Η καθοριστική συμβολή της Χίου στην καθιέρωση της εορτής των Τριών Ιεραρχών ως ημέρας εορτασμού της ελληνικής παιδείας

 

Η καθοριστική συμβολή της Χίου στην καθιέρωση της εορτής των Τριών Ιεραρχών ως ημέρας εορτασμού της ελληνικής παιδείας

Βασίλειος Γ. Βοξάκης ,Θεολόγος καθηγητής

     Εορτολογικά ο κοινός εκκλησιαστικός εορτασμός των Τριών Ιεραρχών στις 30 Ιανουαρίου καθιερώθηκε από τον λόγιο Ιεράρχη του 11ου αιώνα, τον επίσκοπο Ευχαΐτων, Άγιο Ιωάννη τον Μαυρόποδα. Αυτό συνέβη ύστερα από όραμα, που είδε ο Άγιος Ιωάννης, στο οποίο οι Άγιοι αυτοί Πατέρες τον παρότρυναν να συσταθεί κοινή εορτή για εκείνους¹. Όμως ο ορισμός της εορτής των Τριών Ιεραρχών – οι οποίοι δικαίως χαρακτηρίζονται ως «φωστήρες και διδάσκαλοι της Οικουμένης» – ως πανηγύρεως των Ελληνικών γραμμάτων, των διδασκάλων και των μαθητών υπήρξε ιστορικό γεγονός, που οι απώτατες ρίζες του βρίσκονται στη Βυζαντινή ιστορία, αλλά οι απαρχές του αποκαλύπτονται στα σκοτεινά χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Οι περισσότεροι Έλληνες έχουν ακούσει ή διαβάσει ότι η καθιέρωση της εορτής των Τριών Ιεραρχών ως εορτής των γραμμάτων ξεκίνησε το 1842 με απόφαση του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η ιστορική όμως αλήθεια είναι ότι η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου έλαβε τυπικά τότε την απόφαση να επισημοποιήσει την εορτή των Τριών Ιεραρχών ως προστατών της ελληνικής παιδείας, μιας και η εορτή αυτή ήδη προϋπήρχε.

Δυστυχώς παραμένει στην αφάνεια και σχεδόν λησμονημένη η συμμετοχή της Χίου, όπως και άλλων τόπων του Τουρκοκρατούμενου και Φραγκοκρατούμενου Ελληνισμού στην καθιέρωση της εορτής των Τριών Ιεραρχών, ως ημέρας εορτασμού της ελληνικής παιδείας. Η συμβολή της Χίου στο θέμα αυτό υπήρξε καθοριστικής σημασίας, αφού το μαστιχοφόρο νησί του Αιγαίου πρωτοστάτησε στο θέμα αυτό. Κι αν δεν υπήρξε η πρώτη, ήταν βεβαιότατα μία από τις πρώτες περιοχές του υπόδουλου Ελληνισμού, που είχαν τη θεοφιλή πρωτοβουλία για τον συνδυασμό της κοινής εορτής των Τριών αυτών Αγίων και μεγάλων Πατέρων και Διδασκάλων της Εκκλησίας ως προστατών των ελληνικών σχολείων.

Στην προεπαναστατική Σχολή της Χίου, μετά την εορτή των Θεοφανείων ακολουθούσε περίοδος εξετάσεων, που διαρκούσε για ένα δεκαπενθήμερο. Την 30^η Ιανουαρίου, ημέρα μνήμης των Τριών Ιεραρχών, ο επίσημος εορτασμός συμπεριελάμβανε Αρχιερατική Θεία Λειτουργία προς τιμήν των Τριών Αγίων «των δαδουχούντων και χειραγωγούντων εις την του πνευματικού και ηθικού αγρού καλλιέργειαν»², αλλά και μνημόσυνο για την ανάπαυση των ψυχών των Ευεργετών της Σχολής, καθώς και δημόσια ομιλία του Σχολάρχη³. Το γεγονός αυτό πρώτος είχε καταγράψει το 1840 ο Χίος ιατρός και ιστορικός Αλέξανδρος Βλαστός στο έργο του «Χιακά», όπου στην ενότητα για την προεπαναστατική λειτουργία της Σχολής της Χίου, αναφέρει τα εξής : «Κατά την εορτήν των τριών Ιεραρχών ήτο νόμος να πανηγυρίζηται δημόσιος εορτή εις την αδελφότητα των Αγίων Αναργύρων, να λειτουργή ο Αρχιερεύς, και να μνημονεύωνται τα ονόματα των βοηθησάντων την Σχολήν. Μετά ταύτα εκηρύττετο επ’ άμβωνος ο λόγος του Θεού»⁴.

Όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Γεώργιος Ζολώτας – ο  κορυφαίος των Χίων ιστορικών και Διευθυντής του παλαιφάτου Γυμνασίου της Χίου –  ο εορτασμός των Τριών Ιεραρχών προϋπήρχε στο νησί του 1792, έτους ιδρύσεως της Σχολής της Χίου⁵. Αυτό το τεκμηριώνει το γεγονός ότι ο εορτασμός γινόταν με προσέλευση μαθητών και διδασκάλων όχι στο ναό των Αγίων Βικτώρων⁶, ο οποίος ήταν απέναντι από τη Σχολή, αλλά στο ναό των Αγίων Αναργύρων Εγκρεμού, ο οποίος βρισκόταν μακρύτερα από τη Σχολή.  Αυτό «το ισχυρόν τεκμήριον»⁷ αποδεικνύει ότι ο εορτασμός των Τριών Ιεραρχών είχε ξεκινήσει πριν από το 1792, δηλαδή από την εποχή που η αδελφότητα των Αγίων Αναργύρων διατηρούσε δική της Σχολή. Δεν έχει εξακριβωθεί το πότε ακριβώς άρχεται η  λειτουργία της Σχολής αυτής, αλλά υπάρχει γραπτή μαρτυρία για την ύπαρξη της το 1643⁸. Αργότερα ίδρυσε Σχολή και η αδελφότητα των Αγίων Βικτώρων και η αδελφότητα των Αγίων Αποστόλων. Και τα τρία αυτά σχολεία συγχωνεύθηκαν το 1792 και αποτέλεσαν τη Σχολή της Χίου. Όμως η παλαιά παράδοση επέζησε και ο εκκλησιασμός κατά την ημέρα της σχολικής εορτής εξακολουθούσε να γίνεται στο ναό των Αγίων Αναργύρων. Αυτό συνέβαινε ακόμα και μετά το 1839, οπότε ανεγέρθηκε εκ θεμελίων ο ναός των Αγίων Βικτώρων, ο οποίος ήταν περισσότερο μεγαλοπρεπής και ευρύχωρος σε σύγκριση με το ναό των Αγίων Αναργύρων⁹. Αξίζει, πιστεύω, να παραθέσουμε ένα πολύ σύντομο απόσπασμα από το κείμενο του Χίου λογίου Γ. Ζολώτα : «Αρχαία δε χιακή εορτή των Μουσών είνε και η κατά την μνήμην των τριών Μεγάλων ιεραρχών πανελλήνιος εορτή των εθνικών γραμμάτων … Του ιερού τούτου συμβόλου (δηλαδή του εορτασμού των τριών Ιεραρχών) το περιεχόμενον και την δύναμιν συνειδότες και οι προ εκατόν πεντήκοντα ή και πλέον (έτη) ημέτεροι Χίοι προπάτορες συνέστησαν εν τοις πρώτοις ή και πρώτοι … την σημερινήν σχολικήν εορτήν»¹⁰.

Ο Ζολώτας επίσης υποστηρίζει ότι η διασπορά των Χίων στον ελλαδικό χώρο μετά τις σφαγές του 1822 συντέλεσε, ώστε να διαδοθεί η εορτή των Τριών Ιεραρχών ως σχολική εορτή σε όσα μέρη εγκαταστάθηκαν οι Χίοι, μεταξύ των οποίων ήταν η Σύρος και η Αθήνα. Και έτσι καλλιεργήθηκε το έδαφος για την επίσημη καθιέρωσή της το 1842, αρχικά ως εορτής του Πανεπιστημίου των Αθηνών¹¹.

