Η δουλεία και οι ανθρωποθυσίες στην αρχαία Ελλάδα

- π. Σωτήριος Αθανασούλιας, Κείμενο ἀπό τό ἔντυπο «Ὀρθοδοξία καί αἵρεσις» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, τεῦχ. 74, Μαΐ. – Ἰουν. 2011

Ἀπό τά σκοτεινά στά σκοτεινότερα τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς θρησκείας

Στό προηγούμενο τεῦχος τοῦ ἐντύπου μας παρουσιάσαμε τό πρῶτο μέρος μιᾶς παλαιότερης εἰσήγησης τοῦ μακαριστοῦ Ἀρχιμανδρίτου Δανιήλ Γούβαλη στήν ΙΓ' Πανορθόδοξο Συνδιάσκεψη γιά θέματα Αἱρέσεων καί Παραθρησκείας (Ὅσιος Ἰωάννης ὁ Ρῶσσος, 2001), μέ θέμα «Μελανά σημεῖα τῆς ἀρχαιοελληνικῆς θρησκείας». Ὁ π. Δανιήλ ἦταν ἕνας ἀπό τούς πρωτεργάτες τοῦ ἀντιαιρετικοῦ ἔργου τῆς Ἐκκλησίας μας. Μέ τήν εἰσήγησή του αὐτή μᾶς ὁδηγεῖ μέ τρόπο μεθοδικό, ἐπιστημονικό καί τεκμηριωμένο σ’ ἕναν σκοτεινό χῶρο, στόν χῶρο τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς εἰδωλολατρίας. Ἡ ἁπλή παράθεση πλήθους ἀπαράδεκτων θρησκευτικῶν ἀντιλήψεων καί λατρευτικῶν παρακτικῶν, πού ἦταν συνυφασμένες μέ τή ζωή τῶν ἀρχαίων προγόνων μας, δίνει τήν καλύτερη ἀπάντηση σ’ ὅσους ἀναπολοῦν τόν κόσμο τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς θρησκείας καί τόν παρουσιάζουν σάν κόσμο τοῦ φωτός, τῆς ἁρμονίας καί τῆς τελειότητας. Ἀπό τήν ἄλλη πλευρά ἐξηγεῖ γιατί, ὅταν ἐμφανίσθηκε ὁ Χριστιανισμός, οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες ἐγκατέλειψαν εὔκολα τήν παραδοσιακή τους θρησκεία καί προσχώρησαν στή νέα πίστη.

Στό τεῦχος αὐτό θά ὁδηγηθοῦμε ἀπό τά σκοτεινά στά σκοτεινότερα τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς θρησκείας, παρουσιάζοντας τό δεύτερο μέρος τῆς παραπάνω εἰσήγησης, πού ἀναφέρεται συνοπτικά στόν θεσμό τῆς δουλείας στήν ἀρχαία Ἑλλάδα καί ἀναλυτικότερα στήν πρακτική τῶν ἀνθρωποθυσιῶν, τό πιό σκοτεινό προφανῶς στοιχεῖο τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ στή διαχρονική πορεία του. Ἄς παρακολουθήσουμε, ὅμως, τή σκέψη καί τόν λόγο τοῦ π. Δανιήλ.

«Πιπράσκοντες ἀνδράποδα»

Ὅταν γίνεται μεγάλη πανήγυρις σέ Χριστιανικό ναό, ὅταν μάλιστα ἡ πανήγυρις διαρκεῖ πολλές μέρες, μπορεῖ στά πέριξ τοῦ ναοῦ νά δοῦμε πολλούς ἐμπόρους νά ἐκθέτουν διαφόρων εἰδῶν ἐμπορεύματα. Καί στήν ἀρχαία Ἑλλάδα συνέβαινε κάτι ἀντίστοιχο. Ἀλλά ἐκεῖ διετίθετο κι ἕνα ἐμπόρευμα, πού δέν τό βάζει ὁ νοῦς μας.

Ἄς δοῦμε τό θέμα πιό παραστατικά. Μεταφερόμαστε στήν περιοχή τῆς Τιθορέας. Τότε ἐκεῖ δέν ὑπῆρχαν Χριστιανικοί ναοί. Συναντοῦμε τό μεγάλο προσκύνημα τῆς θεᾶς Ἴσιδας. Δυό φορές τόν χρόνο γίνονταν μεγάλες ἑορτές, πού διαρκοῦσαν τρεῖς ἡμέρες. Τήν τρίτη ἡμέρα γινόταν μεγάλη ἐμποροπανήγυρις. Ἐκεῖ πωλοῦσαν κάθε εἴδους ἐνδύματα, ἀσημικά καί χρυσαφικά εἴδη καί κάθε εἴδους ζῶα. Ἀλλά, πωλοῦσαν καί κάτι ἄλλο: πωλοῦσαν καί «ἀνδράποδα», δηλαδή ἀνθρώπους! «Τῇ τελευταίᾳ δέ τῶν τριῶν ἡμερῶν πανηγυρίζουσι πιπράσκοντες καί ἀνδράποδα καί κτήνη τά πάντα, ἔτι δέ ἐσθῆτα, καί ἄργυρον καί χρυσόν» (Παυσανίου, Φωκικά, 32, 15-16). Μάλιστα! «Πιπράσκοντες καί ἀνδράποδα». Πωλοῦσαν δούλους! Ἔτσι κάποιος μποροῦσε ν' ἀγοράσει ἕνα ἄλογο, ἕνα βόδι κι ἕναν ἄνθρωπο. Καί τά τρία γιά νά τά ἔχει στή δούλεψή του.

Τήν Παλαιά Διαθήκη δέν τήν ἀγαποῦν οἱ ἀρχαιολάτρες. Στήν πρώτη σελίδα τοῦ πρώτου βιβλίου της διδάσκεται ὅτι ὁ ἄνθρωπος πλάσθηκε «κατ' εἰκόνα» Θεοῦ. Ἄν ὑπῆρχε τέτοια ἀλήθεια στόν ἀρχαιοελληνικό χῶρο, δέν θά πουλοῦσαν τούς ἀνθρώπους σάν τά ζῶα, δίπλα στά ζῶα.

Νά προσθέσουμε σέ ὅσα ἀναφέρει ὁ π. Δανιήλ ὅτι ὁ θεσμός τῆς δουλείας εἶχε βαθιές ρίζες στόν ἀρχαῖο κόσμο. Οἱ μεγάλοι Ἕλληνες σοφοί (Σωκράτης, Πλάτωνας, Ἀριστοτέλης) τόν στήριζαν, φανερά ἤ σιωπηρά (δέν τοῦ ἀσκοῦσαν κριτική). Ὁ θεσμός αὐτός καταργήθηκε στά λεγόμενα βυζαντινά χρόνια μέ τήν ἐπικράτηση τοῦ Χριστιανισμοῦ. Ὁ Χριστιανισμός δέν ἐνθάρρυνε, βέβαια, τίς ἐξεγέρσεις τῶν δούλων, ἀλλά δίδαξε ὅτι δοῦλοι καί ἐλεύθεροι εἶναι ἴσοι ἐνώπιον τοῦ Χριστοῦ. Ὁ θεσμός τῆς δουλείας δέν καταργήθηκε ἀπό κοινωνικές ἐπαναστάσεις. Ἀντίθετα, κατέρρευσε φυσικά καί ἀβίαστα, ἐπειδή ἐπικράτησε ἡ χριστιανική ἀντίληψη ὅτι «οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδέ ἐλεύθερος ... πάντες γάρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ» (Γαλ. 3,28).

Οἱ ἀνθρωποθυσίες

Ἴσως τό πιό μελανό σημεῖο τῆς ἀρχαιοελληνικῆς θρησκείας εἶναι οἱ ἀνθρωποθυσίες. Τούς ἀνθρώπους δέν τούς πουλοῦσαν μόνο. Ἐπί πλέον τούς θυσίαζαν.

Δηλαδή, προκειμένου οἱ ἀρχαῖοι Ἑλληνες νά ἀποτρέψουν ἕνα μεγάλο κακό, ἕναν μεγάλο κίνδυνο, ἤ προκειμένου νά ἐξιλεωθοῦν γιά μιά μεγάλη ἀνομία ἤ γιά κάποιο εἰδεχθές ἔγκλημα, κατέφευγαν στήν ἀνθρωποθυσία. Τύχαινε νά πολιορκεῖται μιά πόλις καί ὁ κίνδυνος γινόταν μεγάλος. Εἶχαν σάν ἐλπίδα τήν βοήθεια τῶν θεῶν, ἀφοῦ θά τούς θυσίαζαν ἀνθρώπους. Ἔπεφτε σέ μιά χώρα λοιμώδης νόσος. Καί σ' αὐτή τήν περίπτωση, γιά ν' ἀποτραπεῖ τό κακό, κατέφευγαν στήν ἀνθρωποθυσία. Κάπου φονεύθηκε ἄδικα ἕνας ἄνθρωπος, καί ἐκδηλώθηκε κακό. Καί σ' αὐτήν τήν περίπτωση θυσίαζαν ἀνθρώπους. Αὐτή τή θυσία τήν θεωροῦσαν καθαρτήρια πράξη. Σέ ὁρισμένες περιπτώσεις οἱ ἀνθρωποθυσίες εἶχαν μόνιμο χαρακτῆρα. Δηλαδή ἐπαναλαμβάνονταν κατά τακτά χρονικά διαστήματα, λ.χ. ἀνά ἔτος.

Ἄς μεταφερθοῦμε νοερά στήν ἀρχαία Ἑλλάδα. Ἄς περιδιαβοῦμε κάποια ἱερά τῶν θεῶν κι ἄς παρακολουθήσουμε τά δρώμενα.

Πηγαίνουμε στήν Φώκαια. Ