ΜΙΛΑΝ ΚΟΥΝΤΕΡΑ: «Σώστε την εθνική γλώσσα και κουλτούρα»

Mίλαν Κούντερα (1929 - 2023): «Το μικρό έθνος είναι ένα έθνος του οποίου η ύπαρξη μπορεί να αμφισβητηθεί ανά πάσα στιγμή, που μπορεί να εξαφανιστεί και ποιος το ξέρει»

ΜΙΛΑΝ ΚΟΥΝΤΕΡΑ: «Σώστε την εθνική γλώσσα και κουλτούρα»

«Η Πολωνία δεν έχει ακόμη χαθεί”: αυτή είναι η συγκινητική πρώτη γραμμή του πολωνικού εθνικού ύμνου. Μακριά από τα πολεμικά εμβατήρια των πλούσιων εθνών της Δύσης, αυτό το κάλεσμα για αντίσταση ενόψει μιας διαρκώς επικείμενης εξαφάνισης είναι, για τον  Μίλαν Κούντερα, υποδειγματικό της νοοτροπίας που διέπει ακόμη τα μικρά έθνη της Ανατολικής Ευρώπης. 

Ενώ ένα χάσμα ακατανοησίας συνεχίζει να διευρύνεται ανάμεσα σε μια φιλελεύθερη Δυτική Ευρώπη, ανοιχτή σε όλους τα ρεύματα, και μια ανελεύθερη Ανατολική Ευρώπη, που θέλει να προστατεύσει σθεναρά τα σύνορά της, η ανάγνωση δύο κειμένων από τον Τσέχο συγγραφέα, που επίκαιρα επανεκδόθηκαν από τις εκδόσεις Gallimard, είναι πολύτιμη.

Αξίζουν να σωθούν όλα τα μικρά έθνη; Αυτό είναι το ερώτημα που έθεσε ο Κούντερα σε μια ομιλία του στο  Συνέδριο των Τσεχοσλοβάκων Συγγραφέων το 1967, σε ένα πλαίσιο σύντομης πολιτιστικής απελευθέρωσης, που επρόκειτο να καταρρεύσει βάναυσα τον επόμενο χρόνο, κατά την «Άνοιξη της Πράγας». Έκανε αναφορά στο δίλημμα που αντιμετώπισαν οι διανοούμενοι της Πράγας του 19ου αιώνα, οι οποίοι είχαν αναρωτηθεί για τη σκοπιμότητα της επιβίωσης της τσεχικής γλώσσας* και του έθνους: άξιζε τον κόπο; Δεν ήταν καλύτερο να δεχθούμε τη γερμανοποίηση, την ένταξη στο ευρύτερο πολιτιστικό σύνολο της Μεγάλης Γερμανίας**;

«Οι ηγέτες της αναγέννησης της Τσεχίας συνέδεσαν την επιβίωση του έθνους με τις πολιτισμικές αξίες που πρέπει αυτό να δημιουργεί»,  λέει ο Κούντερα. Γιατί η ύπαρξη μιας μοναδικής, αναντικατάστατης πολιτισμικής παραγωγής, τους φαινόταν ως ο μόνος λόγος διάσωσης τελικά του έθνους. Αντιμέτωποι με τη σοβιετική βούληση  ισοπέδωσης κάθε πολιτισμού, ήταν επομένως άσκοπο να ισχυριζόμαστε ότι θα σώσουμε την ανεξαρτησία του έθνους, αν δεν κρατούσαμε, πρωτίστως, ζωντανό τον πολιτισμό που είναι η δικαίωσή της. Η εξαφάνισή του, αντίθετα, θα συνεπαγόταν αναγκαστικά αυτήν του έθνους, προειδοποιούσε ο Κούντερα. Κατά την εξορία του στη Γαλλία το 1975, έκανε την επαλήθευση: διαπίστωνε, με πικρία, ότι «στο Παρίσι, ακόμη και στο πλήρως καλλιεργημένο περιβάλλον, συζητούν στα δείπνα για τις τηλεοπτικές εκπομπές και όχι για περιοδικά».