Οι Τουρκικές θηριωδίες και καταστροφές στο νησί κατά την περίοδο 1822 – 1828 προκάλεσαν την πλήρη καταστροφή της Σχολής. Όμως μετά την επανίδρυσή της, ο εορτασμός των Τριών Ιεραρχών ως σχολικής εορτής έλαβε την προτέρα του θέση. Στον κανονισμό μάλιστα που κατάρτισε το 1840 για το Γυμνάσιο της Χίου – όπως μετονομάσθηκε η Σχολή της Χίου – ο Διευθυντής του Αρχιμανδρίτης Νίκανδρος Φιλάδελφος ο Συμαίος, στον πίνακα των εορτών του Σχολείου αναγράφεται και η 30^η Ιανουαρίου με την ένδειξη «Των Ιεραρχών»¹².

Εδώ να προσθέσουμε ότι η τιμή προς τα πρόσωπα των Τριών Ιεραρχών δεν περιοριζόταν μόνο στον εορτασμό τους. Τα θεολογικά τους συγγράμματα αποτελούσαν τμήμα της ύλης που διδάσκονταν στο Γυμνάσιο της Χίου στα μέσα του 19^ου αιώνα. Στον προαναφερθέντα κανονισμό του 1840 ορίζεται ότι μεταξύ των έργων των Εκκλησιαστικών συγγραφέων που διδάσκονται είναι : «εκ των του Χρυσοστόμου τον περί προσευχής, τον προς Ευτρόπιον Ευνούχον, εις τον προς απόστολον Παύλον Εγκώμιον… Εκ των του μεγάλου Βασιλείου τον παραινετικόν προς τους νέους και τον κατά Μεθυόντων… Εκ των του Γρηγορίου του Θεολόγου τον περί Ιερωσύνης»¹³. Τα προαναφερθέντα έργα είναι όσα είχαν επιλεγεί από τους διδάσκοντες ως τα ωφελιμότερα για την ηλικία και το γνωστικό επίπεδο των μαθητών. Πρόκειται για πραγματικούς πνευματικούς θησαυρούς, που με δυσκολία θα προκρίθηκαν μεταξύ της πληθώρας των εκλεκτών συγγραμμάτων, αυτών που η Εκκλησία μας υμνεί ως τους «τους μελιρρύτους ποταμούς της σοφίας».

            Με όσα αναφέραμε παραπάνω θελήσαμε να τονίσουμε τη συμβολή της Χίου στο θέμα της αναδείξεως της εορτής των Τριών Ιεραρχών ως εορτής της Ελληνικής Παιδείας. Το αν ο εορτασμός ξεκίνησε πρώτα από την Χίο ή από αλλού ή και ταυτόχρονα από διάφορα μέρη, και κατόπιν εξαπλώθηκε, είναι ακόμη ένα ανεξιχνίαστο θέμα. Σε καμία όμως περίπτωση δεν πρέπει να νομίσει κάποιος ότι η εορτή των Τριών Ιεραρχών ως Σχολική εορτή ήταν γνωστή μόνο στη Χίο κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Είναι κοινά αποδεκτό ότι προ του 1842 ήταν διαδεδομένος ο εορτασμός αυτός σε πολλά ελληνικά μέρη. Αυτό ομολογούν και οι ιστορικές πηγές. Το 1842 η αθηναϊκή εφημερίδα «Αθηνά» έγραφε σχετικά : « Όλα τα ελληνικά σχολεία, όπου και αν υπήρχον προ της Επαναστάσεως μας, εώρταζαν ιδίως την 30ήν Ιανουαρίου, ημέραν καθιερωμένην εις μνήμην των Τριών φωστήρων της Εκκλησίας μας»¹⁴. Με αυτά συμφωνεί και άλλο άρθρο -  σύγχρονο του προηγουμένου - της επίσης αθηναϊκής εφημερίδας «Αιών»: « Η κατά την 30ην Ιανουαρίου επέτειος, εκκλησιαστική εορτή των Τριών Ιεραρχών καθιερώθη, τέλος πάντων, ως τοιαύτη και δια το Πανεπιστήμιον Όθωνος, κατά την προ της Επαναστάσεως κρατούσαν συνήθειαν των απανταχού ελληνικών σχολείων»¹⁵. Ο Δημήτριος Μπαλάνος (1877-1959), καθηγητής της Θεολογικής Σχολής Αθηνών, ανέφερε σχετικά σε ομιλία του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών στις 30 Ιανουαρίου 1948 : «Και άγραφον νόμον από αιώνων υφιστάμενον η ημέρα αύτη θεωρείται ως εορτή της παιδείας και των Γραμμάτων καθόλου»¹⁶. Ο καθηγητής της Θεολογικής Σχολής Αθηνών Παναγιώτης Μπρατσιώτης στον απολογισμό της Πρυτανικής του θητείας το 1956 σημείωνε τα ακόλουθα :« η εορτή (των Τριών Ιεραρχών) καθιερωμένη ήδη από της εποχής της τουρκοκρατίας ως εορτή των ελληνικών σχολείων, παρελήφθη ως κατ' εξοχήν πανεπιστημιακή εορτή του ιδρύματος τούτου ήδη από του 1841, καθορισθείσα συν τω χρόνω ως πανελλήνιος εορτή των ελληνικών γραμμάτων».

