Διονύσιος ο Φιλόσοφος. Η επανάσταση και το μαρτυρικό τέλος του (12/9/1611)

Η επανάσταση και το μαρτυρικό τέλος του Διονυσίου Φιλοσόφου (12/9/1611)

 Κων. Α. Οικονόμου, δάσκαλος

Ο Διονύσιος ο Φιλόσοφος υπήρξε μητροπολίτης Λαρίσης την περίοδο των πρώτων σκοτεινών χρόνων της οθωμανικής κυριαρχίας στην πατρίδα μας και ο μεγάλος οργανωτής της πρώτης επαναστατικής διεργασίας του υπόδουλου γένους μας. Στη γλώσσα του λαού το όνομά του μετατράπηκε κοροϊδευτικά σε Σκυλόσοφος, εξαιτίας των δεινών που συσσωρεύτηκαν στο λαό της Θεσσαλίας και της Ηπείρου μετά την αποτυχία της επανάστασής του. (Μάλιστα με αυτό το όνομα αποδόθηκε από προηγούμενους δημοτικούς άρχοντες της πόλης μας, ένας από τους δρόμους του κέντρου της Λάρισας. Αλήθεια μήπως πρέπει να αποκατασταθούν οι πινακίδες με το όνομα που γελοιοποιεί τον ήρωα;).

Το λεγόμενο «Ηπειρωτικό χρονικό» μας αναφέρει ότι ο Διονύσιος ως νέος μοναχός μόνασε στην Ι. Μ. Του Αγίου Δημητρίου Ραδοβιτσίου, κοντά στο Κεράσοβο, της Ηπείρου. Έτσι οι περισσότεροι ιστορικοί υπέθεσαν ότι ο μελλοντικός μητροπολίτης Λαρίσης καταγόταν από κάποια περιοχή της Ηπείρου. Όμως, σύμφωνα με την παράδοση και κάποιες ενδείξεις από τα αρχεία της Ι. Μ. Αγίας Τριάδας Μετεώρων(1), ο Διονύσιος είχε γεννηθεί στο χωριό Μαγούλα της περιοχής Φαναρίου Καρδίτσας, πιθανότατα το 1541. Το κοσμικό του όνομα ήταν Ευστράτιος Ευσταθίου. Τα πρώτα του γράμματα τα έμαθε στα Τρίκαλα από το δάσκαλο Αρσένιο. Το όνομα αυτού του δασκάλου αναφέρεται στην επιστολή που έστειλαν επίσκοποι της Θεσσαλίας το 1602 στο βασιλιά της Ισπανίας Φίλιππο Γ’. Την πενταετία 1572-7, ο Διονύσιος σπούδασε Ιατρική, Θεολογία και Φιλοσοφία στην Ιταλία (Πατάβιο). Το 1578 τοποθετήθηκε από τον οικουμενικό πατριάρχη Ιερεμία Β’ πρωτοσύγκελος-έξαρχος του Γαλατά με εφημεριακό του κέντρο τον Ι. Ν. της Χρυσοπηγής. Το 1591 προβιβάστηκε σε Πατριαρχικό Έξαρχο. Αυτός ο τίτλος του αναφέρεται στην αλληλογραφία του με τον Μάξιμο Μαργούνιο(2). Το 1593 εκλέχτηκε αρχιεπίσκοπος (μητροπολίτης) Λαρίσης, με έδρα, όπως συνηθιζόταν από το 1476, τα Τρίκαλα.

ΤΑ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑ

Λίγο μετά την εκλογή και την τοποθέτησή του στη θεσσαλική μητρόπολη και έχοντας βιώσει τις διώξεις και τους εξευτελισμούς που υπέφερε το ποίμνιό του, συνέλαβε την ιδέα της απελευθέρωσής του. Οι συνθήκες, την εποχή εκείνη, τουλάχιστον στον εξωτερικό τομέα, φαίνονταν ευνοϊκές διότι λίγο νωρίτερα είχε ξεσπάσει πόλεμος μεταξύ Αυστρίας και Τουρκίας (1593-1606). Κατά τη διάρκεια αυτού του πολέμου οι Οθωμανοί έφτασαν, για πρώτη φορά μπροστά στα τείχη της Βιέννης, δημιουργώντας έτσι φόβο σ' όλες τις ευρωπαϊκές δυνάμεις οι οποίες άρχιζαν να συσπειρώνονται.

Ο Διονύσιος, το 1598, έστειλε έναν έμπιστό του μοναχό στη Βενετία για να διαπραγματευτεί τη βοήθεια που θα μπορούσαν να παράσχουν η Αυστρία και η Ισπανία. Έτσι ο απεσταλμένος του Λαρισαίου μητροπολίτη, εκφράζοντας τη συνείδηση των υποδούλων Ελλήνων ζήτησε τη μεσολάβηση του Αυστριακού μονάρχη, Ροδόλφου Β’ προς το βασιλιά της Ισπανίας Φίλιππο Γ’ για τη χορήγηση στρατιωτικής βοήθειας στους Έλληνες. Η βοήθεια που ζητήθηκε περιελάμβανε τη χορήγηση από την πλευρά των Αυστριακών και των Ισπανών στρατιωτικού σώματος 10.000 στρατιωτών, πυροβολικού εκστρατείας κι ενός ηγέτη αυτών των σωμάτων(3).

Ο Διονύσιος, πριν ακόμη πάρει απάντηση από τους Αυστριακούς, απευθύνθηκε και προς τον πάπα Κλήμη Η’. Έστειλε, για το σκοπό αυτό, επιστολή προς τον ποντίφικα, με ημερομηνία 16/5/1600, στην οποία του περιέγραφε με μελανά χρώματα την κατάσταση των ομοφύλων του κάτω από το βαρβαρικό ζυγό και του ζητούσε βοήθεια. «Κέχηνα προς τούτο ο του Χριστού λαός, ο Θετταλίας, Ηπείρου τε και Μακεδονίας και συμπάσα εφεξής η Ελλάς, και μυρίους υπέρ της πίστεως θανάτους υποστήσεται», γράφει στην αρχή της επιστολής του ο Διονύσιος και καταλήγει: «Πάτερ μακαριώτατε εξεγέρθητι κατά του πολεμίου δράκοντος». Το καλοκαίρι του 1600 διοργανώθηκε από τον ακούραστο μητροπολίτη μια σύσκεψη στην Άρτα στην οποία παρευρέθησαν μεταξύ άλλων και ο μητροπολίτης Δυρραχίου Χαρίτων, ο μητρ. Ιωαννίνων Νεόφυτος, ο Ναυπάκτου και Άρτας Γαβριήλ, κ.α. Στη σύσκεψη αυτή αποφασίστηκε να σταλεί μία ακόμη αντιπροσωπεία στο Ροδόλφο για να ζητήσει βοήθεια. Η αντιπροσωπεία που επιλέχτηκε απαρτιζόταν από τους Κων/νο Ποστέλνικο, Εμμανουήλ Ηγούμενο, Σταύρο Αψαρά και Σκαρλάτο Μάτσα. Στο τέλος του θέρους της ίδιας χρονιάς η αντιπροσωπεία αυτή επισκέφτηκε το Ροδόλφο και εκείνος τους παρέπεμψε στο βασιλιά της Ισπανίας Φίλιππο Γ’, τον ισχυρότερο Χριστιανό ηγεμόνα της εποχής. Έτσι η αντιπροσωπεία συνάντησε στη Μαδρίτη τον Ισπανό μονάρχη, ο οποίος τους συνέστησε να απευθυνθούν στον αντιβασιλέα του ισπανικού θρόνου και ηγέτη του κράτους της Νάπολι, κόμη ντε Λέμος. Αφού η ελληνική αντιπροσωπεία μετέβη για το σκοπό αυτό στην Ιταλία, ο ντε Λέμος όρισε το ναύαρχο Βιτσέντσο ντε Μπούνε και τον στρατιωτικό Αντρές ντε Τοβαλίνα υπεύθυνους για τη συζήτηση του θέματος της ελληνικής επανάστασης με την ελληνική αντιπροσωπεία. Οι απεσταλμένοι του Διονυσίου παρουσίασαν στους Ευρωπαίους αξιωματικούς ένα υπόμνημα τεσσάρων σημείων. Το πρώτο αναφερόταν στη δεινή οικονομική θέση των Ελλήνων. Το δεύτερο αναφερόταν στη στρατιωτική κατάσταση Ελλήνων και Τούρκων. Από αυτό το δεύτερο μέρος του υπομνήματος πληροφορούμαστε ότι στο εγχείρημα της επανάστασης συμμετείχαν και άλλοι θρησκευτικοί ταγοί της Θεσσαλίας, όπως οι επίσκοποι Δημητριάδος Φιλόθεος, Ζητουνίου Δανιήλ και Γαρδικίου (Ζάρκου) Παρθένιος, ο ηγούμενος της Ι. Μ. Μεγάλου Μετεώρου Παχώμιος, καθώς και άλλοι κατώτεροι κληρικοί και μοναχοί, αλλά και απλοί λαϊκοί όπως ο Ηπειρώτης ευγενής Ιωάννης Πικούλης. Γνωρίζουμε επίσης ότι οι επαναστατικές «κεφαλές» συναντούνταν στη μονή Τατάρνας (Senora De Tarne, σύμφωνα με το κείμενο) στα Δυτικά Άγραφα.

