Το πολυεπίπεδο υπόβαθρο των Τριών Ιεραρχών

Το πολυεπίπεδο υπόβαθρο των Τριών Ιεραρχών

του Β. Δ. Μακρυπούλια, Φιλολόγου

Ομιλία που εκφωνήθηκε στο Δημοτικό θεάτρο Μυτιλήνης, στα πλαίσια της εκδήλωσης που οργάνωσε η Περιφερειακή Δ/νση Εκπαίδευσης Βορείου Αιγαίου για την σχολική εορτή των Τριών Ιεραρχών, στις 30 Ιανουαρίου 2012

Oι Τρείς Ιεράρχες αποτελούν κορυφαίο σύμβολο της Ορθόδοξης Χριστιανικής σκέψης και διανόησης. Πίσω και πέρα από αυτό το σύμβολο κρύβονται αιώνιες πραγματικά ιδέες και αξίες οι οποίες από τον καιρό ακόμη του Πλάτωνος πιστεύθηκε ότι είναι και πρέπει να είναι διδακτές. Αυτή εξάλλου η πορεία της μεταβίβασης της γνώσης του Αγαθού κατοχυρώνει και την Οντολογική υπαρκτότητα του μηνύματος των Τριών Ιεραρχών. Απλά να ομιλήσουμε όσα διακήρυξαν οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί είναι αλήθεια,έχουν οντολογικό υπόβαθρο, είναι μία πραγματικότητα η οποία πρέπει να μεταφέρεται από γενεά σε γενεά με τη δύναμη και την ικανότητα της παιδείας.

Ποιο είναι αυτό το οποίο υπάρχει και πρέπει μέσα από την παιδεία να φωτίσει τις επερχόμενες ανθρώπινες εποχές; Ποιό είναι αυτό που αποδεικνύει ως υπαρκτή την Οντολογία των τιμωμένων σήμερα σοφών; Ο Ηράκλειτος κατ΄ αρχήν το καθόρισε μέσα από το πασίγνωστο απόσπασμά του ως εξής:

«Οι άνθρωποι προσπαθούν να αντιληφθούν την υπάρχουσα συνάφεια των πραγμάτων. Αυτή εκφράζεται μέσα από το Λόγο, που είναι κοινός σε όλους τους ανθρώπους». Η Ελληνική μεγαλοφυΐα συνέλαβε ότι μία ανώτερη συμπαντική δύναμη σαν το Λόγο υπάρχει και συνέχει όλους τους ανθρώπους. Ο Πλάτων μέσα από την περίφημη θεωρία του των Ιδεών έστρωσε απόλυτα το δρόμο προς τους Ορθοδόξους Πατέρες διότι διακήρυξε ότι ο κόσμος του Αγαθού, των Αληθινών Ιδεών, της όντως ομορφιάς, της όντως δικαιοσύνης, υπάρχει, είναι μία θεία πραγματικότητα και όχι απλά σύνολο ονομάτων. Ρητά στον Φαίδωνα αναφέρει: «ας έλθωμεν τώρα σε αυτά που πριν συζητήσαμε,… ας συζητήσουμε για την ουσία του Είναι,… για το ίσο και το καλό που πάντα υπάρχει χωρίς καμμία μεταβολή…». Πόσο κοντά σε αυτά είναι ο Βασίλειος όταν ρητά αναφέρει στην ομιλία του για την εξαήμερο δημιουργία τα εξής: «Αυτός που πρόκειται να διηγηθεί την αρχή της δημιουργίας αυτού του κόσμου θα πρέπει να ομιλήσει για την αρχή που διεκόσμησε την δημιουργία…». Ο Θεός ως πρώτη αρχή υπάρχει, είναι οντολογική πραγματικότητα, συγκεκριμένη και ενυπόστατη. Αυτό είναι θείο δώρο των Πατέρων προς τους ανθρώπους οι οποίοι πλέον δεν γεύονται απρόσωπες θεότητες αλλά το Θεό ο οποίος υπάρχει, ο οποίος θα προσφέρει και τον Υιόν του ως Φίλο και Λυτρωτή στον άνθρωπο. Οι Τρείς Ιεράρχες προχώρησαν αυτή την απρόσωπη Οντολογία ακόμη παραπέρα δογματίζοντας υπέρ του Θεανθρώπου ως συγκεκριμένου ανθρώπου και θεού. Αυτή η οντολογία του προσωπικού θεού τους ανυψώνει σε δημιουργούς της πιο υψηλής έννοιας του θείου η οποία αξίζει διά της παιδείας να γίνει αιώνια. Ρητά ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς(«η οντολογία της Θεοποιού χάριτος κατά τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά») συνοψίζει όσα και οι Τρείς Ιεράρχες υπεστήριξαν, συγκεκριμένα ότι το Άγιο Πνεύμα ως πρόσωπο εκπορεύεται αϊδίως από τον Πατέρα και αναπαύεται στον Υιό. Οι Τρείς Ιεράρχες, μέρος και σύμβολο όλης της Πατερικής θεολογίας δίδουν ύπαρξη στον προσωπικό Θεό καθιστώντας τον άνθρωπο ικανό και ως ύπαρξη και ως ουσία να συναναστραφεί τον ίδιο το Θεό, μέσα από την πίστη του και τη βούλησή του. Αυτός ο Θεός, μέσα από το μέσο παιδεία γίνεται εκ μέρους του ανθρώπου Υποκείμενο γνώσης και μίμησης. Η παιδεία που ευαγγελίζονται οι Τρείς Ιεράρχες ξεκινάει από τη θεία οντολογία, διδάσκει Θεό, Θεό ομοούσιο που έπαθε, ανεστήθη, ανελήφθη και περιμένει τον άνθρωπο στην πραγματική του Βασιλεία των Ουρανών. Κάθε άλλη παιδεία, όπως η σημερινή παιδεία των απλών διά της τεχνολογίας πληροφοριών, είναι αποκομμένη από το θείο πυρήνα της παιδείας των τιμωμένων σήμερα Πατέρων.

