Η Ορθόδοξη Εκκλησία ως παράγοντας αγωγής στους νέους

Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου

Δημοσιεύουμε εν συνεχεία την εισήγηση που εκφώνησε ο Σεβασμιώτατος στο 5^ο Ευρωπαϊκό Συνέδριο για την Εκπαίδευση που διοργάνωσαν το 4^οΠειραματικό Λύκειο Αθηνών, το 2^ο Δημοτικό Σχολείο Π. Φαλήρου και το 8^ο Δημοτικό Σχολείο Ν. Σμύρνης στην Εστία Νέας Σμύρνης, την 28-3-2002.

Ευχαριστώ για την πρόσκληση να παραστώ στο 5^ο Ευρωπαϊκό Συνέδριο για την Εκπαίδευση και να εισηγηθώ θέμα που έχει σχέση με την προσφορά της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην διδασκαλία προς τους νέους μας.

Οφείλω να ομολογήσω ότι αποδέχθηκα την πρόσκληση αυτή με χαρά και δυσκολία. Χαρά γιατί θέλω να έχω επικοινωνία με τον “χώρο” της παιδείας, ακριβώς γιατί στον “χώρο” αυτό γίνονται όλες οι διεργασίες και γονιμοποιήσεις της συγχρόνου κοινωνίας. Δηλαδή, συνήθως οι γενιές παραλαμβάνουν έναν τρόπο ζωής από τις προηγούμενες γενιές, αλλά επιθυμούν να προσθέτουν και κάτι καινούριο. Άλλωστε, είναι γνωστόν το φαινόμενο της νεοφιλίας. Αυτό το κάνουν οι νέοι, οι οποίοι δεν θέλουν να διατηρήσουν απλώς το παλαιό, αλλά και να προσθέσουν το νέο. Ακριβώς για τον λόγο αυτό βιώνονται οι παραδεδομένες αξίες στην κάθε εποχή και προσαρμόζονται κατάλληλα και έτσι αποφεύγεται η στασιμότητα. Μέσα, λοιπόν, σε “χώρους” παιδείας γίνονται γονιμοποιήσεις, διεργασίες, δοκιμάζονται οι αντοχές του παλαιού, μεταφέρονται νέα ρεύματα και γίνονται οι απαραίτητες συνθέσεις. Επίσης, αποδέχθηκα την πρόσκληση με δυσκολία, γιατί τα ποιμαντικά μου καθήκοντα είναι πολλά και ποικίλα και δεν μπορώ, παρά την επιθυμία μου, να ανταποκρίνομαι σε όλες τις προσκλήσεις που λαμβάνω καθημερινά.

Φυσικά, πρέπει να ομολογήσω εξ αρχής ότι υπάρχει μια δυσκολία όχι τόσο στα όσα θα υποστηρίξω, όσο στο θέμα της διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας προς τους ανθρώπους, ειδικά προς τους νέους. Δηλαδή, το θέμα της διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας στους νέους με το μάθημα των θρησκευτικών είναι κατά έναν τρόπο προβληματικό, γιατί δίνει την εντύπωση ότι ο Χριστιανισμός είναι λόγια, θεωρίες και όχι μια υπαρξιακή μύηση, καθώς επίσης γιατί αμείβει τον μαθητή “επειδή αποστήθισε και απομνημόνευσε το διανοητικό ορισμό της εκκλησιαστικής ζωής” και όχι “επειδή βιώνει την εκκλησιαστική ζωή”. Βέβαια, δεν αποκλείω την δυνατότητα της θεωρητικής διδασκαλίας, εάν αυτή λειτουργή στην προοπτική της προσφοράς διδασκαλίας στους Κατηχουμένους, αλλά τονίζω ότι στην συνέχεια πρέπει να τους οδηγούμε στον χώρο ζωής, όπου θα βιώσουν πραγματικά τί είναι Εκκλησία.

Ύστερα από αυτά θα ήθελα να προχωρήσω στην ανάπτυξη του θέματός μου σε δύο βασικά κομβικά σημεία, ήτοι η αξία του πολιτιστικού περιβάλλοντος στην αγωγή και τα κύρια γνωρίσματα της Ορθοδόξου Εκκλησίας.

1. Η αξία του πολιτιστικού περιβάλλοντος στην αγωγή

Ο Daniel Goleman στο βιβλίο του “η συναισθηματική νοημοσύνη” κάνει σημαντικές παρατηρήσεις για την διεργασία που γίνεται στον εγκέφαλο του ανθρώπου και για τον τρόπο που αντιδρά ο άνθρωπος στα γεγονότα της ζωής. Θα κάνουμε μια μικρή αναφορά.

