Μητροπολίτης Γόρτυνος Ιερεμίας: Η άγραφη Ιερή Παράδοση

Η ΑΓΡΑΦΗ ΙΕΡΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

1. Τά ἑβδομαδιαῖα κηρύγματά μας, ἀγαπητοί μου χριστιανοί, ἀναφέρονται στήν Ὀρθόδοξη Πίστη μας. Γι᾽ αὐτό καί παρακαλῶ νά τά προσέχουμε ὅλοι μας μέ ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον.

Στά προηγούμενα κηρύγματά μας εἴπαμε ὅτι οἱ πηγές τῆς Πίστης μας εἶναι ἡ Ἱερή Παράδοση καί ἡ Ἁγία Γραφή. Ὄχι μόνο ἡ Ἁγία Γραφή, ἀλλά καί ἡ Ἱερή Παράδοση. Ὅπως ἔλεγε ὁ ἁγιασμένος Γέροντας π. Σωφρόνιος Ζαχάρωφ, ὁ βιογράφος τοῦ Ἁγίου Σιλουανοῦ τοῦ Ἀθωνίτου, «ἡ Ἁγία Γραφή δέν εἶναι βαθύτερη ἤ σπουδαιότερη ἀπό τήν Ἱερή Παράδοση, ἀλλά μιά ἀπό τίς μορφές της. Εἶναι ὅμως ἡ μορφή αὐτή ἡ πιό πολύτιμη, γιατί εὔκολα διαφυλάσσεται καί εὔκολα χρησιμοποιεῖται».1 Ἡ Ἱερή Παράδοση, ἡ ἀποκαλυφθεῖσα δηλαδή ἀλήθεια τοῦ Θεοῦ, δόθηκε στούς Ἀποστόλους καί κηρύχτηκε ἀπό αὐτούς στούς πιστούς. Γι᾽ αὐτό καί λέγοντας Ἱερή Παράδοση νοοῦμε τήν διδασκαλία πού ἔρχεται ἀπό τήν Ἐκκλησία τῶν Ἀποστολικῶν χρόνων· καί γι᾽ αὐτό στόν 2ο μέχρι τόν 4ο αἰώνα αὐτή καλεῖται «Ἀποστολική Παράδοση».

2. Πρέπει νά γνωρίζουμε, ἀδελφοί χριστιανοί, ὅτι ἡ παλαιά Ἐκκλησία πρόσεχε νά μή γίνουν γνωστά στούς μή χριστιανούς τά ἅγια Μυστήριά της. Ὅταν ἐτελεῖτο τό Βάπτισμα ἤ ἡ Θεία Εὐχαριστία δέν ἦταν παρόντες οἱ μή χριστιανοί.

Καί ἀκριβῶς γιά τόν λόγο νά μή γίνουν γνωστά τά Ἱερά Μυστήρια, γι᾽ αὐτό ἡ τάξη τῆς τελετῆς τῶν Μυστηρίων δέν ἦταν καταγεγραμμένη, ἀλλά μεταδιδόταν προφορικά.2 Καί ὅ,τι γινόταν μυστικά, ἀποτελοῦσε τό οὐσιαστικό μέρος τῆς Πίστης. Ὁ ἅγιος Κύριλλος ὁ Ἰεροσολύμων (4ος αἰώνας) μᾶς τό λέει αὐτό πολύ καθαρά. Ἀναλαμβάνοντας τήν Κατήχηση ἐκείνων πού εἶχαν ἀποφασίσει νά γίνουν χριστιανοί, λέγει ὁ Ἱεράρχης πρός αὐτούς στήν προκατήχησή του: «Ἄν αὐτοί, πού δέν ἔχουν ἀποφασίσει ἀκόμη νά γίνουν χριστιανοί, σέ ρωτήσουν τί σοῦ διδάξαμε, νά μήν πεῖς τίποτα σ᾽ αὐτούς πού εἶναι ἔξω ἀπό τήν Ἐκκλησία. Γιατί αὐτόπού σοῦ παραδίδουμε εἶναι Μυστήριο καί τήρησε αὐτό τό Μυστήριο γιά ἐκεῖνον πού εἶναι μισθαποδότης. Καί ἄν σέ ρωτήσει αὐτός πού εἶναι ἐκτός τῆς Ἐκκλησίας “Τί πειράζει νά τό μάθω καί ἐγώ τό Μυστήριο αὐτό;”, σκέψου ὅτι καί ὁ ἄρρωστος ζητάει νά πιεῖ κρασί· ἀλλά ἄν τοῦ δοθεῖ σέ ἀκατάλληλο καιρό τοῦ κάνει ζημιά. Καί δέν κάνει ζημιά μόνο στόν ἄρρωστο, ἀλλά συκοφαντεῖται καί ὁ ἰατρός.

Τό ἴδιο θά συμβεῖ καί μέ ἐκεῖνον πού δέν πῆρε ἀκόμη τήν ἀπόφαση νά γίνει χριστιανός: Ἄν ἀκούσει ἀπό τόν πιστό τό Μυστήριο καί ὁ ἴδιος αὐτός θά βλαφτεῖ, γιατί θά μυκτηρίζεται τό ἱερό αὐτό Μυστήριο, ἀλλά καί ὁ πιστός θά κατακριθεῖ ὡς προδότης».3

Καί σέ μιά ἄλλη του παρόμοια ὁμιλία ὁ ἅγιος Κύριλλος λέει πάλι στούς πορευομένους πρός τό Βάπτισμα: «Σᾶς παραδίδω τήν Πίστη σέ λίγους στίχους, γιά νά τούς ἀπομνημονεύσετε καί ὄχι νά τούς καταγράψετε καί φανερωθεῖ ἡ Πίστη στούς ἐκτός τῆς Ἐκκλησίας».4 Καί τελειώνοντας τήν προκατήχησή του ὁ ἅγιος Ἱεράρχης λέει καθαρά σ᾽ αὐτούς πού τήν ἄκουσαν, νά μήν τήν ἀνακοινώνουν σέ ἀνθρώπους πού δέν εἶναι χριστιανοί.5 Τόσο πολύ πρόσεχε ἡ ἀρχαία Ἐκκλησία νά μή γίνονται γνωστά τά Μυστήριά της στούς ἐκτός τῆς Ἐκκλησίας εὑρισκομένους.6

3. Δέν εἶναι λοιπόν, ἀδελφοί χριστιανοί, πηγή τῆς Πίστης μας μόνο τά γραπτά κείμενα τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἀλλά καί ἡ προφορική Ἱερή Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας. Ὁ ἅγιος Βασίλειος ὁ Μέγας ἔχει μιά πολύ ὡραία περικοπή στήν ὁμιλία του περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ὅπου μιλάει γιά πολλά πού ἔχουμε παραλάβει ἀπό τήν Ἱερή Παράδοση καί τά ὁποῖα δέν ἀναφέρονται στήν Ἁγία Γραφή: Τό νά κάνουμε τόν Σταυρό μας, τό νά στρεφόμαστε πρός ἀνατολάς, ὅταν κάνουμε τήν προσευχή μας, τά λόγια πού λέμε κατά τόν Καθαγιασμό τοῦ ἄρτου καί τοῦ οἴνου στήν Θεία Λειτουργία, ἡ εὐλογία τοῦ ὕδατος τῆς Κολυμβήθρας, τό νά βυθίζεται ὁ βαπτιζόμενος τρεῖς φορές σ᾽ αὐτήν καί τόσα ἄλλα ἀκόμη τά ἔχουμε παραλάβει ἀπό τήν Ἱερή Παράδοση.7

4. Ἀλλά ἐνῶ δίνουμε μεγάλη σημασία στήν Ἱερή Παράδοση, ὡς πηγή τῆς Πίστης μας, ὅμως αὐτό δέν σημαίνει ὅτι κάθε παράδοση πού ἔρχεται ἀπό τό παρελθόν εἶναι ἰσόκυρη μέ τήν Ἱερή Παράδοση. Ὑπάρχει διαφορά μεταξύ τῆς «Ἱερῆς Παράδοσης» καί τῶν διαφόρων «παραδόσεων». Πολλές παραδόσεις, πού μᾶςἦρθαν ἀπό τό παρελθόν, δέν ἀποτελοῦν μέρος τῆς μιᾶς ἀληθινῆς Παράδοσης, τῆς Ἱερῆς Παράδοσης, πού εἶναι Θεία Ἀποκάλυψη.

