Το ηφαίστειο της Κω

Το ηφαίστειο της Κω

του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου, δασκάλου, συγγραφέα

ΜΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΕΚΡΗΞΗ: Ένα από τα υποθαλάσσια ηφαίστεια της Ελλάδας είχε προκαλέσει στην περιοχή των Δωδεκανήσων μια τεράστια έκρηξη πριν από 160.000 χρόνια. Βρισκόταν στον πυθμένα της θάλασσας, ανάμεσα στην Κω και τη Νίσυρο, σε βάθος μεγαλύτερο από 600 μέτρα, σύμφωνα με τους επιστήμονες που πρόσφατα τον ανακάλυψαν. 

Το πανάρχαιο ηφαίστειο σίγησε ύστερα από εκείνη τη σφοδρή έκρηξη και με το πέρασμα του καιρού σκεπάστηκε από ιζήματα πάχους δεκάδων μέτρων. Πολλές χιλιετίες αργότερα δημιουργήθηκε στη θέση του ένας άλλος υποθαλάσσιος κρατήρας, ο οποίος ονομάστηκε «Άβυσσος» που συνεχίζει να είναι ενεργός, χωρίς όμως να αποτελεί κίνδυνο για τα γύρω νησιά. Το ηφαίστειο δημιουργήθηκε στην υποθαλάσσια λεκάνη της Ανατολικής Κω και τα πυροκλαστικά υλικά που εκτοξεύτηκαν σχημάτισαν γύρω από τον κρατήρα του ένα στρώμα πάχους 120 μέτρων. Όταν έγινε η έκρηξη, η Κως αποτελείτο από δύο ξεχωριστά νησιά (τον Κέφαλο και τον Δίκαιο) και στη θαλάσσια περιοχή ανάμεσα στην Κω και την Τήλο δεν υπήρχε άλλο νησί, καθώς όλα τα γύρω νησιά (Νίσυρος, Γυαλί, Περγούσα, Παχειά και Στρογγυλή) δημιουργήθηκαν από την ηφαιστειακή δράση αργότερα. Τα πυροκλαστικά υλικά που εκτοξεύτηκαν «ένωσαν» τον Κέφαλο και τον Δίκαιο προσδίδοντας στην Κω τη μορφή που έχει σήμερα.

ΥΠΕΡΗΦΑΙΣΤΕΙΟ;: Μήπως όμως το συγκεκριμένο ηφαίστειο είναι υπερηφαίστειο. Τι είναι όμως υπερηφαίστειο; Ένα υπερηφαίστειο είναι ικανό να δώσει ηφαιστειακή έκρηξη, η οποία μπορεί να εκτινάξει υλικό περισσότερο από 1.000 κυβικά χιλιόμετρα(!). Ένα υπερηφαίστειο δηλαδή εκτινάσσει περισσότερο από 1 τρισεκατομμύριο τόνους ηφαιστειακού υλικού όταν εκρήγνυται και μπορεί να καλύψει μια ολόκληρη ήπειρο από τέφρα! Μια έκρηξη του είναι περίπου 30 φορές ισχυρότερη από την ηφαιστειακή έκρηξη που εμφανίστηκε στο Κρακατόα της Ινδονησίας. Το υποθαλάσσιο ηφαίστειο στην Κω, τίναξε στον αέρα 240 δισεκατομμύρια τόνους λιωμένο πέτρωμα και κάλυψε το μεγαλύτερο μέρος της Κω, με στρώματα ελαφρόπετρας και ηφαιστειακής στάχτης πάχους δεκάδων μέτρων. Την εποχή εκείνη η Νίσυρος ήταν ένα υποθαλάσσιο ηφαίστειο που πιθανά μόνο η κορυφή του βρισκόταν πάνω από τη θάλασσα. Όμως, το ηφαίστειο της Κω δεν ήταν υπερηφαίστειο. Η έκρηξη ήταν πάρα πολύ μεγάλη, έδωσε καλντέρα σαν αυτή ενός υπερηφαιστείου όμως τίναξε στον αέρα 240 δισεκατομμύρια τόνους και ήταν κατά πολύ λιγότερο από το 1 τρισεκατομμύριο τόνους ηφαιστειακού υλικού που ορίζουν οι γεωλογικές προδιαγραφές. Ίσως, το ηφαίστειο της Κω να είναι ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ υπερηφαιστείου και πολύ μεγάλου ηφαιστείου. Ένα υπερηφαίστειο είναι η ισχυρότερη γνωστή καταστρεπτική δύναμη στον πλανήτη. Μόνο αστεροειδής ή άλλα κοσμικά γεγονότα είναι πιο ισχυρά και μπορούν να υπερβούν το μέγεθός τους. Ένα διάσημο υπερηφαίστειο, έτσι για να κάνουμε συγκρίσεις, βρίσκεται κάτω από το εθνικό πάρκο Yellowstone, στις ΗΠΑ. Η καλντέρα του είναι περίπου 40-50 χιλιόμετρα. Είναι τόσο μεγάλη ώστε να είναι ορατή από το διάστημα. Η τελευταία ηφαιστειακή έκρηξή του ήταν 630.000 έτη πριν.

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΑΛΙΚΑΡΝΑΣΣΟΥ: Η Αλικαρνασσός βρίσκεται στη Μικρά Ασία, απέναντι από την περιοχή της Κω. Η πόλη ιδρύθηκε από τους Δωριείς και ήταν σπουδαίο εμπορικό και πνευματικό κέντρο του Ελληνισμού. Οι κλιματικές αλλαγές και η έντονη σεισμική δραστηριότητα που επικρατούσε στα πιο βόρεια μέρη της Ελλάδας έφερε τους Δωριείς πρώτα στα νησιά μας [Δωδεκάνησα] και μετέπειτα στα παράλια της Καρίας. Η σημερινή τούρκικη ονομασία της πόλης είναι το όχι και τόσο εύηχο, Bodrum, ενώ, έχει πληθυσμό 32.000 κατοίκων και είναι τουριστικό θέρετρο. Η πρωτεύουσα της Κω απέχει 6 χιλιόμετρα από την Αλικαρνασσό. Όταν ο καιρός το επιτρέπει από την Κω αντικρίζουμε τους απότομους βράχους, και όρμους της Αλικαρνασσού με σχετική ευκολία. Κάτι που εντυπωσιάζει και παίρνει την προσοχή του παρατηρητή, όμως, είναι κάποιοι απότομοι γεωλογικοί σχηματισμοί που εξαπλώνονται γύρω από την Αλικαρνασσό. Χαρακτηριστικοι λόφοι που έχουν μεγαλύτερο ύψος από ότι διάμετρο βάσης ξεπροβάλλουν από το φυσικό τοπίο της απέναντι ακτής. Όμως, αυτά δεν είναι απλοί λόφοι ή βουνά, αλλά δόμοι ή θόλοι λάβας που σχετίζονται με ηφαιστειακά επεισόδια. Σχηματίστηκαν δηλαδή από λάβες που εκχύονται στην επιφάνεια. Αυτές οι λάβες ήταν πολύ παχύρρευστες και φτωχές σε αέρια, αποτρέποντας έτσι μία βίαιη έκρηξη. Όταν η έκρηξη φτάνει στο τέλος της το φτωχό σε αέρια μάγμα ανέρχεται στον κεντρικό πόρο και συσσωρεύεται στον κρατήρα ως παχύρρευστη λάβα [όπως βγαίνει η οδοντόπαστα από το σωληνάριό της]. Οι θόλοι λάβας έχουν διάφορες μορφές. Συνήθως είναι παχιές και απότομες εκχύσεις με σχήμα συνήθως κυκλικό και με χαμηλό ανάγλυφο (σαν τούρτες). Οι θόλοι λάβας της Αλικαρνασσού έχουν σύσταση ανδεσιτική. Προέρχονται από την ηφαιστειακή δραστηριότητα της περιοχής πριν από 11-5 εκατομμύρια χρόνια(!), με επίκεντρο την υποθαλάσσια περιοχή στην Κω. Τέτοιοι δόμοι δίνουν και τον οψιδιανό, ένα ηφαιστειακό πέτρωμα που δημιουργείται όταν το μάγμα ψύχεται πολύ γρήγορα ώστε να μην προλάβουν να κρυσταλλωθούν ορυκτά, πολύτιμο για τους ανθρώπους στη Νεολιθική Εποχή.

ΗΦΑΙΣΤΕΙΑΚΗ “ΓΕΙΤΟΝΙΑ”: Ποσότητες ίδιων υλικών βρέθηκαν στην Κω, την Τήλο, τη νησίδα Γυαλί, όπως, φυσικά, και στις απέναντι ακτές της Μικράς Ασίας, γεγονός που οδηγεί τους επιστήμονες στο συμπέρασμα ότι η Κως «έζησε» μια γιγάντια ηφαιστειακή έκρηξη, μεγαλύτερης ισχύος από εκείνη της Σαντορίνης, που προήλθε από ένα υποθαλάσσιο ηφαίστειο το οποίο και ερευνάται στη θαλάσσια περιοχή μεταξύ της Κω και της Νισύρου. «Σήμερα μπορούμε να μιλάμε με βεβαιότητα για τουλάχιστον επτά ηφαίστεια στην περιοχή», δήλωσε στο Βήμα ο καθηγητής Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόεδρος του ΕΚΘΕ Δ. Παπανικολάου (ο οποίος έχει τον συντονισμό όλων των επίγειων και υποθαλάσσιων ερευνών).

Σύμφωνα με τον ίδιο επιστήμονα, η πρώτη φάση εκδήλωσης ενός ηφαιστείου είναι η δημιουργία του ηφαιστειακού κώνου, μάλιστα σε αυτό το στάδιο βρίσκεται το ηφαίστειο-νησάκι Στρογγύλη. Η δεύτερη φάση είναι η δημιουργία της καλvτέρας [που σχηματίζεται από τις εκρήξεις ή την κατακρήμνιση των τοιχωμάτων του ηφαιστείου], οπότε και φεύγει το επάνω μέρος του κώνου και ό,τι μένει δημιουργεί σχηματισμούς όπως η «φημισμένη» της Σαντορίνης ή στην προκειμένη περίπτωση η “μισή” καλντέρα που υπάρχει στο ηφαίστειο-νησάκι Γυαλί, που βρίσκονται ακριβώς σε αυτό το στάδιο. Η αμέσως επόμενη τρίτη φάση, είναι η δημιουργία νέων ηφαιστειακών δόμων (ηφαιστειακά βουνά) όπως είναι και ο Προφήτης Ηλίας (το ψηλό βουνό της Νισύρου), αλλά και κάποιοι υποθαλάσσιοι σχηματισμοί που βρέθηκαν δίπλα στα δύο ηφαιστειακά νησάκια των περιοχών Παχειά και Κονδιελούσα. Δηλαδή, για να καταλήξουμε σε μια πρόχειρη αποτίμηση του ηφαιστειακού “πληθυσμού” της περιοχής: Στη θαλάσσια περιοχή που περικλείεται από την Αλικαρνασσό, την Κω, και την Τήλο υπάρχουν έξι ή επτά διαφορετικά ηφαιστειακά κέντρα, τα οποία δημιουργήθηκαν από την ίδια γεωτεκτονική αιτία, αλλά το καθένα αποτελεί μια ξεχωριστή ηφαιστειακή δομή.

160.000 Π.Χ. Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΚΡΗΞΗ ΤΗΣ ΚΩ: Η ηφαιστειακή δραστηριότητα είχε ξεκινήσει λίγο βορειότερα από την περιοχή όπου εντοπίζεται σήμερα, εκατομμύρια χρόνια πριν, και συνεχίστηκε στην Πλειόκαινο, [ως και πριν από 5 εκατομ. χρόνια]. Στη συνέχεια ακολούθησε περίοδος σχετικής ηρεμίας εκατομμυρίων ετών. Οπότε, κάποτε, πριν 160.000 χρόνια περίπου, μια γιγάντια έκρηξη στον υποθαλάσσιο χώρο ανάμεσα στη σημερινή Κω και στη Νίσυρο, άλλαξε ριζικά την τοπογραφία Της περιοχής, καλύπτοντας το δυτικό μισό της Κω με ένα στρώμα τέφρας και κίσηρης πάχους περίπου 30 μέτρων!». Η έκρηξη ήταν πάρα πολύ μεγάλης ισχύος, καθώς υπολείμματά της έχουν βρεθεί στην Τήλο αλλά και στις απέναντι μικρασιατικές ακτές, και σίγουρα ήταν τάξεις μεγέθους μεγαλύτερη από τη γνωστή έκρηξη της Σαντορίνης. Κι αφού, παρά τις επίσταμένες έρευνες, δεν εντοπίστηκαν πουθενά επιφανειακά ίχνη από αυτή τη μεγάλη έκρηξη της Κω, οι επιστήμονες οδηγήθηκαν στο συμπέρασμα ότι όλα αυτά τα ηφαιστειακά νησιά που εντοπίστηκαν στον θαλάσσιο χώρο νότια της Κω ως την Τήλο (συμπεριλαμβανομένης και της Νισύρου) έχουν ξεκινήσει να δημιουργούνται μετά τη μεγάλη έκρηξη τα τελευταία 160.000 χρόνια. Οι πρώτες εκτιμήσεις μάλιστα συμπεραίνουν ότι όλη αυτή η ηφαιστειακή επαρχία της Νισύρου «γεννήθηκε» σταδιακά μέσα από μεγάλες εκρήξεις που συγκλόνιζαν ολόκληρη την περιοχή ανά 10.000 με 20.000 χρόνια, τα τελευταία περίπου 50.000 χρόνια!

ΣΤΑ Ν.Α. ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ: Αξίζει να αναφέρουμε πως ηφαίστεια, διαφορετικού όμως τύπου, που εκλύουν παγωμένο μεθάνιο, υπάρχουν και στη θαλάσσια περιοχή νοτίως του Καστελλόριζου. Εκεί βρίσκεται η υποθαλάσσια βραχώδης οροσειρά του Αναξίμανδρου, σε βάθος που κυμαίνεται από 1.000 έως 3.000 μέτρα. Τα ηφαίστεια αυτά, που έχουν ηλικία μερικές δεκάδες έως εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, κρύβουν κάτω από τον κρατήρα τους μεγάλες ποσότητες παγωμένου μεθανίου. Οι κρατήρες των συγκεκριμένων ηφαιστείων έχουν διάμετρο από 500 μέτρα έως και 2 χιλιόμετρα!