Είναι γνωστόν ότι “ο ιππόκαμπος και η αμυγδαλή ήταν δύο σημαντικά μέρη του πρωτόγονου οσφρητικού εγκεφάλου/ρινεγκεφάλου”, ο οποίος εξελισσόμενος δημιούργησε τον φλοιό και στην συνέχεια τον νεοφλοιό. “Η αμυγδαλή λειτουργεί ως "αποθήκη" συναισθηματική-συγκινηματικής μνήμης”, είναι τρόπον τινά μια “εταιρεία συναγερμού”. Ο νεοφλοιός είναι “η έδρα της λογικής σκέψης” και ο ιππόκαμπος “είναι υπεύθυνος για τις αφηγηματικές αναμνήσεις”. Η αμυγδαλή είναι ανεπτυγμένη τελείως σχεδόν από την γέννηση του ανθρώπου, ενώ ο νεοφλοιός και ο ιππόκαμπος αναπτύσσονται αργότερα. Όμως για την μνήμη των γεγονότων συνεργάζονται πολύ στενά. Για παράδειγμα “ενώ ο ιππόκαμπος ανακαλεί πληροφορίες για γεγονότα, η αμυγδαλή καθορίζει κατά πόσον αυτή η πληροφορία έχει οποιαδήποτε συναισθηματική αξία”. Στην πραγματικότητα ο άνθρωπος έχει δύο μυαλά “ένα που σκέπτεται και ένα που αισθάνεται”. Αυτά τα δύο συνεργάζονται στενά μεταξύ τους και συνδυάζουν τους δύο διαφορετικούς τρόπους γνώσης. Έτσι, ο νεοφλοιός κρίνει λογικά τα γεγονότα, “ο ιππόκαμπος θυμάται ξερά τα γεγονότα, η αμυγδαλή συγκρατεί την συγκινησιακή γεύση αυτών των γεγονότων”. Επομένως, στον άνθρωπο όπως υπάρχει το αά (δείκτης νοημοσύνης), έτσι υπάρχει και το IQ (δείκτης συναισθηματικότητος) και ο τέλειος άνθρωπος είναι αυτός που μπορεί να εναρμονίση το συναίσθημα και την σκέψη.

Ο Τζόσεφ Λεντού, Νευροψυχίατρος στον Νευροεπιστημονικό Κέντρο του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης, ανέτρεψε την συμβατική άποψη της νευρολογίας ότι οι αισθήσεις μεταβιβάζουν τις πληροφορίες στον θάλαμο του εγκεφάλου και από εκεί σε περιοχές του νεοφλοιού, όπου επεξεργάζονται όλα τα ερεθίσματα και στην συνέχεια “ταξινομούνται κατά νοήματα, έτσι ώστε ο εγκέφαλος να αναγνωρίζη τί είναι κάθε αντικείμενο και τί σημαίνει η παρουσία του”. Μάλιστα με διάφορα πειράματα “ο Λεντού ανακάλυψε ένα μικρότερο πλέγμα από νευρώνες που οδηγούν κατ’ ευθείαν από τον θάλαμο στην αμυγδαλή, εκτός από αυτούς που οδεύουν μέσα από το φαρδύτερο μονοπάτι των νευρώνων προς τον νεοφλοιό. Αυτή η μικρότερη και συντομότερη διαδρομή –κάτι σαν νευρική παράκαμψη– επιτρέπει στην αμυγδαλή να συλλάβη κάποια άμεσα δεδομένα από τις αισθήσεις και να αρχίσει να αντιδρά πριν αυτά καταγραφούν από τον νεοφλοιό”.

Το γεγονός είναι ότι όλα τα εξωτερικά ερεθίσματα που έρχονται δια των αισθήσεων στον εγκέφαλο αξιολογούνται από τα διάφορα κέντρα του εγκεφάλου, από τον νεοφλοιό, τον ιππόκαμπο και την αμυγδαλή, ανάλογα με την λειτουργία του καθενός από αυτά. Εκεί συσσωρεύονται όλες οι εμπειρίες του παρελθόντος, οι αξίες και οι παραδόσεις, τα γεγονότα μιας ορισμένης κοινότητος στην οποία ζή, τα πρότυπα και τα ιδιαίτερα πρόσωπα και αυτά παίζουν σημαντικό ρόλο στην αγωγή του νέου και γενικότερα του ανθρώπου. Επίσης σημαντικό ρόλο παίζει η ψυχή του ανθρώπου, η οποία ενεργεί δια των εγκεφαλικών αυτών κέντρων.

Μέσα στον φλοιό του ανθρώπου γίνονται διαρκώς ανακατατάξεις ανάλογα με τα πρότυπα που του προσφέρονται. Εάν ο άνθρωπος δεν δέχθηκε στην ζωή του θετικά πρότυπα, τότε δεν εναρμονίζεται πλήρως η φλοιϊκή λειτουργία του και δεν μπορεί “νά ασκήση ορθή κριτική ανάλυση επί του δικού του συναισθήματος”. Ιδίως αυτό γίνεται ταχύτερα και “έχουν βαθύτερη απήχηση στον χώρο της προσωπικότητος του ατόμου”, όπως λέγει ο Καθηγητής Νευρολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης κ. Σταύρος Μπαλογιάννης, μέχρι την ηλικία των 12 ετών. Ο άνθρωπος όταν έχη θετικά πρότυπα, “θά μπορούσε να τροποποιήση την λειτουργικότητά του στον χώρο της ψυχικής του ζωής, και να ανακατατάξη, να αναπροσαρμόση τις ψυχικές του αντιδράσεις... Έχει την ετοιμότητα η ανθρώπινη ψυχή να διατηρή το ισοζύγιο της ομοιοστάσεως τροποποιώντας τις ενδογενείς αντιδράσεις και να ζητά πάντα το καλλίτερο... Αυτές όλες οι διεργασίες, ανακατατάξεις που μπορούν να πραγματοποιηθούν σ’ ένα φλοιό που υγιώς έχει διαμορφωθή θα επιτρέψουν στο άτομο με βάση συγκεκριμένα υγιή πρότυπα να ξεφύγη από τον χώρο της ατόπου συναισθηματικής εκφράσεως”.

Επομένως, τα πρότυπα παίζουν σπουδαίο ρόλο στην διαμόρφωση του ψυχοσωματικού οργανισμού του ανθρώπου, ιδιαιτέρως του νέου ανθρώπου.

Βέβαια, πρέπει να παρατηρήσω ότι, όπως υποστηρίζει ο κ. Σταύρος Μπαλογιάννης σε ομιλία του, που ανέφερα πιο πάνω, πέρα από αυτές τις συνάψεις μεταξύ των κυττάρων, υπάρχει και άλλη δύναμη που επηρεάζει τα πράγματα και αυτή είναι η σύναψη της ανθρώπινης ψυχής με τον Θεό. Αυτό σημαίνει ότι όλες αυτές οι βιολογικές εργασίες γίνονται στον εγκέφαλο με την ενέργεια του ψυχικού κόσμου του ανθρώπου, γιατί άλλη είναι η διεργασία που γίνεται στα ζώα και άλλη η διεργασία που γίνεται στον άνθρωπο, που έχει την ψυχή. Συγχρόνως υπάρχουν και διεργασίες οι οποίες καθορίζουν την χαρά και την λύπη από την προσωπική συνάντηση του ανθρώπου με τον Θεό.

Το γεγονός είναι ότι στον νεοφλοιό που θεωρείται και λέγεται “εργαζόμενη μνήμη”, όπως και στον ιππόκαμπο και την αμυγδαλή, παραμένουν όλες οι εμπειρίες, τις οποίες έχει ο άνθρωπος από την νηπιακή και παιδική του ηλικία. Ο χώρος στον οποίο γεννήθηκε και αναπτύχθηκε ο άνθρωπος, οι παραδόσεις του τόπου όπου μεγάλωσε, οι βασικές αρχές από τις οποίες διέπεται ο πολιτιστικός περίγυρος, τα χαρίσματα και τα ελαττώματα των γονέων και των άλλων μελών της οικογένειας, η επικοινωνία και η λεγομένη μετεπικοινωνία, τα ιδανικά και οι αξίες παίζουν μεγάλο ρόλο στην ανάπτυξη και την εξέλιξη της προσωπικότητος κάθε ανθρώπου. Όλο αυτό το υλικό που παραμένει στον νεοφλοιό και σε άλλα σχετικά κέντρα ελέγχει και φιλτράρει το νέο υλικό που φέρουν καθημερινώς οι αισθήσεις της οράσεως και της ακοής, οπότε η αντίδραση του ανθρώπου σε όλα αυτά τα καθημερινά ερεθίσματα έχουν σχέση με τις εμπειρίες και τα βιώματα της νηπιακής και παιδικής ηλικίας.

Βεβαίως, γνωρίζουμε ότι κατά καιρούς γίνεται λόγος για την μεγάλη σημασία που έχουν στην ανάπτυξη του ανθρώπου οι κληρονομικές του καταβολές, οι οποίες μεταφέρονται στον άνθρωπο από την μετάδοση της ζωής δια των γονέων του. Κανείς δεν μπορεί να αρνηθή αυτήν την πραγματικότητα. Όμως, σύμφωνα με όσα είπαμε προηγουμένως, στην ανάπτυξη της προσωπικότητος του παιδιού παίζει μεγάλο ρόλο, εκτός από την κληρονομικότητα, και οι συνθήκες–αρνητικές ή θετικές– του περιβάλλοντος στο οποίο αναπτύχθηκε το παιδί.

Ο Καθηγητής σε Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, Παύλος Κυμίσης, λέγει ότι τα τελευταία χρόνια στην Αμερική αναπτύσσεται μια νέα “επιστημονική μέθοδος ερεύνης” που είναι “η διαπολιτιστική μέθοδος διερευνήσεως διαφόρων φαινομένων”. Σύμφωνα με την επιστήμη αυτή διερευνώνται διάφορα ψυχικά νοσήματα, αλλά και σωματικές ασθένειες, όπως καρδιακές παθήσεις, “παράλληλα φαινόμενα... σε διάφορες πολιτιστικές ομάδες, τις οποίες χρησιμοποιεί σαν φυσικές, ζωντανές, πειραματικές ομάδες”. Έτσι, λοιπόν, έχει βρεθή ότι “οι έφηβοι στην Ελλάδα παρουσιάζουν πολύ λιγότερες πιθανότητες να υποστούν καρδιοαγγειακά νοσήματα από ό,τι οι έφηβοι στην Αμερική”. Οπότε εξετάζεται τί σωστό γίνεται στην Ελλάδα και τί λανθασμένο γίνεται στην Αμερική για να υπάρχουν αυτά τα διαφορετικά αποτελέσματα, ως προς την αγωγή, την δίαιτα, την ψυχοσωματική κόπωση κλπ..

Πράγματι, ο νέος που έχει αναπτυχθή σε ένα αγγλοσαξωνικό περιβάλλον έχει διαφορετικές εμπειρίες και διαφορετικά βιώματα από ένα παιδί που αναπτύσσεται σε ένα ελληνορθόδοξο περιβάλλον. Και γνωρίζουμε ότι το αγγλοσαξωνικό πρότυπο είναι κατασκευασμένο από τον συνδυασμό μεταξύ ορθολογισμού και πουριτανισμού, λογικής και εξωτερικής συμπεριφοράς, αφήνοντας ανέγγιχτο τον υπαρξιακό εσωτερικό χώρο. Γι’ αυτόν τον λόγο αναπτύσσονται τα λεγόμενα συμπλέγματα και οι νευρώσεις με τις οποίες ασχολείται η επιστήμη της ψυχιατρικής, που πράγματι είναι γέννημα της Δύσεως. Αντίθετα το ελληνορθόδοξο πρότυπο είναι περισσότερο υπαρξιακό, εσωτερικό, χωρίς βέβαια να παραγνωρίζη την λογική.