5. Τήν ἀποκαλυφθεῖσα Πίστη μας, ἐκτός ἀπό τήν Ἁγία Γραφή, τήν βρίσκουμε λοιπόν καί σέ ἄλλες πηγές τῆς Ἱερῆς μας Παραδόσεως. Σᾶς ἀναφέρω γενικῶς μερικές:

(α)Στούς Κανόνες τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων,8

(β) στίς ἀποφάσεις τῶν Οἰκουμενικῶν καί Τοπικῶν Συνόδων,9

(γ) σέ παλαιά λειτουργικά κείμενα,

(δ) σέ παλαιά Μαρτυρολόγια καί ἱερά Συναξάρια,10

(ε) σέ παλαιά κείμενα τῆς ἱστορίας τῆς Ἐκκλησίας μας,11

(ς) στά ἔργα τῶν Πατέρων καί Διδασκάλων τῆςἘκκλησίας μας12 καί τέλος

(ζ) τήν Ἱερή Παράδοση τήν βρίσκουμε κυρίως στό πνεῦμα τῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας μας.13

6. Τέλος, γιά νά κλείσουμε τό θέμα μας, λέγουμε ὅτι ἡ Ἱερή Παράδοση καί ἡ Ἁγία Γραφή ἀλληλοβοηθοῦνται, γιατί ἡ μία ὁμιλεῖ γιά τήν ἐγκυρότητα τῆς ἄλλης. Τήν σωστή ἑρμηνεία τῆς Ἁγίας Γραφῆς τήν κάνουμε μέ βάση τήν Ἱερή Παράδοση, ἀλλά καί ἡ Ἁγία Γραφή εἶναι τό μοναδικό κριτήριο γιά νά ποῦμε ποιά εἶναι ἡ αὐθεντική Παράδοση καί γιά νά ἀπορρίψουμε τίς ἄλλες ἀνθρώπινες παραδόσεις, πού δέν ἀνήκουν σ᾽ αὐτήν.

Μέ πολλές εὐχές

† Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας

1. Ἀρχιμ. Σωφρονίου, Ὁ Γέροντας Σιλουανός σ. 92 ἑξ.

2. Ἐννοεῖται βέβαια ὅτι ἦταν σύντομη ἡ ἀκολουθία τῶν Μυστηρίων καί ὄχι ἐκτεταμένη, ὅπως εἶναι σήμερα.

3. Ἀποδώσαμε γενικά τό νόημα τῆς περικοπῆς, πού στό κείμενό της ἔχει ὡς ἑξῆς «Ὅτε τοίνυν κατήχησις λέγηται, ἐάν σε κατηχούμενος ἐξετάσῃ, τί εἰρήκασιν οἱ διδάσκοντες, μηδέν λέγε τῷ ἔξω. Μυστήριον γάρ σοι παραδίδομεν καί ἐλπίδα μέλλοντος αἰῶνος. Τήρησον τό μυστήριον τῷ μισθαποδότῃ. Μή ποτέ σοί τις εἴπῃ· Τί βλάπτῃ, ἐάν κἀγώ μάθω; Καί οἱ νοσοῦντες τόν οἶνον ζητοῦσιν· ἀλλ᾽ ἐάν ἀκαίρως δοθῇ, φρενῖτιν ἐργάζεται· καί δύο κακά γίνεται, καί ὁ νοσῶν ἀπόλλυται, καί ὁ ἰατρός διαβάλλεται· οὕτως καί ὁ κατηχούμενος, ἐάν ἀκούσῃ παρά πιστοῦ, καί ὁ κατηχούμενος φρενιτιᾷ (οὐκ οἶδε γάρ τί ἤκουσε, καί ἐλέγχει τό πρᾶγμα, καί ἐκμυκτηρίζει τό λεγόμενον), καί ὁ πιστός ὡς προδότης κατακρίνεται. Ἤδη δέ σύ ἐν μεθορίῳ στήκεις, βλέπε μοι μή ἐκλαλήσῃς· οὐχ ὅτι οὐκ ἄξια λαλιᾶς τά λεγόμενα, ἀλλ᾽ ὅτι ἡ ἀκοή ἀναξία τοῦ δέξασθαι· ἧς ποτε καί σύ κατηχούμενος, οὐ διηγησάμην σοι τά προκείμενα・ ὅταν τῇ πείρᾳ λάβῃς τό ὕψωμα τῶν διδασκομένων, τότε ἄν γνώσῃ, ὅτι ἀνάξιοι οἱ κατηχούμενοι τῆς ἀκοῆς» (MPG 33, 352. 353).