Το δεύτερο επίπεδο, συνέχεια του πρώτου, επάνω στο οποίο οι Ιεροί Πατέρες οικοδόμησαν το θείο σύστημά τους είναι το επίπεδο της Γνωσιολογίας. Η Γνώση από την εποχή των προσωκρατικών φιλοσόφων γνώρισε αρκετές μεταλλαγές. Από τα βάθη της Ανατολής ταξίδεψε η γνώση ως διάθεση του ανθρώπου αφηρημένα να προσδιορισθεί μέσα στο σύμπαν. Οι προσωκρατικοί προσγείωσαν ωραία τη Γνώση ως σπουδή της πρώτης φυσικής αρχής και της δομής του κόσμου. Ήταν σπουδαία ανθρώπινη γνώση το γεγονός ότι ο Θαλής συζήτησε για το ύδωρ ως πρώτη αρχή του σύμπαντος-ο Βασίλειος όμως δεν ικανοποιείται στον λόγο του επί της εξαημέρου δημιουργίας και ερευνά να γνωρίσει το Δημιουργό που συνέχει τα στοιχεία της φύσης, ερευνά να γνωρίσει το Ποιος και Πώς της φύσης ώστε να οικοδομήσει τον Άνθρωπο της ανάμνησης και της μετέπειτα πράξης. Επίσης ήταν σπουδαία ανακάλυψη η γνωσιολογική αρχή του Παρμενίδου ότι η νόηση είναι τα πάντα αλλά και του Ηρακλείτου ότι όλα Γίγνονται. Ο ιερός όμως Χρυσόστομος θα θελήσει όλα αυτά τα οποία κείτονται στο άπειρο σύμπαν να τα τοποθετήσει στο ζεύγος Θεός και άνθρωπος προκειμένου το πρόσωπο άνθρωπος να έχει συγκεκριμένο αντικείμενο γνωσιολογικής αναφοράς, συγκεκριμένη πηγή γνώσης, ώστε να σμιλευθεί ο άνθρωπος της χάριτος. Οι Πατέρες προσδιορίζουν το συγκεκριμένο προσωπικό έναντι του θεού άνθρωπο, αποκόπτουν τον άνθρωπο από το απρόσωπο σύμπαν και γι αυτό η γνωσιολογία τους οδηγεί στο Θεό, δεν νοείται χωρίς αυτόν. Οι φράσεις του Χρυσοστόμου στον «Περί του Ακαταλήπτου του Θεού» είναι σαφείς για τον τρόπο που συνθέτει το Είναι και το Γίγνεσθαι «Μόλις που πρόλαβε ο Παύλος να εξετάσει την πρόνοια του Θεού και χάθηκε μέσα στο βάθος το αχανές». Ας προσέξουμε αυτό το σημείο. Η γνώση αυτού που υπάρχει ταυτίζεται με αυτό που μπορώ να γίνω. Η Πατερική γνώση συνδέει τον άνθρωπο με το συγκεκριμένο Θεό και τον σώζει. Γνωρίζω το Είναι και καταλαβαίνω τι μπορώ να γίνω. Η παιδεία από αυτή την άποψη αποκτά εξόχως ανθρώπινο χαρακτήρα. Προσαρμόζεται στον άνθρωπο και φεύγει από το αχανές σύμπαν και τον απρόσωπο κόσμο. Ο άνθρωπος γνωρίζει τον κόσμο ως βιβλίο του Θεού, τις αρετές, την αποστολή του προς την επιστροφή σε Εκείνον, τους τρόπους λύτρωσης, συλλαμβάνει το Θεό ως αιτία και ενδελέχεια, αυτή η γνώση είναι και η κληρονομηθείσα παιδεία των τιμωμένων Αγίων, κάθε άλλη παιδεία είναι αλλοίωση και αλλοτρίωση.