Αυτό μπορούμε να το δούμε στην διαφορά μεταξύ του Καζαντζάκη και του Παπαδιαμάντη. Ο πρώτος διακρίνεται για ένα δυτικό πουριτανισμό, ενώ ο δεύτερος διακρίνεται από την ορθόδοξη ρεαλιστικότητα, την ανεκτικότητα και την μετάνοια. Είναι γνωστόν ότι ο Ντεκάρτ, κλασσικός εκπρόσωπος του διαφωτισμού, είχε ως δόγμα το “σκέπτομαι, άρα υπάρχω”. Σχολιάζοντας αυτό τον λόγο ο Νίκος Πεντζίκης έλεγε: “δηλαδή, αν αυτό είναι σωστό, τότε όταν κοιμάμαι δεν υπάρχω”. Αυτό δείχνει ένα μεγάλο πρόβλημα, όταν η παιδεία στηρίζεται αποκλειστικά στην λογική.

Θα ήθελα στο σημείο αυτό να παραθέσω μια σημαντική παρατήρηση του π. Φιλοθέου Φάρου που υπάρχει στο βιβλίο του “Η αλλοίωση του Χριστιανικού ήθους”. Η γενική εντύπωση που προσφέρεται στο βιβλίο αυτό είναι ότι στην δική μας παράδοση, όπως την εξέφρασε η Ορθόδοξη Εκκλησία, κυριαρχεί το νηπτικό-ησυχαστικό πνεύμα και η θεολογία μας είναι κατ’ εξοχήν υπαρξιακή. Συνήθως ο άνθρωπος της δικής μας παραδόσεως διακατέχεται από την αυτογνωσία, την μετάνοια, την ταπείνωση, την αναγνώριση της ενοχής, τον εντοπισμό του υπαρξιακού προβλήματος. Αντίθετα το αγγλοσαξωνικό πρότυπο, που συναντούμε στην Αμερική, όπως το γνώρισε ο συγγραφεύς, συνδέεται με την δημιουργία ενός προσωπείου, με τον περιορισμό του ανθρώπου στον καθωσπρεπισμό, με τον τρόπο ζωής που εξαντλείται στην λογική και τον ηθικισμό. Μεγαλωμένος ο ίδιος στην Τρούμπα στον Πειραιά, και γνωρίζοντας αργότερα τον καθωσπρεπισμό της αμερικανικής κοινωνίας, γράφει: “Οι πόρνες και οι χασικλήδες της Τρούμπας δεν εστηρίζοντο στην δική τους δικαιοσύνη, όπως οι καθώς πρέπει ευσεβείς και γι’ αυτό όχι μόνον δεν είχαν έπαρση αλλά είχαν και μια αυθόρμητη ταπείνωση. Δεν έκαναν καμμία προσπάθεια να αποκρύπτουν τη κατάντια τους. Δεν κάλυπταν την παλιανθρωπιά τους με μια μάσκα υποκριτικής ευπρέπειας. Δεν έκρυβαν την οργή τους με ανατριχιαστικά ευγενικά χαμόγελα, και είχαν μια γνήσια πίστη στην δύναμη και στην αγάπη του Θεού, γιατί αν και ομολογούσαν την κατάντια τους, δεν σταματούσαν να ζητούν και να ελπίζουν χωρίς μεγαλορρημοσύνες στο έλεός του”.

Από τα πολλά παραδείγματα στα οποία φαίνεται το ήθος της Ορθόδοξης διδασκαλίας είναι και η περίπτωση του Δούκα Μιχαήλ Β' του Κομνηνού, του άρχοντα του Δεσποτάτου της Ηπείρου, καθώς επίσης και της συζύγου του Βασίλισσας Θεοδώρας. Σήμερα στην Άρτα υπάρχουν βυζαντινά μνημεία, Ιερές Μονές, εορτάζουν δε ως προστάτη τους την Βασίλισσα Θεοδώρα. Ο Δούκας Μιχαήλ Β' Κομνηνός εγκατέλειψε την γυναίκα του Θεοδώρα παρασυρόμενος “σέ πορνεία και ακολασία από μια Αρτινή αρχόντισσα, την Γαγγρινή”. Η Θεοδώρα έφυγε από τα ανάκτορα, αλλά αντιμετώπισε αυτήν την κρίση με υπομονή, ταπείνωση, προσευχή, εγκράτεια. Τελικά ο Μιχαήλ επηρεασμένος από την αντίδραση των άλλων ευγενών εγκατέλειψε την πόρνη Γαγγρινή και επανασυνδέθηκε με την Θεοδώρα, η οποία με την υπομονή, την προσευχή και την αγάπη γίνεται αγία, αλλά και εκείνος εκφράζοντας την μετάνοιά του κτίζει Ιερές Μονές, όπως την Κάτω Παναγιά Άρτης, την Ιερά Μονή Παντανάσσης κοντά στην Φιλιππιάδα και την Ιερά Μονή του Σωτήρος στο Γαλαξίδι. Παράλληλα ως ένδειξη μετανοίας “χαρίζει προνόμια και απαλλάσσει από φορολογία Ναούς και Μονές του Κράτους του καθ’ όλην την διάρκεια της Βασιλείας του. Μετά τον θάνατο του Μιχαήλ η Θεοδώρα γίνεται μοναχή, προσφέροντας αγάπη σε όλο τον πληθυσμό”. Σήμερα η Άρτα κοσμείται από βυζαντινά μνημεία και εορτάζει την πολιούχο της αγία Θεοδώρα, που είναι καρπός του πνεύματος της Ρωμηοσύνης που περιλαμβάνεται στην φράση: “σοί μόνω αμαρτάνομεν, αλλά και σοί μόνω λατρεύομεν”.