Για όσες όμως περιοχές του Ελληνισμού οι ιστορικές πηγές διασώζουν συγκεκριμένα στοιχεία, όσον αφορά την υιοθέτηση της εορτής των Τριών Ιεραρχών ως εορτής των σχολείων και των γραμμάτων, οι χρονολογίες που αναφέρονται είναι μεταγενέστερες της καθιερώσεως του εορτασμού στη Χίο. Όσον αφορά την Κωνσταντινούπολη, η πρώτη σχετική μνεία υπάρχει σε Πατριαρχικό σιγίλιο του Οικουμενικού Πατριάρχου  Καλλίνικου Ε΄ το 1805. Το σιγίλιο αναφέρεται  στη Σχολή του Σταυροδρομίου Κωνσταντινουπόλεως, όπου η σχετική εορτή ήδη υφίστατο, χωρίς δυστυχώς να αναφέρεται το από πότε¹⁷. Το κείμενο όμως δίνει την εντύπωση ότι δεν πρόκειται για κάποιον ιδιαίτερα παλαιό εορτασμό, αφού δίνονται σ’ αυτό συμβουλές για την ορθότερη τέλεσή του. Η Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης καθιέρωσε αυτό τον εορτασμό το 1810 με 1812¹⁸. Ο μακαριστός π. Γεώργιος Μεταλληνός σε σχετική μελέτη του είχε επισημάνει ότι η Επτανήσιος Πολιτεία είχε προηγηθεί του Πανεπιστημίου Αθηνών στην καθιέρωση αυτής της Εορτής, όταν ο προσήλυτος στην Ορθοδοξία Άγγλος Κόμης του Γκίλφορντ, Δημήτριος Φρειδερίκος Νόρθ (1766 -1827), είχε ορίσει το 1824  τους τρεις  αυτούς Πατέρες της Εκκλησίας ως προστάτες Αγίους της Ιονίου Ακαδημίας¹⁹.