Από το Σωκράτη και μετά η παιδεία έγινε προσωπικό ανθρωποκεντρικό αγαθό. Ο μεγάλος Αθηναίος σοφός θα διακηρύξει ότι κανείς με τη θέλησή του δεν είναι κακός, το κακό είναι άγνοια, άρα η γνώση είναι φάρμακο ενάντια στο κακό. Οι Τρείς Ιεράρχες θα ιδούν θετικά την αποφατική φράση του Σωκράτη «εν οίδα ότι ουδέν οίδα» διότι θα διακηρύξουν ότι «εν οίδα ότι μπορώ να γνωρίσω το Θεό και να σωθώ». Το ανθρωποκεντρικό βήμα είναι τεράστιο και είναι αυτό που καθιστά τους Πατέρες θεμέλιο του Ανθρώπου που μπορεί να σκεφθεί και να γνωρίσει. Του πεπαιδευμένου ανθρώπου δηλαδή. Άρα η παιδεία ως γνωσιολογία των Τριών Ιεραρχών περιλαμβάνει τη γνώση του εαυτού μας έναντι του Θεού. Ο Χρυσόστομος διδάσκει ότι ο άνθρωπος είναι εικών του αφθάρτου Θεού και απεικονίζει το αρχέτυπο κάλλος. Η Γνώση του Παραδεισένιου εαυτού μας ως αρχής και σκοπού είναι αυτή που πρέπει να διέπει κάθε παιδεία, έως σήμερα έως αύριο. Αυτή η παιδεία που διακηρύσσει την πίστη στις άκτιστες ενέργειες, τη γνώση των κτιστών ενεργειών, ουσιαστικά τη γνώση του κόσμου ο οποίος για τον άνθρωπο γίνεται εστία αυτογνωσίας είναι η παρακαταθήκη αυτών των Πατέρων στον άνθρωπο. Η οντολογική γνωσιολογία των Πατέρων εξισώνει τη γνώση με την πίστη. Γνώση είναι να πιστεύεις ότι δεν είσαι ύλη αλλά δύναμη και ενέργεια που έχει σκοπό επιστροφής, που διά του εσόπτρου γνωρίζεις τον άλλο κόσμο και θέλεις αιώνια σε αυτόν να πάς. Η γνώση του Ανθρώπου σε σχέση με το Θεό άρα με τον εαυτό του τοποθέτησε τους τρείς Πατέρες στη θέση των εγγραμάτων προστατών. Συζητάει ο Γρηγόριος ότι ο κόσμος μπορεί να γνωσθεί, ο κόσμος ως δημιούργημα και στολίδι κληροδοτούμενο στους ανθρώπους διά του δημιουργού Θεού, διότι αποτελεί και είναι   γέφυρα που ένωνε το άνω με το κάτω, η γνώση δεν είναι πλέον κάτι το αφηρημένο αλλά η συγκεκριμένη οδός προς την επιστροφή-όρος που και μέσα από την Πλωτινική χρήση σημαίνει πολλά. Γι αυτό εξάλλου και ο πόλεμος του Γρηγορίου κατά του Αρείου αλλά και του Βασιλείου κατά του Ευνομίου σκοπό είχε τη δυνατότητα προβολής μιας συγκεκριμένης γνωσιολογίας. Ο Θεός δεν είναι χαμένος στο σύμπαν και απλά στέλνει υλικά του στους ανθρώπους. Ο Θεός είναι Εδώ, το Είναι υπάρχει εδώ ικανό να γνωσθεί μέσα από το ανθρώπινο πρόσωπο και τον ανθρώπινο νου.

Η ηθική αξιολογία των τριών Πατέρων είναι η σφραγίδα του όλου συστήματός τους. Η ηθική είναι το τέκνο της ύπαρξης του Θεού και της γνώσης αυτού. Ο άνθρωπος πράττει με σκοπό τη θεία μέθεξη και όχι την ωφελιμιστική υποταγή στο θείο θέλημα με σκοπό το ίδιο συμφέρον. Είχαν περάσει πολλά χρόνια από τότε που ο Πλατωνικός Σωκράτης στον «Πρωταγόρα» είχε διακηρύξει το διδακτό της αρετής. Ο Σωκράτης διατυμπάνισε ότι ο άνθρωπος γνωρίζοντας και τις τέσσερεις αρετές της σοφίας για το νού, της ανδρείας για τη ψυχή και της σωφροσύνης για το σώμα αλλά και τη δικαιοσύνη που όλα τα παραπάνω διέπει μπορεί να αποκτήσει εκείνη την ευβουλία που θα τον οδηγήσει μέσα από τη χρηστή ζωή στο Αγαθό. Ο Βασίλειος με σαφήνεια αναφέρει ότι η ηθική άρα και η παιδεία ως δυνητική διάπλαση του ανθρώπου γίνεται και μόνο προκειμένου ο άνθρωπος να επιτύχει το κατ΄ εικόνα και καθ΄ ομοίωση-τώρα πια σχέση έχουν όλα αυτά με το σήμερα είναι μία άλλη μελλοντική συζήτηση. Αναφέρει σχετικά «Δεν είναι πάρεργο η θεολογική σπουδή, αλλά ο νους πρέπει να προσπαθεί να εξερευνά τα πάντα σε κάθε λέξη και συλλαβή, προκειμένου να γνωρίσει το σκοπό της κλήσης μας. Ο σκοπός είναι η θεία ομοίωσις, η ομοίωση δεν επέρχεται χωρίς τη γνώση των θείων διδαγμάτων».

Η παιδεία λοιπόν στους τιμωμένους σήμερα Πατέρες είναι το όχημα της ηθικής άρα της οντολογικής γνώσης του Θεού. Παιδεία που δεν έχει Θεό άρα τη δυνατότητα της κατά χάριν τελειώσεως του ανθρώπου δεν υφίσταται για τους Καππαδόκες και τον Ιωάννη Χρυσόστομο. Η Πατερική παιδεία-μεταλλάσσοντας τα λόγια του Δημοκρίτου –επιδιώκει την κένωση και καίνωση του ανθρώπου, επιδιώκει την πλήρη μεταρρύθμισή του και οικοδόμησή του. Στην Θ ομιλία προς την Εξαήμερον παρατηρεί ο Βασίλειος ότι επιθυμεί η ψυχή του οικείου κάλλους όσο παραμένει αδίδακτος. Άρα η παιδεία είναι η μεταφορά εντός του ανθρώπου όλων των δυνάμεων και ενεργειών που καθιστούν τον άνθρωπο ενεργό οντότητα. Η ανάμνηση του Θεού, η πράξη του ωραίου και η μίμηση του καλού, η αντιμετώπιση του κόσμου ως οικία του Θεού, η πέρα της φύσης Επέκεινα ζωή είναι μόνο κάποια από τα αγαθά της Πατερικής παιδείας. Αυτή η γνώση προικίζει τους ανθρώπους με τη βούληση μιας άλλης πράξης. Η υπέρβαση της ύλης, η ομοίωση στο πνεύμα, η ακολουθία της εσωτερικής Οδού είναι μόνο κάποια από τα ηθικά αγαθά που οι τρείς Πατέρες ευαγγελίσθηκαν. Περιττό και να πούμε ότι η εν στιγμή σήμερα πραγματική μίμησή τους πρόκειται να απελευθερώσει τον μαζάνθρωπο της εποχής μας. Εάν και μόνο για μία στιγμή ο σημερινός άνθρωπος ενστερνισθεί το ήθος και τη γνώση των τιμωμένων Πατέρων αδέσμευτος από κάθε τι θα δικαιολογήσει το Πινδάρειο απόφθεγμα «γίνε αυτό που είσαι». Παραφράζοντας τον Πλωτίνο-τα μάτια μας βλέπουν τον ήλιο γιατί είναι φτιαγμένα από φώς –θα μπορούσαμε να ειπούμε ότι η ψυχή μας διδάσκεται από τους Πατέρες γιατί είναι δημιουργημένη από το συναίσθημα της Αγάπης προς την Αλήθεια.

Ζωηφόρος.