Επειδή όλοι μας μεγαλώσαμε και ζούμε μέσα σε ένα περιβάλλον που ακόμη εξακολουθεί, παρά τις διάφορες αλλοιώσεις και αλλαγές, να κυριαρχήται από τις ελληνορθόδοξες παραδόσεις, όπως τις εξέφρασε η Ορθοδοξία, γι’ αυτό και θα ήθελα στην συνέχεια να εντοπίσω μερικά στοιχεία της Ορθοδόξου Παραδόσεως που είναι σημαντικά για την άρτια και ολοκληρωμένη αγωγή των νέων ανθρώπων.

2. Κύρια γνωρίσματα της Ορθοδόξου Εκκλησίας

Ο Χριστιανισμός εκφράζεται με τις τρεις παραδόσεις, ήτοι την “Ορθόδοξη Εκκλησία”, την “Καθολική Εκκλησία” και τον “Προτεσταντισμό”. Όμως και οι τρεις αυτές ερμηνευτικές εκφράσεις της διδασκαλίας του Χριστού έχουν επηρεασθή από διάφορες επιδράσεις. Η Ορθοδοξία έχει επηρεασθή από τις αποκαλυπτικές διδασκαλίες των Μεγάλων Πατέρων-Ρωμηών της Εκκλησίας. Ο Καθολικισμός από τις θεολογίες των Φράγκων που είχαν διαμορφωθή από την διδασκαλία του ιερού Αυγουστίνου και τελικά από τον νεοπλατωνισμό και μανιχαϊσμό, και οι Προτεστάντες επηρεάσθηκαν από τους πρωτεργάτες και εκφραστές της Αναγέννησης, του Διαφωτισμού, του Ρομαντισμού, της Νεωτερικότητας, δηλαδή από ιδεολογικά ρεύματα που επικράτησαν στην Δύση ως αντίδραση προς το πνεύμα και την διδασκαλία των Φράγκων.

Όλοι εμείς μεγαλώσαμε σε ένα κλίμα και σε μια παράδοση που διαπνέεται από το πνεύμα που καλλιέργησαν οι Πατέρες της Εκκλησίας. Και βέβαια είναι καλό στην συνέχεια να το εκθέσω με κάθε συντομία. Κυρίως θα υπογραμμίσω πέντε σημαντικά σημεία, που δείχνουν ακόμη και την διαφορά με άλλες πολιτιστικές παραδόσεις.

Το πρώτο είναι ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν είναι μια ιδεολογία που αντιπαρατίθεται σε άλλες υπάρχουσες ιδεολογίες. Όταν κάνουμε λόγο για ιδεολογία, εννοούμε την ύπαρξη λογικών αξιωμάτων, τα οποία δεν ελέγχονται από την παρατήρηση και το πείραμα, και με βάση αυτά τα αξιώματα κατευθύνουμε την ζωή των ανθρώπων. Η Ορθοδοξία είναι υπαρξιακή και προσωπική. Κατ’ αρχάς είναι προσωπική, γιατί κέντρο της είναι ο Χριστός. Και στην συνέχεια είναι υπαρξιακή, γιατί ο Χριστός με το έργο και την διδασκαλία του ανακαίνισε το ανθρώπινο πρόσωπο.

Έχει παρατηρηθή από πολλούς ότι στην Δύση αναπτύσσεται έντονα το άτομο και η λεγομένη ατομοκρατία. Ο δυτικός άνθρωπος κλείνεται στον εαυτό του και ερμηνεύει τα πάντα μέσα από αυτόν. Δεν υπάρχει στην ουσία κοινωνία με τους άλλους. Αντίθετα στην Άπω Ανατολή κυριαρχεί ο κολλεκτιβισμός, αφού ο άνθρωπος απορροφάται και εξαφανίζεται από την ομάδα. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις, παρατηρεί κανείς ότι υπάρχει αδυναμία να συνδυασθή το πρόσωπο με την κοινωνία.

Στην δική μας παράδοση γίνεται αυτή η εναρμόνιση μεταξύ προσώπου και κοινωνίας. Πάντοτε και από την αρχαία ακόμη Ελλάδα γινόταν λόγος για το πρόσωπο. Αυτό όμως περισσότερο αναπτύχθηκε από τους Πατέρας της Εκκλησίας. Μου έλεγε ένας ορθόδοξος Ιεραπόστολος που εργάζεται στην Ταϊβάν, ότι εκεί οι άνθρωποι είναι συνηθισμένοι στην μεγάλη άσκηση και τον διαλογισμό, δηλαδή την εσωτερικότητα, αλλά εκείνο που τους λείπει είναι η άγνοια του προσώπου, ότι ο Θεός είναι πρόσωπο, ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο και η κοινωνία μεταξύ του Θεού και του ανθρώπου είναι προσωπική. Αυτό το έχουμε στην παράδοσή μας.

Το δεύτερο στοιχείο που είναι συνέχεια και συμπλήρωση του προηγουμένου είναι ότι η Ορθοδοξία δεν έχει αναπτυχθή ως μία ατομική πίστη και δοξασία, ούτε ως μια θρησκευτική οργάνωση, αλλά ως μια Εκκλησία, ως μια εκκλησιαστική κοινότητα. Υπάρχει, λοιπόν, κάτι το συγκεκριμένο.

Είναι γνωστόν ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία από πλευράς οργανώσεως έχει προσλάβει το αρχαίο ελληνικό σύστημα των Πόλεων. Κάθε Πόλη ήταν ένα Κράτος, και είχαν μεταξύ τους μια κοινωνία και ενότητα με τις λεγόμενες αμφικτυονίες. Αυτό το σύστημα λειτουργεί τόσο στην σχέση μεταξύ των αυτοκεφάλων Εκκλησιών, όσο και μέσα στην οργάνωση κάθε Τοπικής Εκκλησίας. Για παράδειγμα, εδώ στην Ελλάδα κάθε Ιερά Μητρόπολη είναι μια αυτόνομη εκκλησιαστική κοινότητα και όλες μαζί αποτελούν την Ορθόδοξη Εκκλησία εν Ελλάδι.