4. Τό κείμενο: «Ἐν ὀλίγοις τοῖς στίχοις τό πᾶν δόγμα τῆς πίστεως περιλαμβάνομεν. Ὅπερ καί ἐπ᾽ αὐτῆς τῆς λέξεως μνημονεῦσαι ὑμᾶς βούλομαι, καί παρ᾽ ἑαυτοῖς μετά πάσης σπουδῆς ἀπαγγεῖλαι, οὐκ εἰς χάρτας ἀπογραφομένους, ἀλλ᾽ ἐν καρδίῃ τῇ μνήμῃ στηλογραφοῦντας· φυλαττομένους ἐν τῷ μελετᾷν, μή πού τις κατηχούμενος ἐπακούσῃ τῶν παραδεδομένων» (Κατήχησις 5 κ. 12. MPG 33,521).

5. Τό κείμενο: «Τάς τῶν φωτιζομένων κατηχήσεις ταύτας, τοῖς μέν τῷ βαπτίσματι προσερχομένοις, καί τοῖς τό λουτρόν ἔχουσιν ἤδη πιστοῖς, εἰς ἀνάγνωσιν παρεχόμενος, μή δός τό σύνολον μήτε κατηχουμένοις, μήτε ἄλλοις τισί τοῖς μή οὖσι Χριστιανοῖς· ἐπί τῷ Κυρίῳ λόγον δώσεις. Καί ἐάν ποιῇς ἀντίγραφον, ὡς ἐπί Κυρίου ταῦτα πρόγραψον» (Τέλος τῆς Προκατηχήσεως. MPG 33,365).

6. Σήμερα δέν ὑπάρχει αὐτή ἡ αὐστηρότητα ὡς πρός τήν μή ἀποκάλυψη τῶν ἱερῶν Μυστηρίων στούς μή χριστιανούς. Δέν ἀκούεται ἡ κραυγή πρίν ἀπό τήν Λειτουργία τῶν πιστῶν, «οἱ κατηχούμενοι προέλθετε», οὔτε προσέχουμε ἄν μή χριστιανοί παρακολουθοῦν τήν Θεία Λειτουργία (σέ μερικές ὅμως Ἐκκλησίες παρακαλοῦνται οἱ μή βαπτισμένοι νά σταθοῦν στόν Νάρθηκα, ἀλλά καί ἀπό ἐκεῖ μποροῦν αὐτοί νά παρακολουθοῦν τήν Θεία Λειτουργία). Αὐτή ἡ προσεκτικότης γιά τήν μή γνώση τῶν Μυστη-ρίων στούς μή χριστιανούς, ὅπως μᾶς τήν λέει ὁ ἅγιος Κύριλλος, χάθηκε στά χρόνια μας, ἀφοῦ καθένας μπορεῖ νά ἀναγνώσει τίς ἀκολουθίες τῶν ἱερῶν Μυστηρίων καί οἱ Κατηχήσεις τοῦ ἁγίου Κυρίλλου δημοσιεύθηκαν σέ πολλές γλῶσσες καί ἐκδόσεις. Παρά ταῦτα ὅμως καί σήμερα προσέχουμε νά μή δώσουμε «τά ἅγια τοῖς κυσί» καί νά μή βάλουμε τούς «μαργαρίτας ἔμπροσθεν τῶν χοίρων» καί γι᾽ αὐτό δέν λέμε πολλά περί τῶν Μυστηρίων τῆς πίστεώς μας σέ ἀνθρώπους μή χριστιανούς, πού ρωτοῦν ἀπό περιέργεια καί ὄχι ἀπό ἐνδιαφέρον καί πόθο νά γίνουν μέλη τῆς Ἐκκλησίας μας.

7. Τό κείμενο ὅλης τῆς περικοπῆς: «Τῶν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ πεφυλαγμένων δογμάτων καί κηρυγμάτων τά μέν ἐκ τῆς ἐγγράφου διδασκαλίας ἔχομεν, τά δέ ἐκ τῆς τῶν ἀποστόλων παραδόσεως διαδοθέντα ἡμῖν ἐν μυστηρίῳ παρεδεξάμεθα· ἅπερ ἀμφότερα τήν αὐτήν ἰσχύν ἔχει πρός τήν εὐσέβειαν. Καί τούτοις οὐδείς ἀντερεῖ, οὐκοῦν ὅστις γε κατά μικρόν γοῦν θεσμῶν ἐκκλησιαστικῶν πεπείραται. Εἰ γάρ ἐπιχειρήσαιμεν τά ἄγραφα τῶν ἐθῶν ὡς μή μεγάλην ἔχοντα τήν δύναμιν παραιτεῖσθαι, λάθοιμεν ἄν εἰς αὐτά τά καίρια ζημιοῦντες τό Εὐαγγέλιον· μᾶλλον δέ εἰς ὄνομα ψιλόν περιιστῶντες τό κήρυγμα. Οἶον (ἵνα τοῦ πρώτου καί κοινοτάτου πρῶτον μνησθῶ) τῷ τύπῳ τοῦ σταυροῦ τούς εἰς τό ὄνομα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἠλπικότας κατασημαίνεσθαι τίς ὁ διά γράμματος διδάξας; Τό πρός ἀνατολάς τετράφθαι κατά τήν προσευχήν ποῖον ἐδίδαξεν ἡμᾶς γράμμα; Τά τῆς ἐπικλήσεως ῥήματα ἐπί τῇ ἀναδείξει τοῦ ἄρτου τῆς Εὐχαριστίας καί τοῦ ποτηρίου τῆς εὐλογίας τίς τῶν ἁγίων ἐγγράφως ἡμῖν καταλέλοιπεν; Οὐ γάρ δή τούτοις ἀρκούμεθα ὧν ὁ Ἀπόστολος ἤ τό Εὐαγγέλιον ἐπεμνήσθη, ἀλλά καί προλέγομεν καί ἐπιλέγομεν ἕτερα, ὡς μεγάλην ἔχοντα πρός τό μυστήριον τήν ἰσχύν, ἐκ τῆς ἀγράφου διδασκαλίας παραλαβόντες.

Εὐλογοῦμεν δέ τό τε ὕδωρ τοῦ βαπτίσματος, καί τό ἔλαιον τῆς χρίσεως, καί προσέτι αὐτόν τόν βαπτιζόμενον. Ἀπό ποίων ἐγγράφων; Οὐκ ἀπό τῆς σιωπωμένης καί μυστικῆς παραδόσεως; Τί δέ; αὐτήν τοῦ ἐλαίου τήν χρίσιν τίς λόγος γεγραμμένος ἐδίδαξε· Τό δέ τρίς βαπτίζεσθαι τόν ἄνθρωπον πόθεν; Ἄλλα δέ ὅσα περί τό βάπτισμα, ἀποτάσσεσθαι τῷ Σατανᾷ καί τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ, ἐκ ποίας ἐστί γραφῆς; Οὐκ ἐκ τῆς ἀδημοσιεύτου ταύτης καί ἀπορρήτου διδασκαλίας, ἥν ἐν ἀπολυπραγμονήτῳ καί ἀπεριεργάστῳ σιγῇ οἱ πατέρες ὑμῶν ἐφύλαξαν, καλῶς ἐκεῖνο δεδιδαγμένοι, τῶν μυστηρίων τό σεμνόν σιωπῇ διασώζεσθαι; Ἅ γάρ οὐδέ ἐποπτεύειν ἔξεστι τοῖ ἀμυήτοις, τούτων πῶς ἄν ἦν εἰκός τήν διδασκαλίαν ἐκθριαμβεύειν ἐν γράμμασιν;» (MPG 32,188.189).

8. «Ἀποστολικοί Κανόνες» ἤ «Κανόνες τῶν ἁγίων Ἀποστόλων» εἶναι μιά συλλογή ἀπό 85 ἐκκλησιαστικούς Κανόνες, πού παραδόθηκαν ἀπό τούς Ἀποστόλους καί τούς διαδόχους τους. Ἐπικυρώθηκαν ἀπό τόν β/ Κανόνα τῆς Πενθέκτης Οἰκουμενικῆς Συνόδου (ἐν Τρούλλῳ 692) καί ἀπό τόν α/ Κανόνα τῆς Ζ/ Οἰκουμενικῆς Συνόδου. Ὅλη ἡ συλλογή ὅμως τῶν Ἀποστολικῶν Κανόνων δέν ἔγινε πρίν ἀπό τόν 4ο αἰώνα. Ὁ ὅρος «Ἀποστολικοί» δέν σημαίνει ἀναγκαίως ὅτι ὅλοι οἱ Κανόνες ἤ ἡ συλλογή τους ἔγινε ἀπό τούς ἁγίους Ἀποστόλους, ἀλλά ὅτι περιέχουν τήν παράδοση τῶν ἁγίων Ἀποστόλων.

