Ειρωνία -Σαρκασμός

Ειρωνία -Σαρκασμός

του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου, δασκάλου -συγγραφέα

ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΚΑ: Ειρωνεία, σύμφωνα με τα λεξικά, σημαίνει περιφρονητικός ή υποτιμητικός αστεϊσμός, εμπαιγμός, χλευασμός ή σαρκασμός σε βάρος άλλου τον οποίο εκφράζει κάποιος με τη διατύπωση μιας γνώμης ή με την έκφραση ενός συναισθήματος διαφορετικών από αυτό που νομίζει ή αισθάνεται. Ακόμη, μπορεί να σημαίνει ένα σχήμα λόγου, κατά το οποίο ένας ομιλητής χρησιμοποιεί λέξεις ή φράσεις με περιεχόμενο εντελώς αντίθετο από αυτό που εννοεί, για να χλευάσει ή να περιπαίξει, να ψέξει, να εκφράσει αγανάκτηση. Υπάρχει και η τραγική ειρωνία, στην οποία αναφερόμαστε πιο κάτω. Τέλος η ειρωνία, ως φιλοσοφικός όρος, είναι η διαλεκτική μέθοδος του Σωκράτη, ο οποίος, προσποιούμενος άγνοια, έθετε στους συνομιλητές του ερωτήσεις τέτοιες που αποκάλυπταν την αντιφατικότητα των λόγων τους.

Να διευκρινίσουμε μετά από αυτά, πως και στην περίπτωση της ειρωνείας και στην περίπτωση του σαρκασμού, ο ομιλητής λέει το αντίθετο από αυτό που εννοεί, αλλά στη μεν πρώτη περίπτωση η έκφραση έχει ως στόχο μία κατάσταση, ενώ στη δεύτερη ένα πρόσωπο. Η ειρωνεία είναι μια μορφή έκφρασης που θέτει ως αίτημα ένα διπλό ακροατήριο, το ένα μέρος που θα ακούσει και δεν θα καταλάβει, και το άλλο μέρος που γνωρίζει. Σύμφωνα με τα λεξικά σαρκασμός είναι η χαιρέκακη ειρωνεία, ο δηκτικός εμπαιγμός, ο χλευασμός ή το σκώμμα. Η λέξη προέρχεται από τη λέξη σαρξ, ενώ η αρχική σημασία του “σαρκάζω” είναι “δαγκώνω τα χείλια μου από οργή”.

ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΣΟΦΙΑ: Ο Σοπενχάουερ έκανε διάκριση μεταξύ ειρωνείας και χιούμορ λέγοντας: “Εάν το αστείο κρύβεται πίσω από το σοβαρό αυτό είναι ειρωνεία, αν το σοβαρό κρύβεται πίσω από το αστείο αυτό είναι χιούμορ”. Βεβαίως για πολλούς η ειρωνεία μπορεί να είναι μια προσβολή μεταμφιεσμένη σε κομπλιμέντο. Έτσι ο Αριστοτέλης έλεγε πως “ειρωνεία είναι εξευγενισμένη προσβολή” κι ο 'Οσκαρ Ουάιλντ πως “είναι η εξευγενισμένη μορφή του μίσους”. Διάφορα αποστάγματα της παγκόσμιας σοφίας κατά καιρούς χαρακτήρισαν την ειρωνεία “σπίθα της κακίας”, ¨κεντρί των μικρών και των μοχθηρών”, “όπλο των δειλών”, κ.ά. Ο Σόλων πίστευε πως: “Η ειρωνεία καμιά φορά σημαίνει έλλειψη πνεύματος”.

Η ΤΡΑΓΙΚΗ ΕΙΡΩΝΕΙΑ: Ο όρος τραγική ειρωνεία είναι θεατρικός χαρακτηρισμός της δραματικής τέχνης. Με τον όρο αυτό χαρακτηρίζεται η στιγμή της πλοκής της υπόθεσης, όπου οι πρωταγωνιστές αγνοούν την αλήθεια, ή εκλαμβάνουν κάτι ψευδές ως αληθές και συνεχίζουν να συμπεριφέρονται απελπισμένοι και πάσχοντας, ενώ οι θεατές, γνωρίζοντας τις πραγματικές διαστάσεις των γεγονότων, συμμετέχουν στο δράμα αγωνιώντας στην εξέλιξη της υπόθεσης. Αυτή η αντίφαση δημιουργεί συναισθηματική φόρτιση και ταυτόχρονα προοικονομεί την εξέλιξη της πλοκής. Χαρακτηριστική σκηνή τραγικής ειρωνείας έχουμε στην Ηλέκτρα του Σοφοκλή, όπου, η πρωταγωνίστρια μαθαίνοντας τον τραγικό θάνατο του αδελφού της εκλαμβάνει αυτόν ως αληθή και θρηνολογεί, ενώ οι θεατές γνωρίζοντας την αλήθεια αδημονούν για τη λύση της δραματικής σκηνής.

ΕΙΡΩΝΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΙΡΑΣ: Ο όρος χρησιμοποιείται για περιπτώσεις στις οποίες οι ενέργειες ή τα σχέδια κάποιου ανατρέπονται αναπάντεχα. Για παράδειγμα: “Εκείνος τον απέλυσε κι ο άλλος τον έσωσε από βέβαιο πνιγμό.” ή “κέρδισε τον πρώτο αριθμό του λαχείου και την εποόμενη βδομάδα σκοτώθηκε σε δυστύχημα”.

ΠΑΙΔΟΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: Οι ερευνήτριες M. Glenwright και P. Rexman δημοσίευσαν μια έρευνά τους με θέμα την ηλικία που τα παιδιά μαθαίνουν να ξεχωρίζουν την ειρωνεία από το σαρκασμό. Κατέληξαν στο συμπέρασμα πως τα παιδιά ηλικίας 10 ετών μπορούν να ξεχωρίσουν τις δύο έννοιες, χωρίς να μπορούν να τις εξηγήσουν. Αντίθετα, παιδιά 5 ετών αντιλαμβάνονται πως ο σαρκασμός και η ειρωνεία είναι όχι κυριολεκτικές μορφές έκφρασης αλλά δεν μπορούν να τις διαχωρίσουν. Οι ερευνήτριες παρουσίασαν σε 5χρονα και 10χρονα παιδιά διάφορα σενάρια με κουκλοθέατρο. Τα σενάρια κατέληγαν με έναν από τους χαρακτήρες να κάνει ένα επικριτικό σχόλιο. Το σχόλιο ήταν είτε κυριολεκτικό, με στόχο πρόσωπο ή μκατάσταση, είτε μεταφορικό, έχοντας πάλι ως στόχο ένα πρόσωπο (σαρκασμός) ή μία κατάσταση (ειρωνεία). Παράδειγμα: Δύο κούκλες παίζουν σε τραμπολίνο και η μία πέφτει. «Ωραία κόλπα κάνεις,» λέει η μία κούκλα στην άλλη σαρκαστικά. Στο δεύτερο σενάριο, οι δύο κούκλες παίζουν σε χαλαρό τραμπολίνο, που δεν ταλαντώνεται και η μία κούκλα λέει στην άλλη ειρωνικά «Ωραίο τραμπολίνο!». Για να δουν πόσο έχουν κατανοήσει τα παιδιά τις δύο έννοιες, οι ερευνήτριες τους ζήτησαν να βαθμολογήσουν πόσο κακεντρεχείς ήταν οι εκφράσεις, χρησιμοποιώντας κλίμακα από χαμογελαστά μέχρι σκυθρωπά προσωπάκια. Οι απαντήσεις των παιδιών έδειξαν πως και οι δύο ηλικιακές ομάδες κατανοούσαν ότι η μη κυριολεκτική έκφραση είχε την αντίθετη σημασία από αυτή που είχε ειπωθεί. Όμως, μόνο τα 10χρονα κατανόησαν τη διαφορά σαρκασμού και ειρωνείας και βαθμολόγησαν τη σαρκαστική έκφραση ως κακεντρεχέστερη. Τα ίδια παιδιά ωστόσο, δεν είχαν κατανοήσει πλήρως τις δύο έννοιες. Σε μετέπειτα ερωτήσεις, έδειξαν να μην μπορούν να εξηγήσουν τη διαφορά μεταξύ του σαρκασμού και της ειρωνείας. Μεταξύ των συμπερασμάτων τους οι ερευνήτριες ανέφεραν: “Σε ηλικία 9 με 10 ετών, η κατανόηση της διαφοράς μεταξύ σαρκασμού και ειρωνείας τονίζει την εντυπωσιακή αντίληψη που έχουν για το πώς επηρεάζονται τα συναισθήματα ενός ανθρώπου από τα λόγια των άλλων.”

ΒΙΒΛΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟ ΣΑΡΚΑΣΜΟ: Στην Παλαιά Διαθήκη, (Δ' Βασιλειών β' 23-24) αναφέρεται ένα στιγμιότυπο της ζωής του προφήτη Ελισαίου. Ό προφήτης είχε φύγει από την Ιεριχώ και ταξίδευε προς την Βαιθήλ. Έξω από την πόλη τον είδε ομάδα παιδιών από τη Βαιθήλ και καθώς τον έβλεπαν να ανεβαίνει άρχισαν να τον ειρωνεύονται: «Ανάβαινε, φαλακρέ, ανάβαινε»! του φώναζαν. Ό Ελισαίος αρχικά έδειξε μακροθυμία και υπομονή και δεν αντέδρασε στο συνεχή παιδικό σαρκασμό. Στη συνέχεια όμως, όταν είδε ότι αυτά δεν σταματούσαν τις ύβρεις, τα κοίταξε με επιτιμητικό βλέμμα μήπως και τα βοηθήσει να συνέλθουν. Δυστυχώς όμως αυτά αναιδώς συνέχισαν να προκαλούν τον προφήτη με τα χλευαστικά λόγια τους. Και όπως μας πληροφορεί ή Αγία Γραφή, τελικά τα παιδιά αυτά τιμωρήθηκαν αυστηρά από τον δίκαιο Θεό για την ασέβεια τους. Ειδωλολάτρες οι κάτοικοι της Βαιθήλ, φαίνεται ότι ούτε οι ίδιοι σέβονταν τούς ανθρώπους του Θεού, ούτε τα παιδιά τους. Γι' αυτό και χωρίς αναστολές εξαπέλυαν τις ειρωνείες και ύβρεις κατά του προφήτου 'Ελισαίου.

ΣΑΡΚΑΣΜΟΣ ΓΙΑ ΦΥΣΙΚΑ ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΑ: Η ασέβεια και η αναίδεια των κακομαθημένων αυτών παιδιών φάνηκε και από τον τρόπο με τον όποιο τον ειρωνεύονταν. Κορόιδευαν τον προφήτη Ελισαίο αποκαλώντας τον φαλακρό. Οποιοσδήποτε χλευμασμός πικραίνει τον κάθε άνθρωπο. Πολύ περισσότερο όμως ό άνθρωπος πληγώνεται όταν τον κοροϊδεύουν για φυσικά του ελαττώματα. Τί φταίει κάποιος αν εκ γενετής παρουσιάζει μία αδυναμία ή κάποια φυσική έλλειψη, είναι ανάπηρος ή διανοητικώς υστερών. Όποιος σαρκάζει έναν τέτοιο άνθρωπο, στην ουσία εμπαίζει τον ίδιο τον Θεό, πού επέτρεψε να υπάρχει αύτη ή αδυναμία στον συνάνθρωπο μας. Ο σαρκασμός, δε φανερώνει μόνο κακή διάθεση προς τον συνάνθρωπο μας, αλλά και ασέβεια προς τον δημιουργό Θεό. Γι’ αυτό και αποτελεί σοβαρό αμάρτημα. Ίσως κάποιοι παρουσιάσουν μία ένσταση: Αυτές οι αυστηρές τιμωρίες αφορούν την εποχή της Παλαιάς Διαθήκης. Είναι δυνατόν σήμερα, στη μετά Χριστόν εποχή, να τιμωρούνται αυστηρά όσοι κακολογούν τούς άλλους;

Ο ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ: Την απάντηση μάς τη δίνει ό ίδιος ό Κύριος Ιησούς Χριστός, πού υπογράμμισε τη σοβαρότητα αυτής της συμπεριφοράς: «Ός δ' αν είπη τω άδελφω αυτού ρακά, ένοχος έσται τω συνεδρίω. Ός δ' αν είπη μωρέ, ένοχος έσται εις την γέενναν του πυρός» (Ματθ. ε' 22). Εκείνος δηλαδή πού θα πει περιφρονητικά στον αδελφό του «ανόητε» είναι ένοχος και καταδικαστέος. Κι εκείνος πού με κακία θα πει στον αδελφό του «βλάκα» είναι ένοχος βαρύτερου εγκλήματος αξίου να τιμωρηθεί. Τα λόγια μας και ή συμπεριφορά μας προς τούς άλλους πρέπει να είναι απαλλαγμένα από οργή, μίσος, εμπάθεια, σαρκασμό και κάθε είδους κακία.

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ: Κι εδώ φαίνεται ο ρόλος των γονέων. Τα παιδιά μαθαίνουν να μιλούν όπως ακούν και τους γονείς τους στο σπίτι. Αν οι μεγάλοι χλευάζουν ανθρώπους με ειδικές ανάγκες ή βρίζουν και μιλούν άσχημα, δίνουν κακό παράδειγμα και ατά παιδιά. Αντίθετα αν οι γονείς σέβονται και τιμούν ό ένας τον άλλον, φέρονται προς όλους και μάλιστα στους τυχόν ανάπηρους αδελφούς με ευγένεια και αξιοπρέπεια, τότε μεταδίδουν γνήσιο, έμπρακτο ήθος στα παιδιά τους, το οποίο σφραγίζει ανεξίτηλα τη ζωή τους.