Αυτό το βλέπουμε στις Ενορίες, αφού κέντρο τους είναι η θεία Ευχαριστία, όπου συναντώνται γνώριμοι άνθρωποι και προσεύχονται, καθώς επίσης αποκτούν και διοργανώνουν την κοινωνική τους ζωή.

Αυτό το συναντούμε στα Ορθόδοξα Μοναστήρια, όπου επικρατεί το κοινοβιακό πνεύμα. Επισκεπτόμαστε το Άγιον Όρος και βλέπουμε ότι οι μοναχοί μας δέχονται στα Μοναστήρια τους, μας φιλοξενούν δωρεάν, μοιράζονται μαζί μας το φαγητό τους δωρεάν, μας δείχνουν αγάπη και καλωσύνη, ασχολούνται για μέρες και ώρες με ναρκομανείς και ανθρώπους που υποφέρουν παντοιοτρόπως. Αυτό αν το συγκρίνη κανείς με τα δυτικά Μοναστήρια, όπου η παραμονή πληρώνεται, όπως πληρώνει κανείς το ξενοδοχείο, τότε βλέπει την διαφορά με τα Ορθόδοξα Μοναστήρια.

Επίσης, αυτό το κοινοβιακό πνεύμα το συναντούμε και τις γειτονιές, όπως λειτουργούσαν παλαιότερα, αφού εκεί συναντούσε κανείς μια ιδιαίτερη ψυχοθεραπευτική ομάδα, που αποτελείτο από ανθρώπους που έλεγαν τον πόνο τους, έβγαζαν από μέσα τους τον καϋμό τους, έλυναν τα προβλήματά τους και τις παρεξηγήσεις τους.

Το τρίτο σημείο είναι ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει δημιουργήσει και ένα καταπληκτικό πολιτισμό, ο οποίος συνδέει στενά την εσωτερικότητα με την εξωτερική ομορφιά, την ποιότητα με την πληρότητα. Το ιστορικό σώμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας, όπως μπορούμε να το ονομάσουμε, είναι το λεγόμενο Βυζάντιο ή καλύτερα η Χριστιανική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, που δημιούργησε έναν καταπληκτικό πολιτισμό, τον Βυζαντινό-Ρωμαίϊκό πολιτισμό. Βεβαίως, πρώτιστο έργο της Εκκλησίας είναι να θεραπεύση τον άνθρωπο και να αποκαταστήση τις σωστές σχέσεις του με τον Θεό, τον εαυτό του και τον συνάνθρωπό του, αλλά και με ολόκληρη την κτίση. Η διαστροφή αυτή των σχέσεων δημιουργεί τα θεολογικά και ανθρωπολογικά προβλήματα, τις ανασφάλειες και τις νευρωτικές κρίσεις, τις επαναστάσεις και τους πολέμους, την οικολογική καταστροφή. Οπότε πρέπει να αποκαταστήση ο άνθρωπος την ενότητα με τον Θεό, τον συνάνθρωπο, την κοινωνία, και την κτίση. Όμως, αφού αποκτά την ψυχική υγεία, στην συνέχεια ο άνθρωπος δημιουργεί και έναν υγιή πολιτισμό.

Να θυμηθούμε την ορθόδοξη ναοδομία, και να την αντιπαραβάλλουμε με τους γοτθικούς Ναούς της Δύσεως, να θυμηθούμε την ορθόδοξη αγιογραφία και να την συσχετίσουμε με την δυτική νατουραλιστική ζωγραφική, να σκεφθούμε την ορθόδοξη υμνογραφία και να την αντιπαραβάλλουμε με τα ευσεβιστικά τραγουδάκια της Δύσεως, να θυμηθούμε τους “περί θείων ερώτων ύμνους” του αγίου Συμεών του Νέου Θεολόγου και να τους συγκρίνουμε με τα ρομαντικά ερωτικά ποιηματάκια τα οποία παραμένουν στο συναίσθημα και την γενετήσια λειτουργία.

Το σπουδαίο είναι ότι η υψηλή στρατηγική που ασκήθηκε στο Βυζάντιο-Ρωμανία δεν συνδέεται τόσο με την βία και τους πολέμους, αλλά με την μετάδοση του πολιτισμού. Έτσι το Βυζάντιο μεταμόρφωσε τους Βαλκανικούς λαούς. Και το σπουδαιότερο είναι ότι αφ’ ενός μεν καθώς η Βυζαντινή Αυτοκρατορία έβαινε προς τη δύση της τόσο αυξανόταν ο πολιτισμός, αφ’ ετέρου δε ο ίδιος ο πολιτισμός εξακολουθεί και σήμερα να υπάρχη και να μεγαλουργή, έστω και αν καταργήθηκε αυτό το Κράτος που τον δημιούργησε και τον εξέφραζε.

Το τέταρτο σημείο είναι η φιλανθρωπία. Στην Εκκλησία μας εκφράζεται και διατυπώνεται αυτή η προσφορά του ανθρώπου που λειτουργεί ως φιλανθρωπία, παρά ως κοινωνικό έργο. Γιατί το κοινωνικό έργο μπορεί να γίνεται και ατομικά, ενώ η φιλανθρωπία εξασκείται ανθρώπινα, αναφέρεται σε ολόκληρο τον άνθρωπο.

