μετὰ-Ἀθηναγόρα ἐποχὴ καὶ ἰδιαιτέρως στὰ τελευταῖα χρόνια ἀπὸ τοὺς ἐν Φαναρίῳ: πχ. «Ὁμολογία Θυατείρων»(1975)[11], συμπροσευχὲς μέχρι καὶ ἀτελῆ συλλείτουργα ἐν Φαναρίῳ καὶ Ρώμῃ, de facto ἀναγνώριση τῆς Οὐνίας παρὰ τὶς λεκτικὲς καταδίκες[12], συμφωνίες μέ τούς ἑτεροδόξους πού ἀκυρώνουν τή συνοδική καί πατερική παράδοση κοκ!

Καὶ τὸ χείριστο ὅλων: ἔχουμε συνοδικὴ, «πανορθόδοξη» ἐπικύρωση-ἀποδοχὴ-ἀναγνώριση τοῦ οἰκουμενισμοῦ καὶ τῶν κακοδόξων κειμένων τοῦ ΠΣΕ[13] ἀπὸ τὴν τάχα καὶ «Ἁγία καὶ Μεγάλη» Σύνοδο τῆς Κρήτης.

Τί ἄλλο πρέπει νὰ γίνει,  σεβαστοί μου Πατέρες;

Φρίττω ὅταν συλλογίζομαι ὅτι ὁ Χαριτωμένος ἁγιορείτης Γέροντας Ἐφραὶμ Κατουνακιώτης μᾶς φανέρωσε ὅτι κατόπιν πολλῆς του προσευχῆς ὁ Θεὸς τοῦ ἀποκάλυψε – ἒτσι εἶπε ὁ Γέροντας – ὅτι ἡ Οἰκουμενικὴ Κίνηση κυριαρχεῖται ἀπὸ πονηρὰ πνεύματα[14] καὶ μία Σύνοδος ποὺ θέλει νὰ γίνει ἀποδεκτὴ ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ συνείδηση ὡς Ὀρθόδοξη(!) ἀντὶ νὰ καταδικάσει τὸν οἰκουμενισμὸ  τὸν  ἀποδέχθηκε!

Ἀλήθεια, ποίου πνεύματος ἦταν, τελικὰ,  ἡ Σύνοδος τῆς Κρήτης;

Ταπεινῶς ἐλπίζαμε ὅτι ἡ σημερινὴ, ἐπίσημη, «θεσμικὴ» ἔκφραση τοῦ Ἁγ. Ὄρους, ἀκολουθώντας τὴ νηπτική πρακτική θεογνωσίας τοῦ ἀειμνήστου ἁγιορείτη Γέροντα Ἐφραὶμ Κατουνακιώτη θὰ μᾶς τὸ ἔλεγε μὲ τὴν ἐπιβεβλημένη καλογερικὴ εὐθύτητα…

Ἀκόμα καί τώρα, πάντως, «προσβλέπομεν μετ’ ἐλπίδος»,  ἐλπίζοντες ὅτι «ἡ ἐλπίς οὐ καταισχύνει»…

---

[1]  http://www.romfea.gr/images/article-images/2017/06/DIPLI_CRETE.pdf 

[2]  Ἱ. Μητρόπολις Πειραιῶς, Γραφεῖο ἐπὶ τῶν Αἱρέσεων καὶ τῶν Παραθρησκειῶν, «Σχόλιο γιὰ σύσταση ἀταραξίας καὶ ἐφησυχασμοῦ ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὂρος», 6.7.2017, στὸ  http://aktines.blogspot.gr/2017/07/blog-post_94.html   καί  Δ. Ἀναγνώστου, «Τό παρασκήνιον τοῦ ἀνακοινωθέντος τῆς Διπλῆς Συνάξεως», Ὀρθόδοξος Τύπος, φ. 2172/7-7-2017 καί στό http://aktines.blogspot.gr/2017/07/blog-post_37.html#more, Ἰ. Μπουγά, «Τό Ἅγιον Ὂρος τάσσεται ὑπέρ τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Συνόδου καταδικάζοντας τίς ἐναντίον της αἱρετικές φωνές», 3.7.17,  στό http://www.amen.gr/article/to-agion-oros-tassetai-yper-tis-agias-kai-megalis-synodou-katadikazodas-tis-enadion-tis-airetikes-fones

[3] http://www.romfea.gr/epikairotita-xronika/8611-parembasi-tou-agiou-orous-gia-tin-agia-kai-megali-sunodo