Το δεύτερο κείμενο, Μια Δύση σε ομηρία, δημοσιεύτηκε το 1983 στο περιοδικό Le Débat.  Ο συγγραφέας του  Η Αφόρητη Eλαφρότητα του Είναι  σκόπευε να μας υπενθυμίσει ότι η Κεντρική Ευρώπη δεν ανήκε στο σοβιετικό μπλοκ αλλά στη Δύση, ιστορικά και πολιτισμικά. Για αυτά τα μικρά έθνη –Πολωνία, Ουγγαρία, Βοημία-Μοραβία (η μελλοντική Τσεχική Δημοκρατία) – η Ευρώπη δεν είναι μια γεωγραφική οντότητα, ακόμη λιγότερο ένα σύστημα αφηρημένων αξιών, αλλά μια πολιτιστική πραγματικότητα.

Την ίδια στιγμή που οι  λόγιοι των αριστοκρατικών συνοικιών του Παρισιού σκόπευαν να πνίξουν χωρίς λύπη μια «παλαιομοδίτικη» Γαλλία στο βαθύ πολυπολιτισμικό λουτρό, καταργούσαν κάθε αναφορά στις χριστιανικές ρίζες και γιόρταζαν μια Ευρώπη της αγοράς (1983 ήταν η χρονιά της φιλελεύθερης και ευρωπαϊκής στροφής του Μιτεράν), ο συγγραφέας προσέγγιζε χωρίς κόμπλεξ την ανάγκη για εθνική ταυτότητα. Συνθλιβόμενες μεταξύ Γερμανίας και Ρωσίας, αυτές οι μικρές χώρες, που έδωσαν στον 19ο αιώνα μια τεράστια πολιτισμική ζύμωση (σκεφτόμαστε την ευρωπαϊκή μουσική, που θα ήταν ελάχιστη χωρίς αυτές), ανέκαθεν τις απασχολούσε το ερώτημα της επιβίωσής τους.

«Το μικρό έθνος είναι ένα έθνος του οποίου η ύπαρξη μπορεί να αμφισβητηθεί ανά πάσα στιγμή, που μπορεί να εξαφανιστεί και ποιος το ξέρει»,  γράφει ο Κούντερα. «Όλα τα ευρωπαϊκά έθνη κινδυνεύουν να γίνουν σύντομα μικρά έθνη και να υποστούν τη μοίρα τους»,  προέβλεψε.

Αυτή είναι η κατάστασή μας. Καθηλωμένοι ανάμεσα στα μεγαθήρια, τους Κινέζους και τους Αμερικανούς, στοιχειωμένοι από πνευματική κενότητα, οικονομική υποβάθμιση και μεταναστευτικό κατακλυσμό, έχουμε γίνει όλοι Τσέχοι, Ούγγροι και Πολωνοί. Ο κατακτητικός πατριωτισμός ενός Βοναπάρτη έδωσε τη θέση του στον «πατριωτισμό της συμπόνιας» της  Simone Weil , το  «αίσθημα της οδυνηρής τρυφερότητας για κάτι όμορφο, πολύτιμο, εύθραυστο και φθαρτό». 

Για το χειρότερο και για το καλύτερο. Διότι αυτό που μας διδάσκει επίσης η Ανατολή είναι ότι οι αντιξοότητες είναι επίσης το κίνητρο της πολιτισμικής ιδιοφυΐας και της πολιτικής αντίστασης.

*Προσφορά των Ελλήνων Φωτιστών των Σλάβων αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου (9^ος αιώνας)

** Η Γερμανία υπέβλεπε τους γείτονές της Σλαύους και γι’ αυτό εδίωξε τους ιεραποστόλους του Βυζαντίου.

https://www.lefigaro.fr/vox/culture/l-occident-kidnappe-quand-milan-kundera-rappelait-aux-europeens-l-importance-de-leur-heritage-culturel-20230712

Μετάφραση: Ευάγγελος Δ. Νιάνιος