Και βέβαια είναι γνωστόν ότι η Εκκλησία διατηρεί και καλλιεργεί τον εθελοντισμό. Όσοι εργάζονται μέσα στην Εκκλησία το κάνουν εθελοντικά. Αυτό που τονίζεται σήμερα ότι πρέπει να δώσουμε κίνητρα ώστε να αναπτυχθή ο εθελοντισμός, η Εκκλησία τον καλλιεργεί από αιώνες.

Το Βυζαντινό Κράτος ήταν κράτος φιλανθρωπίας. Διασώζονται πληροφορίες που το χαρακτηρίζουν κατ’ αυτόν τον τρόπο.

Ένας πρεσβευτής, που πήγε να συζητήση με τους Αβάρους, μεταξύ των άλλων τους είπε και τα εξής: “Οι Βυζαντινοί (Ρωμαίοι) εν ονόματι της ειρήνης ρίχνουν στην λήθη τις προηγούμενες συμφορές και έχουν ήδη ξεχάσει τις αδικίες που τους κάνατε. Και επειδή αυτοί είναι ανώτεροι στην φιλανθρωπία απ’ όλα τα άλλα κράτη, δεν είναι πρόθυμοι να καταφεύγουν στα όπλα”. Ο αυτοκράτορας Τιβέριος ο Β' (578-582) συμβούλευσε τον γαμπρό του αυτοκράτορα Μαυρίκιο: “άς προηγείται η φιλανθρωπία απ’ την οργή”.

Η Χριστιανική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήταν δοξασμένο Κράτος λόγω της φιλανθρωπίας του. Πρώτη φορά ο κόσμος έβλεπε γηροκομεία, ορφανοτροφεία, νοσοκομεία κλπ. τα οποία ήταν άριστα διοργανωμένα. Και τα περισσότερα κτίζονταν γύρω από τα Μοναστήρια.

Ο Μ. Φώτιος, γράφοντας στον Αυτοκράτορα Βασίλειο τον Α', του λέγει ότι πρέπει να φερθή όπως αρμόζει στον αρχηγό “τού πιο φιλανθρωπικού κράτους των Ρωμαίων”. Ο Νικόλαος ο Μυστικός τον δέκατο αιώνα, γράφοντας στον αρχηγό των Αράβων, που ετοίμαζε επίθεση εναντίον της Κωνσταντινουπόλεως, γιατί είχε διαδοθή ότι καταστράφηκε το τζαμί τους στην Κωνσταντινούπολη, του έγραφε ότι δεν πρέπει να πιστεύη σε τέτοιες αβάσιμες πληροφορίες. Μεταξύ των άλλων έγραφε: “Υπάρχουν πολλά πράγματα για τα οποία το κράτος των Ρωμαίων διακρίνεται. Ωστόσο αυτό που τους ξεχωρίζει πάνω απ’ όλα είναι η φιλανθρωπία και η επιείκειά τους. Δεν είναι γνώμη δική μου αυτή, αλλά παντού οι άνθρωποι και ολόκληρη η ιστορία επιβεβαιώνουν αυτήν την μαρτυρία”. Ο Ιωάννης ο Καντακουζηνός περιγράφει την Αυτοκρατορία ολόκληρη σαν ένα κράτος αφοσιωμένο στην φιλανθρωπία.

Υπάρχουν μελέτες που αναλύουν διεξοδικά την προσφορά της Εκκλησίας στον τομέα της φιλανθρωπίας. Σημαντική στο σημείο αυτό είναι η διδακτορική διατριβή του Αριστομένους Ματσάγγα με τίτλο: “η οργάνωση και λειτουργία των Βυζαντινών Νοσοκομείων και ιδιαίτερα του Νοσοκομείου της Μονής του Παντοκράτορος (ΙΒ' Αιώνας)” που είναι ανέκδοτη και περιέχει πολλά στοιχεία. Νοσοκομεία και άλλα ευαγή Ιδρύματα συστήθηκαν από την ίδια την Εκκλησία, αλλά και σήμερα η Εκκλησία της Ελλάδος διατηρεί εκατοντάδες ιδρύματα αγάπης. Έχει δημοσιευθή ένα βιβλίο με τίτλο: “η Μαρτυρία της Αγάπης· το Φιλανθρωπικό και Κοινωνικό έργο της Εκκλησίας της Ελλάδος”, από την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος, στο οποίο καταγράφονται όλα αυτά τα Ιδρύματα τα οποία λειτουργούν οι Ιερές Μητροπόλεις, αλλά και Σωματεία που εμπνέονται από την διδασκαλία της Εκκλησίας μας.

Και το πέμπτο σημείο είναι η ψυχοθεραπεία. Ο αείμνηστος Καθηγητής π. Ιωάννης Ρωμανίδης έχει υποστηρίξει την άποψη ότι αν ο Χριστιανισμός εμφανιζόταν τον 20^ο αιώνα, θα τον καταλαβαίναμε περισσότερο ως ψυχιατρική, παρά ως θρησκεία ή φιλοσοφία ή ένα κοινωνικό έργο. Γιατί η Εκκλησία θεραπεύει την νοσούσα προσωπικότητα του ανθρώπου και δίνει νόημα ζωής στην άνευ νοήματος ζωή του.