[4] http://thriskeftika.blogspot.gr/2017/01/blog-post_23.html

[5] Βλ. ἐπιστολὲς πρὸς τὴν Ἱ. Κοινότητα τῶν Ἱ. Μονῶν  Καρακάλλου (6.3.16), Γρηγορίου (22.3.16), Κουτλουμουσίου (26.3.16), Ξηροποτάμου (26.3.16), Φιλοθέου (26.3.16) καί  Ζωγράφου (27.4.16), Θεοδρομία, ΙΗ (2016), τ. 1-2, σ. 189-204 καί  στό http://thriskeftika.blogspot.gr/2016/04/blog-post_36.html.  Ἰδιαίτερα σημαντικά εἶναι τά κείμενα τῆς Ἱ. Μ. Γρηγορίου  πρό τῆς Συνόδου (Ἱ. Μ. Ὁσ. Γρηγορίου, «Σχόλια καὶ προτάσεις ἐπὶ τῶν σχεδίων κειμένων  τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης Συνόδου», 4/17.3.16, στό  http://www.monastery.gr/epikaira/Synodos/I.M.OSIOY_GRHGORIOY_AGIOY_OROYS_SXOLIA_KAI_PROTASEIS_EPI_TON_SXEDION_KEIMENON.pdf) καί μετά τή Σύνοδο (Ἱ. Μ. Ὁσ. Γρηγορίου, «Ἐκτιμήσεις περί τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης Συνόδου», 6/19.9.2016, στό  http://www.monastery.gr/epikaira/Synodos/EKTIMHSEIS_SYNODOY.pdf)

[6] Μνημονεύω ἰδιαίτερα τὸ κείμενο «Ἔμπονος κραυγὴ Κελλιωτῶν Πατέρων τοῦ Ἁγ. Ὄρους πρὸς τοὺς Ὀρθοδόξους κληρικοὺς καὶ λαϊκοὺς ἀδελφοὺς ἡμῶν, Μάρτιος 2017,  Θεοδρομία, ΙΘ (2017), τ. 1, σ. 30-47, και στὸ  http://aktines.blogspot.gr/2017/04/blog-post_80.html#more  καὶ τὸ  κείμενο Ἁγιορειτῶν Πατέρων, «Ἀνοικτὴ ἐπιστολὴ πρὸς τὴν Ἱ. Κοινότητα», 20.6./3.7.2016,  Θεοδρομία, ΙΗ(2016), τ. 3-4, σ. 488-494.

[7]  Εἰσήγηση Ἱεροκοινοτικῆς Ἐπιτροπῆς,  13/26.11.2016.

[8]  Παραπέμπουμε στίς  σχετικές ἀναφορές τοῦ κανονικῶς διακόψαντος τὸ μνημόσυνο πρωτοπρεσβυτέρου π. Θεοδ. Ζήση, ὁ ὁποῖος μὲ πληρότητα καὶ σαφήνεια ἀπαντᾶ σὲ κάθε καλοπροαίρετη ἀντίρρηση  καὶ  ἀπορία ἀλλὰ καὶ ἀνασκευάζει κάθε κακοπροαίρετη κριτικὴ σχετικὴ μὲ τὸ σοβαρὸ αὐτὸ ζήτημα: π. Θ. Ζήση, «Ἀποτείχιση ἀπὸ τὴν αἵρεση  ὄχι ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία», τοῦ ἰδίου, «Δήλωση διακοπῆς μνημοσύνου», Θεοδρομία, ΙΘ (2017), τ. 1, σ. 3-13, 48-65, καὶ στὸ  π. Θ. Ζήσης, Μετὰ τὴν «σύνοδο» τῆς Κρήτης, Ἡ διακοπὴ μνημοσύνου καὶ ἡ δικαστική μου δίωξη, ἐκδ. Τὸ Παλίμψηστον, Θεσσαλονίκη, 2017, σ. 73-88, 89-115.

[9]   Ὀρθόδοξος Τύπος,  φ. 1680/9.3.2007, σ. 1,5

[10]  Ὀρθόδοξος Τύπος,  φ. 142/15.6.1971, σ. 4,  καί  «Ἅγιον Ὂρος, Διαχρονική μαρτυρία στούς ἀγῶνες ὑπέρ τῆς Πίστεως», Ἃγ. Ὂρος  2014², σ. 104-107.

[11]  βλ. Μητρ. Ναυπάκτου Ἰερόθεος, «“Ὁμολογιακὴ” διγλωσσία, ἀσάφεια καὶ σύγχυση», Παρέμβασις, Ἰούνιος  2016.

