Γρηγόριος Κωνσταντάς: Ο ακατάβλητος δάσκαλος και πατριώτης

Γρηγόριος Κωνσταντάς:

Ο ακατάβλητος δάσκαλος και πατριώτης

Του Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου

            Ο ιεροδιάκονος Γρηγόριος Κωνσταντάς (1758 – 1844) περιγράφεται λακωνικά από τον αείμνηστο καθηγητή Κωνσταντίνο Βουρβέρη ότι ήταν «ο υπέροχος λειτουργός της Παιδείας, και ταπεινόφρων φορεύς υψηλού εθνικού φρονήματος, ο οποίος ανάλωσε αμισθί τας πνευματικάς και ψυχικάς του δυνάμεις εις την υπηρεσίαν της Πατρίδος». Ο ίδιος σημειώνει ότι ο μόνος που εκτίμησε την αγάπη του Κωνσταντά προς την επιστήμη, την προσήλωσή του στη χριστιανική πίστη και στην Πατρίδα  και την αγάπη του προς τη νεολαία ήταν ο Ιωάννης Καποδίστριας. Μετά τον θάνατο του κυβερνήτη ο Κωνσταντάς «εδιώχθη, δεν επηνέθη, ελησμονήθη γηράσκων και από την επίσημον Εκκλησίαν, μη κριθείς άξιος ουδέ μικράς συντάξεως, παρά τας προς Αυτήν και το Έθνος υπηρεσίας του». (Κων. Βουρβέρη «Γρηγόριος Κωνσταντάς ο διδάσκαλος του Γένους», Εκδ. Ελληνικής Ανθρωπιστικής Εταιρείας, Αθήναι, 1974, σελ. 22).

            Ο Κωνσταντάς σε σύντομη αυτοβιογραφία του, την οποία απέστειλε στον Μητροπολίτη Δημητριάδος και διασώζεται στην Βιβλιοθήκη των Μηλιών, γράφει ότι γεννήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 1758 στις Μηλιές του Πηλίου, όπου και εδιδάχθη τα κοινά γράμματα και την αρχαία ελληνική. Στο 21ο έτος του χειροτονήθηκε ιεροδιάκονος, ιερατικό βαθμό στον οποίο έμεινε έως το τέλος της ζωής του. Συνέχισε τις σπουδές του στον Άθωνα, στη Χίο, στην Κωνσταντινούπολη, στο Βουκουρέστι και στη Βιέννη, πόλη στην οποία εξέδωσε μαζί με τον επίσης γεννημένο στις Μηλιές εξάδελφό του ιερομόναχο Δανιήλ Φιλιππίδη τη «Γεωγραφία Νεωτερική».

            Με την έναρξη της Επανάστασης, συνεχίζει αυτοβιογραφούμενος ο Κωνσταντάς, «αφήκα σχολείο, πατρίδα και κτήματα και ηκολούθησα τους υπέρ πατρίδος και ελευθερίας αγωνιζομένους συμπατριώτας μου...συμπράττων το κατά δύναμιν εις την ανέγερσιν της πατρίδος με πατριωτισμόν και ζήλον απαράμιλλον ως είναι γνωστόν εις όλους τους ομογενείς μου τόσον εκκλησιαστικούς, όσον και πολιτικούς και στρατιωτικούς στερεοελλαδίτας, πελοποννησίους και θαλασσίους.... (Σημ. Από το βιβλίο – διδακτορική διατριβή του πρωτοπρεσβυτέρου π. Θεμιστοκλή Μουρτζανού, Γεν. Αρχιερατικού Επιτρόπου Ι. Μητροπόλεως Κερκύρας «Γρηγόριος Κωνσταντάς – Ένας λόγιος συζητά με τον Διαφωτισμό και την Παράδοση», Λάρισα, 2017, σελ. 49-51).

            Στην επαναστατική περίοδο άσκησε τα καθήκοντα του αντιπροσώπου της ανατολικής Ελλάδος στο Βουλευτικό. Τα επιτέλεσε αμισθί και από τα δικά του λίγα χρήματα τρεφόταν επί δέκα οκτώ μήνες. Από το 1824 έως το 1828 διετέλεσε έφορος (υπουργός) Παιδείας και με την ιδιότητά του αυτή περιόδευσε στην επαναστατημένη Ελλάδα, πάλι με δικά του χρήματα. Με εντολή του Καποδίστρια οργάνωσε Δημόσιο Ορφανοτροφείο στην Αίγινα και ανέλαβε διευθυντής του. Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια έπεσε σε δυσμένεια και αποσύρθηκε στις Μηλιές, όπου πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Απεβίωσε το 1844.

            Η τιμιότητα, η αφιλοχρηματία  και ο ακραιφνής πατριωτισμός του ιεροδιακόνου Γρηγορίου Κωνσταντά εκτιμήθηκε από την κυβέρνηση της Επανάστασης. Από επίσημα έγγραφα καταφαίνεται ότι ο π. Γρηγόριος παμψηφεί εκλεγόταν, διοριζόταν και στελνόταν σε εμπιστευτικές και μεγάλης σπουδαιότητας αποστολές. Ένα παράδειγμα: Τον Φεβρουάριο του 1822 το Βουλευτικό όρισε τον Κωνσταντά μέλος της διμελούς Επιτροπής, η οποία εξέτασε γιατί ευκατάστατοι χρεωφειλέτες δεν πλήρωναν τα χρέη τους προς την Πατρίδα. (Αναστασίου Γούδα «Βίοι παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών», Τόμος Α΄ (Κλήρος), Εν Αθήναις, εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, 1869, σελ. 333).

Ο Κ. Θ. Δημαράς και οι ιδεολογικοί επίγονοί του κατατάσσουν τον  Γρηγόριο Κωνσταντά στην ομάδα των εκπροσώπων του γαλλικού διαφωτισμού στην Ελλάδα και των δημιουργών του «Νεοελληνικού Διαφωτισμού». (Βλ. σχ. Κ.Θ. Δημαρά «Νεοελληνικός Διαφωτισμός», Έκδ. «Ερμής», Αθήνα, 1998, σελ. 11). Μάλιστα ο Δημαράς  χαρακτηρίζει το βιβλίο «Νεωτερική Γεωγραφία», που ο Κωνσταντάς  έγραψε μαζί με τον εξάδελφό του ιερομόναχο Δανιήλ Φιλιππίδη, ως «ένα από τα πιο σπουδαία βιβλία του ελληνικού Διαφωτισμού» (Αυτ. σελ. 96).

            Η προαναφερθείσα διδακτορική διατριβή του  π. Θεμιστοκλή Μουρτζανού είναι προϊόν καταβολής μόχθου πολλού και δαπάνης χρόνου ικανού. Εντρύφησε στα λυτά χειρόγραφα του Κωνσταντά, πολλά από τα οποία είναι ανέκδοτα, τα ευρισκόμενα στην μεγάλης σπουδαιότητος Βιβλιοθήκη των Μηλεών,  και μελέτησε τα εκδοθέντα βιβλία του. Στα συμπεράσματά του σημειώνει: «Άθεος δεν υπήρξε  ο Κωνσταντάς, ούτε αρνητής του σχήματός του και φρόντιζε πάντοτε με τους κατά τόπον επισκόπους να έχει άριστες σχέσεις, όπου και αν πήγαινε.....Τα τελευταία χρόνια της ζωής του διετέλεσε επίτροπος του εκάστοτε Μητροπολίτη Δημητριάδος στις Μηλιές, συνεργαζόμενος μαζί του για την πνευματική πρόοδο της εκκλησιαστικής κοινότητας...». (Αυτ. σελ. 427-428).

            Σε άλλο σημείο ο π. Θεμιστοκλής γράφει πως ο π. Γρηγόριος μετέβη στην Ευρώπη για να σπουδάσει και πολλά από όσα έμαθε τα μετέφερε στο υπόδουλο γένος του. Όταν όμως η Πατρίδα ελευθερώθηκε είχε την άποψη πως πρέπει πλέον να στηριχτεί στις δικές της δυνάμεις και κατόπιν να λάβει ό, τι το χρήσιμο από την Ευρώπη. (Αυτ, σελ. 419). Στη διαθήκη του ο Κωνσταντάς  έγραψε ότι είναι «τέκνον γνήσιον της αγίας καθολικής και αποστολικής εκκλησίας, εις τα δόγματα της οποίας εγεννήθη, ανετράφη και έζησε, επόμενος απαρατρέπτως στα όσα εδογμάτισαν οι πνευματοφόροι απόστολοι και μετ’ αυτούς αι θεόπνευστοι οικουμενικαί επτά άγιαι σύνοδοι». (Αυτ. σελ. 401).

            Ο Μηλεώτης ιστορικός Ρήγας Καμηλάρης (1869 – 1954) γράφει στο πόνημά του το ακόλουθο περιστατικό, χαρακτηριστικό του ανδρός. Το 1827 ήταν στη Σύρο με τον π. Άνθιμο Γαζή. Τους πλησίασαν και έπιασαν συζήτηση μαζί τους προτεστάντες μισιονάριοι. Ο Γαζής διπλωματικά τους άφησε να έχουν ελπίδες ότι θα προσηλυτίσουν Έλληνες Ορθοδόξους. Παρενέβη όμως ο Κωνσταντάς και τους είπε καθαρά: «Η Ορθοδοξία είναι δημιούργημα θείο, εις το πνεύμα το Ελληνικόν θεία βουλή εμπνευσθέν και είναι ηνωμένη ούτω συμφυώς μετά του Ελληνισμού, ως αι σάρκες μετά των οστών εν ζώντι οργανισμώ. Επομένως η δια του δηλητηρίου των μισιοναρίων στέρησις της Ορθοδοξίας από του Ελληνισμού, ως η δια του δηλητηριώδους χιτώνος της Δηϊάνειρας απόσπασις των σαρκών του Ηρακλέους, θα επέφερεν άφευκτον τον θάνατον Αυτού» ( Ρήγα Καμηλάρη «Γρηγορίου Κωνσταντά  Βιογραφία – Λόγοι – Επιστολαί», Εκδ. Α. Κωνσταντινίδου, Αθήναι, 1897, σελ. 54).

            Όπως και άλλοι λόγιοι κληρικοί ο π. Γρηγόριος Κωνσταντάς άφησε τις ανέσεις του εξωτερικού και ήρθε στην Ελλάδα για να βοηθήσει στην αναγέννηση Της. Γράφει σχετικά ο Αναστ. Γούδας: «Ω, πόσο πρέπει να ευγνωμονώμεν τους άνδρας εκείνους, οίτινες εδαπάνων παν ό, τι είχον προς κοινήν ωφέλειαν και διάδοσιν της παιδείας. Πόση διαφορά υπάρχει μεταξύ εκείνων, οίτινες αφήσαντες άνετον εν Βιέννη βίον...ήλθον να ζήσωσι εν Μηλιαίς προς εκπαίδευσιν του έθνους! Πόση διαφορά υπάρχει μεταξύ εκείνων καί τινων εξ ημών, οίτινες καίτοι έμμισθοι υπάλληλοι όντες, δεν συγκατατίθενται όμως να απέλθωσιν εις τας επαρχίας, ίνα μη απολέσωσι τας εν τη πρωτευούση άλλας ηθικάς και υλικάς απολαύσεις...» (Αν. Γούδα «Βίοι Παράλληλοι», Α΄ Τόμος, σελ. 329)....-