9. Τίς ἀποφάσεις τῶν Οἰκουμενικῶν καί Τοπικῶν Συνόδων, ὅπως καί Κανόνες τῶν ἁγίων Πατέρων βρίσκουμε στό ΠΗΔΑΛΙΟΝ. Γιατί ἐγκαταλείψαμε τήν ἀνάγνωση τοῦ Πηδαλίου; Τό ἱερό αὐτό βιβλίο, μέ τά σχόλια τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ ἁγιορείτου, ἔχει ὅλη τήν πίστη μας, εἶναι μιά ὡραία δογματική καί λειτουργική Κατήχηση τῆς Ἐκκλησίας μας. Ἄς βάλουμε κανόνα στόν ἑαυτό μας, προπαντός ἐμεῖς οἱ κληρικοί, νά διαβάζουμε τό Πηδάλιο, τοὐλάχιστον τρεῖς ἱερούς Κανόνες κάθε μέρα μέ τίς ὑποσημειώσεις τοῦ ἁγίου Νικοδήμου. Ἡ ἀνάγνωση αὐτή θά μᾶς ὠφελήσει πολύ, θά μᾶς ξαναφέρει στήν πατερική γραμμή τῶν θεοφόρων ἁγίων Πατέρων μας, ἀπό τήν ὁποία, ἄς ὁμολογήσουμε μέ ταπείνωση, ἔχουμε ξεφύγει καί κατά τήν ἀτομική μας πνευματική πορεία καί κατά τήν ἄσκηση τοῦ ποιμαντικοῦ μας ἔργου.

10. Θά ἦταν μεγάλη μας πνευματική βοήθεια, ἄν μπορούσαμε – καί μποροῦμε ἄν θέλουμε – νά διαβάζουμε τούς βίους τῶν ἁγίων κάθε ἡμέρας. Σ᾽ αὐτό διευκολύνει ὁ σύντομος Συναξαριστής τοῦ ἁγίου Νικοδήμου. Ὅπως ἀκούσαμε, ὁ μακαριστός πατήρ Φιλόθεος Ζερβάκος – πνευματικό τέκνο τοῦ ἁγίου Νεκταρίου – ἔδινε αὐτή τήν συμβουλή, νά διαβάζουν οἱ πιστοί τούς βίους τῶν ἁγίων κάθε ἡμέρας. – Οἱ βίοι τῶν ἁγίων εἶναι τό «ἐφηρμοσμένο Εὐαγγέλιο». Προσωπικά συνηθίζω σέ ἕναν ἀδιάφορο χριστιανό, ἤ καί σέ λεγόμενο ἄθεο, νά μή συνιστῶ πρῶτα τήν ἀνάγνωση τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἀλλά τῆς ζωῆς τῶν ἁγίων, τῶν ἱερῶν Συναξαρίων μας. Γιατί τό Εὐαγγέλιο σέ ἕναν ἄθεο θά φανεῖ σάν μιά θεωρία ἀνεφάρμοστη· ἡ ζωή ὅμως τῶν ἁγίων εἶναι τό «ἐφηρμοσμένο Εὐαγγέλιο». Πραγματικά, τό πρόβλημα τῶν ἀθέων δέν εἶναι ὁ Θεός, πού ἐπιπόλαια καί εὔκολα, θά ἔγραφα, μποροῦν νά ποῦν ὅτι τόν ἀρνοῦνται. Τό πρόβλημά τους εἶναι οἱ ἅγιοι, καί οἱ κεκοιμημένοι καί οἱ ζωντανοί ἅγιοι.

Συναντήθηκα μέ ἕναν παλαιό καθηγητή μου (μαθηματικό), προβληματισμένο πρῶτα φοβερά περί τήν πίστη, ἀλλά τώρα εὐσεβέστατο χριστιανό, μέ συνειδητή πνευματική ζωή (προσευχή – ἐξομολόγηση – Θεία Κοινωνία)· καί μέ συνεβούλευσε ὁ καθηγητής μου αὐτός, ὅταν ἀντιμετωπίζω ἀνθρώπους κλονισμένους στήν πίστη νά τούς δίνω νά διαβάσουν βίους ἁγίων.

11. Ἰδιαίτερα στό σχετικό βιβλίο τοῦ Εὐσεβίου Παμφίλου, Ἐπισκόπου Καισαρείας (βλ. εἰς MPG τόμ. 20), ὅπου βρίσκονται συγκεντρωμένες πολλές παλαιές ἱεροτελεστίες καί δόγματα καί ὅπου δίνεται ὁ κανόνας τῶν ἱερῶν βιβλίων τῆς Παλαιᾶς καί τῆς Καινῆς Διαθήκης.

12. Μεγάλος ὀργασμός πατερικῶν ἐκδόσεων περί τά τελευταῖα ἔτη στήν πατρίδα μας. Μεγάλη εὐλογία τοῦ Θεοῦ αὐτό. Τά πατερικά ὅμως κείμενα, ὅπως ἐκδίδονται, σέ μορφή συγγραμμάτων καί μέ ἀκριβή τιμή, εἶναι ἀπροσπέλαστα στόν λαό. Πρέπει νά σκεφτοῦμε νά βροῦμε τρόπο νά δώσουμε τούς ἁγίους Πατέρες, τήν ζωή τους καί τήν διδασκαλία τους, ὡς προσιτό πνευματικό ἀνάγνωσμα στόν λαό.

Αὐτή θά εἶναι καλή τροφή γιά τόν λαό τοῦ Θεοῦ· γιατί εἶναι ἔλλειψη νά μήν ἐκδίδεται μιά σειρά πατερικῶν ἀναγνωσμάτων γιά τόν λαό. Καί εἶναι πολύ εὔκολο νά θεραπευτεῖ ἡ ἔλλειψη αὐτή: Νά ἀρχίσει μιά σειρά τευχῶν, μέ μιά πατερική ὁμιλία κατ᾽ ἐκλογή τό κάθε τεῦχος, σέ ἁπλῆ στρωτή μετάφραση στήν δημοτική γλώσσα – τό τονίζουμε αὐτό – ἤ ἀπόδοση τῆς ὁμιλίας σέ κηρυκτική μορφή μέ τό κείμενο στό πόδι, ἤ δέν ξέρω μέ ποιόν ἄλλο τρόπο. Ἄς ἀφήσουν μερικές ἐνορίες τά περιοδικά, μέ τά ὁποῖα θέλουν νά διατυμπανίσουν τήν δράση τους (!), καί ἄς ἐπιστρατεύσουν δυό-τρία πρόσωπα τῆς ἐνορίας πού ξέρουν γράμματα καί νά ἀρχίσουν τήν εὐλογημένη αὐτή προσπάθεια τῆς πατερικῆς τροφῆς γιά τόν λαό. Ἡ μιά ἐνορία θά ἐκδίδει ὁμιλίες ἑνός πατρός, ἤ ἄλλη ἐνορία ἄλλου καί ἡ τρίτη ἄλλου πατρός καί ἔτσι σέ χαμηλή τιμή ἑνός μικροῦ τεύχους ὁ λαός τοῦ Θεοῦ θά μελετᾶ τούς ἁγίους Πατέρες. Κατά τόν τρόπο αὐτόν ἡ Σεβασμία Ἱερά Μονή τοῦ Παρακλήτου (Ὠρωπός) προσφέρει δωρεάν σειρά τευχῶν πατερικῶν ὁμιλιῶν. Τήν εὐχαριστοῦμε καί ἄς δίδεται πλούσια ἡ εὐλογία τοῦ Παρακλήτου ἐπ᾽ αὐτήν.

13. Ἡ ζωή μας σάν χριστιανῶν πρέπει νά ἐκφράζει τήν Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας. Ἡ ζωή μας καί ἡ διακονία μας σάν κληρικῶν πρέπει νά ἐκφράζει τήν ὀρθόδοξη Παράδοσή μας. Ἄς προσέχουμε μήν κάνουμε τήν μεγάλη ἁμαρτία καί ἀλλοιώσουμε τήν ἱερή Παράδοση.