[12]   Φαναριώτικα “κατορθώματα” μὲ τοὺς Οὐνίτες, γιὰ νὰ ἐπιβεβαιωθεῖ τραγικὰ ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Αὐστραλίας Στυλιανὸς ὅταν ἒγραψε ὅτι οἱ Ὀρθόδοξοι «καταντήσαμε Οὐνίτες»:

 α) ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης Βαρθολομαῖος ἐπέδωσε ἅγιο Ποτήριο στὸν Οὐνίτη πρώην “Ἀρχιεπίσκοπο” ἐν Ἀθῆναις  Δημήτριο Σαλάχα, ἐπὶ τῇ ἐκλογῇ του (!),  ἐνῶ ἀπέστειλε εὐχαριστήριο ἐπιστολὴ στὸν Οὐνίτη “Ἀρχιεπίσκοπο” Οὐκρανίας γιὰ τὶς εὐχές του γιὰ εὐόδωση τῶν ἐργασιῶν τῆς Πανορθοδόξου! Τὸ Πατριαρχικὸ εὐχαριστῶ ἦρθε μετὰ τὴ Σύνοδο τῆς Κρήτης ποὺ κατὰ τὰ ἄλλα… κατεδίκασε τὴν Οὐνία…

β) Ὁ Μητρ. Προύσης Ἐλπιδοφόρος κατὰ τὴ διάρκεια “ἀρχιερατικῆς Λειτουργίας” Οὐνιτῶν στὴν Ἰταλία (25.10.2015) ἀπήγγειλε τὸ «Πιστεύω», ἀντάλλαξε λειτουργικὸ ἀσπασμὸ μὲ τὸν οὐνίτη “ἐπίσκοπο”  καὶ τὸν ἄκουσε στὴ Μ. Εἴσοδο  νὰ μνημονεύει τοῦ «πάπα Φραγκίσκου καὶ τοῦ Πατριάρχου Βαρθολομαίου». Στὸ τέλος, ὁ κ. Ἐλπιδοφόρος ἀπὸ Ὡραίας Πύλης στὴν προσφώνησή του πρὸς τὸν Οὐνίτη “ἐπίσκοπο” εἶπε τὰ ἑξῆς ἀδιανόητα γιὰ Ὀρθόδοξο ἐπίσκοπο: «Σήμερα ἔγινε μεγάλη χαρὰ στὸν οὐρανό, καὶ οἱ Ἄγγελοι ἀνέβαιναν καὶ κατέβαιναν μὲ τὰ φτερά τους, πετώντας πάνω ἀπὸ τὰ κεφάλια μας! Γιατὶ ἀκόμη μία φορὰ ἡ Κωνσταντινούπολη, ἡ μητέρα μας Ἐκκλησία, τὸ Οἰκουμενικό μας Πατριαρχεῖο, ὁ Παναγιώτατος Πατριάρχης μας κ. Βαρθολομαῖος, ἔστειλε στὰ παιδιά του τὰ ἀγαπημένα, σὲ σᾶς ὅλους, ἕνα Ἱεράρχη τῆς Κωνσταντινούπολης. (Δὲν ἀκούγεται  εὐκρινῶς) … χρησιμοποιοῦμε

      δύο Πατέρες μας, τον πάπα Φραγκίσκο καὶ στὸν Πατριάρχη Βαρθολομαῖο, ὁ Θεὸς νὰ τοὺς δίδει ὑγεία, νὰ τοὺς δίδει χρόνια πολλά, γιὰ νὰ μᾶς καθοδηγοῦν, ὅλους μας, στὸ δρόμο τῆς σωτηρίας καὶ τῆς ἀγάπης! Τὴν χαρά μας αὐτὴ τὴν ὀφείλομε καὶ στὴν ἀδελφικὴ πρόσκληση τοῦ θεοφιλεστάτου ἀδελφοῦ, τοῦ ἀγαπημένου Ἐπισκόπου Μύρων κ. Δονάτου, ὁ ὁποῖος ποιμαίνει αὐτὴν τὴν ἐπαρχία σὰν ἄγγελος Κυρίου» (βλ. www.youtube.com/watch?v=zp15aaXPCWM  καί https://www.youtube.com/watch?v=bVghw-sjp5Y)!

Τέτοιες ἀσχημοσύνες δὲν εἶχε τολμήσει οὔτε ὁ Ἀθηναγόρας…

[13]  π. Ἀν. Γκοτσοπούλου, «Ἡ Σύνοδος τῆς Κρήτης  καὶ τὸ  Παγκόσμιο Συμβούλιο τῶν Ἐκκλησιῶν (ΠΣΕ)», 28.9.2016, στὸ http://www.impantokratoros.gr/F99804D6.el.aspx

[14]  π. Ἀν. Γκοτσοπούλου, «Ὁ  οἰκουμενισμὸς–τὰ  ἀκάθαρτα  Πνεύματα καὶ  ἡ  Σύνοδος τῆς Κρήτης», 28.9.2016, στὸ  http://www.impantokratoros.gr/43815419.el.aspx