Διασώζεται μια μέθοδος θεραπείας, που διαφέρει σαφώς από τις σύγχρονες ψυχιατρικές μεθόδους. Γιατί οι δυτικές ψυχαναλυτικές μέθοδοι ασχολούνται περισσότερο με την διόρθωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, ενώ η ορθόδοξη ψυχοθεραπεία βοηθά τον άνθρωπο να υπερβή τον εαυτό του, να αποκτήση νόημα ζωής, να ενωθή με τον άκτιστο Θεό και να ξεπεράση τον θάνατο. Δεν επιδιώκει να παρατείνη τον θάνατο, αλλά να τον υπερβή. Και ξέρουμε ότι ο θάνατος είναι το μεγαλύτερο κοινωνικό πρόβλημα. Η πρωτογενής, δευτερογενής και τριτογενής πρόληψη, για τις οποίες τόσος λόγος γίνεται σήμερα για την λύση των προβλημάτων, χρησιμοποιείται ευρύτατα από την Ορθόδοξη Εκκλησία.

Το συμπέρασμα είναι ότι τα κέντρα του εγκεφάλου του ανθρώπου, όπως η αμυγδαλή, ο ιππόκαμπος και ο νεοφλοιός, παίζουν σημαντικό ρόλο στην όλη ανάπτυξη, συγκρότηση και ωρίμανση του ανθρώπου. Σήμερα έχει αποδειχθή επιστημονικώς η βιολογική υποδομή του συναισθήματος. Οι πληροφορίες δε τις οποίες επεξεργάζονται τα κέντρα του εγκεφάλου επηρεάζονται πάρα πολύ από τις εμπειρίες του περιβάλλοντος στο οποίο αναπτύσσεται ο άνθρωπος, ιδιαιτέρως ο νέος άνθρωπος, καθώς επίσης και από τα θετικά ή αρνητικά πρότυπα που του προσφέρονται στην ζωή του. Η δική μας ευθύνη βρίσκεται στο κατά πόσον αναζητούμε ή προσφέρουμε στους άλλους θετικά και ολοκληρωμένα πρότυπα τα οποία ελέγχουν και καθορίζουν όλη την συμπεριφορά του ανθρώπου.

Μέσα στα πλαίσια αυτά πρέπει να υπογραμμισθή ότι ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός είναι αναγκαίος για την ανάπτυξη της προσωπικότητος, ιδιαιτέρως του νέου ανθρώπου, γιατί προσφέρεται ως μια κοινότητα με υψηλά νοήματα ζωής. Έτσι μας μεγάλωσαν οι γονείς μας και οι δάσκαλοί μας. Ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός διασώζει τα υγιή στοιχεία για την ανάπτυξη του παιδιού, ιδιαιτέρως του εφήβου. Αυτός συμπληρώνει την άλλη παιδεία που προσφέρεται στο Σχολείο, γιατί απαντά στα υπαρξιακά του προβλήματα.

Αν έχουμε μια άλλη εικόνα για τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό, είναι γιατί μερικοί εκπρόσωποί του έχουν επηρεασθή από τον Δυτικό Χριστιανισμό, που διακρίνεται για τον ορθολογιστικό και πουριτανικό πνεύμα και συνδέεται με τον ορθολογισμό και τον ηθικισμό.

Πρέπει να σπουδάσουμε την Ορθοδοξία στα αληθινά πρόσωπα που είναι οι άγιοι. Αλλά επειδή είναι δύσκολο να βρη κανείς αγίους, αν και μπορεί να τους έχη κοντά του, όπως τους γονείς του, τους παππούδες του κλπ., εν τούτοις μπορώ να σάς προτείνω να την σπουδάσετε στα έργα του Μακρυγιάννη και του Παπαδιαμάντη. Εκεί θα δήτε το ορθόδοξο μεγαλείο, την ζωντανή θεολογία, την υγιή πραγματικότητα.

Η Ρωμηοσύνη, όπως έλεγε ο αείμνηστος π. Ιωάννης Ρωμανίδης, δεν επιβάλλεται, αλλά προβάλλεται, βιώνεται. Δεν μπορούμε να πείσουμε κανένα για την Ρωμηοσύνη, γιατί αυτή είναι εμπειρία. Γράφει: “Η Ρωμηοσύνη δεν αποδεικνύεται. Περιγράφεται. Δεν χρειάζεται απολογητάς. Είναι απλώς αυτό που είναι. Το δέχεται κανείς ή το απορρίπτει. Δια τούτο τα παιδιά των Ρωμηών ή παρέμεναν πιστοί και σκληροί Ρωμηοί ή εφράγκευον ή ετούρκευον. Και σήμερον άλλοι παραμένουν Ρωμηοί, άλλοι όμως αμερικανεύουν, ρωσεύουν, φραντσεύουν, αγγλεύουν, δηλαδή γραικεύουν”.

Αν η Ορθοδοξία, που είναι ένα σημαντικό πολιτιστικό αγαθό στον τόπο μας, αποκλεισθή από την αγωγή των παιδιών και εξοστρακισθή, και αν μερικοί θέλουν να μεταφέρουν το αγγλοσαξωνικό πρότυπο παιδείας και αγωγής στον χώρο μας, αγνοώντας τον πλούτο της παραδόσεώς μας, τότε είναι σίγουρο ότι θα μεταφέρουν εδώ και όλες τις εγγενείς ασθένειες αυτού του προτύπου, με αποτέλεσμα να ακολουθήσουν ψυχικές και σωματικές ασθένειες, ανασφάλειες προσωπικές και κοινωνικές. Καί, βέβαια, εκτός των άλλων, τις συνέπειες θα κληθή να τις πληρώση ακόμη και οικονομικά το ίδιο το Κράτος με Ιδρύματα και προγράμματα για την θεραπεία των προβλημάτων. Τελικά το Κράτος έχει ανάγκη, ακόμη και από πλευράς οικονομικής, την Ορθόδοξη Παράδοση, και φυσικά η Ορθόδοξη Παράδοση δεν έχει ανάγκη από την προστασία του Κράτους.

parembasis.gr/2002/02_08_13.htm - Φεβρουάριος 2002