Όταν στις 9 Αυγούστου 1841, η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου Αθηνών απεφάσισε την καθιέρωση της 30ης Ιανουαρίου, δηλαδή την μνήμη των Τριών Ιεραρχών παράλληλα και ως εορτή των Ελληνικών Γραμμάτων, επισημοποίησε κάτι που ήδη προϋπήρχε και στον Ορθόδοξο Ελληνικό χώρο, αλλά και στο ίδιο το Πανεπιστήμιο. Στην πανηγυρική ομιλία του ο καθηγητής της Θεολογικής Σχολής Αθηνών Παναγιώτης Μπρατσιώτης, που εκφώνησε στις 30 Ιανουαρίου 1938, αναφέρει ότι η εορτή ανεπίσημα υφίστατο ήδη από την ίδρυση του Πανεπιστημίου. Αλλά και σ’ άλλη πανηγυρική ομιλία, αυτή του καθηγητή της ίδιας Σχολής Δημητρίου Μπαλάνου, στις 30 Ιανουαρίου 1948, η εορτή παρουσιάζεται ως ήδη τελούμενη «κατά άγραφον νόμον» προ του 1842²⁰. Την απόφαση αυτή του Πανεπιστημίου Αθηνών κατοχύρωσε νομοθετικά και το Ελληνικό κράτος, ορίζοντας τους Τρεις Ιεράρχες προστάτες της Ελληνοχριστιανικής παιδείας και την εορτή τους ως την επίσημη εορτή των σχολών όλων των βαθμίδων, των διδασκάλων και των μαθητών. Όμως σύντομα η εορτή αυτή επεκτάθηκε και εκτός των τότε ορίων των ελεύθερων Ελληνικών εδαφών, δηλαδή και στα σχολεία του αλύτρωτου Ελληνισμού. Αξίζει εδώ να αναφέρουμε ότι  ο πανηγυρικός λόγος του πρώτου επίσημου εορτασμού στις 30 Ιανουαρίου του 1842, ανατέθηκε στον Καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής Αρχιμ. Νεόφυτο Βάμβα, ο οποίος και τον εκφώνησε στον ιερό Ναό της Αγίας Ειρήνης Αθηνών. Ο Νεόφυτος Βάμβας (1776 – 1855) ήταν Χίος και είχε διατελέσει Σχολάρχης στη Σχολή της Χίου από το 1815 έως το 1821. Το 1828 μετέβη στα υπό Βρετανική αρμοστεία Επτάνησα και συγκεκριμένα στην Κέρκυρα, όπου δίδαξε στην Ιόνιο Ακαδημία έως και το 1833. Και στις δυο Σχολές, όπως προαναφέραμε, η εορτή των Τριών Ιεραρχών είχε ήδη θεσπισθεί ως εορτή των Γραμμάτων, και ίσως και αυτό να έπαιξε κάποιο ρόλο στην επιλογή του ως ομιλητή, πέραν των ιδιοτήτων του ως κληρικού και θεολόγου.

Η ταύτιση των δύο αυτών Εορτών έγινε με την αναγνώριση των Τριών αυτών μεγάλων Ιεραρχών και Πατέρων της Εκκλησίας ως προστατών της ελληνοχριστιανικής παιδείας. Αυτή η επιλογή υπήρξε τόσο επιτυχής, όσο επιτυχής  και αξιοθαύμαστη υπήρξε και η σύζευξη του Χριστιανισμού με την ελληνική παιδεία, την οποία συναντάμε να βιώνεται με τον πλέον αρμονικό τρόπο στα πρόσωπα του Μεγάλου Βασίλειου, του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου και του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Το πόσο ορθός υπήρξε ο ορισμός της εορτής των Τριών Ιεραρχών ως ημέρας εορτασμού της Ελληνικής παιδείας το αποδεικνύουν οι αιώνες που πέρασαν. Αλλά και την μέγιστη ηθική, πνευματική και εθνική σημασία της την βεβαιώνουν οι καρποί που έδωσε. Αυτές οι Ελληνορθόδοξες αρχές και αξίες, των οποίων διδάσκαλοι και προστάτες αποτελούν οι τρεις αυτοί μέγιστοι φωστήρες της τρισηλίου Θεότητος, είναι εκείνες που γαλούχησαν επί αιώνες γενιές και γενιές ελληνόπουλων. Έχουμε λοιπόν ηθικό χρέος να τιμήσουμε τους Τρεις Ιεράρχες, αλλά παράλληλα και τις Ελληνορθόδοξες αρχές που αυτοί πρεσβεύουν να τις εφαρμόσουμε στην καθημερινή μας ζωή και να τις προασπίσουμε, προκειμένου να τις παραδώσουμε αλώβητες στις επόμενες γενιές.

Ως κατακλείδα θα θέλαμε να παραθέσουμε απόσπασμα ομιλίας του διακεκριμένου καθηγητή Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου (1815-1891) στο Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1881: «Ο νεώτερος Ελληνισμός, ταυτίσας την εορτήν των Γραμμάτων μετά της εορτής των Τριών Ιεραρχών, απέδειξεν οπόσον ευκρινή είχε την συνείδησιν του χαρακτήρος, δι’ ου ηθέλησε να περιβάλη την εθνικήν ημών εκπαίδευσιν. … Παιδεία και πίστις, πίστις και παιδεία υπήρξαν οι δύο πόλοι, περί ους έδει να στρέφεται η πνευματική και ηθική ημών διάπλασις»²¹.

            ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. P G 29, CCCXC  - CCCXCI  και  Μηναίον Ιανουαρίου.