Το σχέδιο της επανάστασης προέβλεπε ότι οι επαναστάτες θα συγκέντρωναν ένοπλα τμήματα σε περιοχές της Βορείας Ηπείρου (Δέλβινο, Αργυρόκαστρο) καθώς και στο Άγιο Δονάτο και την Άρτα, νοτιότερα. Στη Στερεά τα ανάλογα επαναστατικά σώματα θα συγκεντρώνονταν στο Αγγελόκαστρο και στη Ναύπακτο, ενώ οι Θεσσαλοί στα Τρίκαλα, στη Λάρισα, στο Φανάρι και στα Άγραφα. Ο εξοπλισμός των επαναστατών, όπως περιγραφόταν στα υπομνήματα των Ελλήνων αντιπροσώπων, θα ήταν 3.000 εμπροσθογεμή αρκεβούζια και 4.000 πάλες (σπαθιά). Επειδή τα πολεμοφόδια όπως φαινόταν, ήταν ελάχιστα για ένα τέτοιο επαναστατικό εγχείρημα ζητήθηκε από τους Ισπανούς ένα ισχυρό και ετοιμοπόλεμο εκστρατευτικό σώμα που θα αποβιβαζόταν στην Πρέβεζα και έπειτα θα συνενωνόταν με τους Έλληνες επαναστάτες. Έπειτα σύμφωνα με τον υπερβολικά αισιόδοξο Διονύσιο τα ενωμένα στρατεύματα θα διέσχιζαν Νότια Ήπειρο, Θεσσαλία και Μακεδονία με απώτερο στόχο την κατάληψη της Κων/λης. Είναι πιθανό ότι η ελληνική αντιπροσωπεία έλαβε θετικά μηνύματα από τους Ισπανούς διότι ειδοποίησε τους Θεσσαλούς ότι το αίτημά τους είχε γίνει κατ' αρχήν δεκτό.

Η επανάσταση και το τέλος της: Όταν οι επαναστάτες έμαθαν τα ευχάριστα νέα, χωρίς να πάρουν οδηγίες από τους ηγέτες τους, τον Διονύσιο, τον Ηπειρώτη Ιωάννη Πικούλη, ή κάποιον άλλον, εξεγέρθηκαν κατά τόπους τον Οκτώβριο και το Νοέμβριο του 1600. Οι επαναστάτες στη Θεσσαλία, γεμάτοι μένος για ό,τι υπέφεραν στα διακόσια χρόνια της μαύρης σκλαβιάς, σκότωσαν εκατοντάδες Οθωμανούς στις περιοχές της Λάρισας και των Τρικάλων. Συγχρόνως ο φημισμένος κλέφτης των Αγράφων Βέργος χτυπούσε με τις ομάδες του τον τουρκικό στρατό. Ο Διονύσιος βλέποντας το άκαιρο της επανάστασης και καταλαβαίνοντας ότι δεν θα ακολουθούσε ευρωπαϊκή συνεπικουρία, έδωσε τέλος στις επαναστατικές πράξεις, υπό το φόβο των άγριων οθωμανικών αντιποίνων, που θα επακολουθούσαν, κατά του απλού θεσσαλικού λαού. Ο μητροπολίτης Λαρίσης, αμέσως μετά την κατάπαυση της επανάστασης, κρύφτηκε για ένα διάστημα αρκετών μηνών, μέχρι το Μάιο του 1601, για να μη συλληφθεί, φοβούμενος έτσι μήπως και δεν κατορθώσει την πραγμάτωση των σχεδίων του, πιο οργανωμένα, την επόμενη φορά. Την ίδια περίοδο το μένος των Οθωμανών πλήρωσε ο ηγούμενος της Ι. Μ. Του Μεγάλου Μετεώρου Παχώμιος, ο οποίος αφού συνελήφθη, με συνοπτικές διαδικασίες καταδικάστηκε σε μαρτυρικό θάνατο με ανασκολοπισμό. Τότε ο Διονύσιος μετέβη αυτοπροσώπως στην Ιταλία πρώτα (Μάιο) και την Ισπανία κατόπιν για να ζητήσει τη βοήθεια των Ισπανών που δεν είχε φανεί μέχρι τότε. Το οικουμενικό πατριαρχείο, με απόφαση της 15ης Μαΐου του ίδιου έτους καθαίρεσε τον Διονύσιο.