2. Ζολώτα Γεωργίου, Ιστορία της Χίου, Χίος 1926, τόμος Γ1, σελ.616.

3. Ζολώτα Γεωργίου, Ιστορία της Χίου, Χίος 1926, τόμος Γ1, σελ.616.

4. Βλαστού Αλεξάνδρου, Χιακά, Ερμούπολις 1840, επαν. Χίος 2000, σελ. 262.

5 . Ζολώτα Γεωργίου, Ιστορία της Χίου, Χίος 1926, τόμος Γ1, σελ.617. 

6. Στη Χίο Άγιοι Βίκτωρες ονομάζονται χάριν συντομίας οι Άγιοι Μηνάς, Βίκτωρ και Βικέντιος, οι οποίοι συνεορτάζονται στις 11 Νοεμβρίου και σ’ αυτούς είναι αφιερωμένος ο Ιερός Μητροπολιτικός Ναός της Χίου.  

7 . Ζολώτα Γεωργίου, Ιστορία της Χίου, Χίος 1926, τόμος Γ1, σελ.617. 

8.  Ζερλέντη Περικλέους, Περί των εν Χίω φροντιστηρίων, Αθήναι 1917, σελ.231.

9 . Ζολώτα Γεωργίου, Ιστορία της Χίου, Χίος 1926, τόμος Γ1, σελ.617.

10. Ζολώτα Γεωργίου, Ιστορία της Χίου, Χίος 1926, τόμος Γ1, σελ. 617.

11. Ζολώτα Γεωργίου, Ιστορία της Χίου, Χίος 1926, τόμος Γ1, σελ.617 – 618.

12. Ζολώτα Γεωργίου, Ιστορία της Χίου, Χίος 1926, τόμος Γ1, σελ.643.

13. Ζολώτα Γεωργίου, Ιστορία της Χίου, Χίος 1926, τόμος Γ1, σελ. 640 – 641.

14. Εφημερίς «Αθηνά», 4ης Φεβρουαρίου 1842. Η «Αθηνά» υπήρξε αθηναϊκή εφημερίδα, που εξέδιδε ο Εμμανουήλ Αντωνιάδης και κυκλοφορούσε από το 1832 έως και το 1864.

15. Εφημερίς «Αιών», 2ας Φεβρουαρίου 1842.Ο «Αιών» υπήρξε αθηναϊκή εφημερίδα, που εξέδιδε ο γνωστός ιστορικός της Ελληνικής Επαναστάσεως Ιωάννης Φιλήμων, από το 1838 έως και το 1888.

16. Μπαλάνου Δημητρίου, Διατί η εορτή των Τριών Ιεραρχών εθεσπίσθη ως εορτή της παιδείας, Αθήναι 1948, σελ. 3.

17. Μπρατσιώτου Παναγιώτου, Η διά μέσου των αιώνων επιβίωσις των Τριών Ιεραρχών, Αθήναι 1972, σελ.31, και Ζολώτα Γεωργίου, Ιστορία της Χίου, Χίος 1926, τόμος Γ1, σελ. 617. 

18. Ζολώτα Γεωργίου, Ιστορία της Χίου, Χίος 1926, τόμος Γ1, σελ. 617.

19. Μεταλληνού Γεωργίου π., Οι Τρεις Ιεράρχαι  «προστάται» της Ιονίου Ακαδημίας, Αντίδωρον Πνευματικόν. Τιμητικός Τόμος Γερασίμου Ιω. Κονιδάρη, Αθήναι 1981, σελ. 281-303.

20. Μπρατσιώτου Παναγιώτου, Η διά μέσου των αιώνων επιβίωσις των Τριών Ιεραρχών, Αθήναι 1972, σελ. 27, Μπαλάνου Δημητρίου, Διατί η εορτή των Τριών Ιεραρχών εθεσπίσθη ως εορτή της παιδείας, Αθήναι 1948, σελ. 3, και Μεταλληνού Γεωργίου, Τρείς Ιεράρχαι, άρθρο στη ΘΗΕ, Αθήναι 1967, τ. 11, στ. 842. 

21. Μπρατσιώτου Παναγιώτου, Η εργασία κατά τους Τρεις Ιεράρχας, Αθήναι 1958, σελ. 5.