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Η δεύτερη επαναστατική προσπάθεια του Διονυσίου, που πραγματοποιήθηκε την περίοδο του Σεπτεμβρίου του 1611. Έχοντας προσυνεννοηθεί με τους Ισπανούς του βασιλείου της Νεάπολης στην Ιταλία, ο φλογερός ιεράρχης ξεσήκωσε απλούς αγρότες και βοσκούς της Ηπείρου και με μόνα όπλα 50 αρκεβούζια, ακόντια, τόξα, ρόπαλα και γεωργικά εργαλεία κατέλαβαν δυο τουρκοχώρια της περιοχής, κατασφάζοντας τους κατοίκους των. Εν συνεχεία όρμησαν στην έδρα του διοικητή της Ηπείρου Οσμάν πασά στα Ιωάννινα. Ο Οσμάν κατάφερε να ξεφύγει και οι επαναστάτες έκαψαν το διοικητήριό του. Την επόμενη όμως μέρα, 12η Σεπτεμβρίου, ο Οθωμανός διοικητής, αφού οργάνωσε στρατιωτική δύναμη από λίγους ιππείς, αρκετούς Οθωμανούς της πόλης, αλλά και χριστιανούς σπαχήδες, ακόμα και ιερείς (!) που ήταν αντίπαλοι του Διονυσίου, αντεπιτέθηκε και διέλυσε εύκολα τον ανοργάνωτο «στρατό» του Διονυσίου, ενώ η αναμενόμενη ευρωπαϊκή βοήθεια δεν φάνηκε. Το τέλος ηρωικού δεσπότη ήταν μαρτυρικό: γδάρθηκε ζωντανός και το δέρμα του, αφού παραγεμίστηκε με άχυρα, διαπομπεύτηκε στην πόλη με ιερατική περιβολή ενώ έπειτα, μαζί με τα κεφάλια των υπαρχηγών του Γιώργου Ντελή και Λάμπρου, που είχαν καεί ζωντανοί, καθώς και με 85 ακόμα κεφάλια επαναστατών στάλθηκαν σαν τρόπαια στην Κων/λη, όπου και ρίχτηκαν στους βασιλικούς στάβλους.

...................................................

(1) Παπακωνσταντίνου Θ., «Η επανάσταση του Διονυσίου του Φιλοσόφου, Μητροπολίτη Λαρίσης, στη Θεσσαλία στα 1600, κατά τα αρχεία της Αυστρίας του Βατικανού και της Ισπανίας», Μετέωρα, τ. 59-60, Τρίκαλα 2007, σ. 193

(2) Παπακωνσταντίνου Θ., ό. π. , σ. 194

(3) Παπαδόπουλος Σ. Ανέκδοτα έγγραφα του αρχείου του Βατικανού αναφερόμενα στα επαναστατικά κινήματα του

Διονυσίου του «Σκυλοσόφου», Θεσσαλονίκη 1968, σσ. 70 κ. εξ.

(4) Παπακωνσταντίνου Θ., ό. π. , σ. 197.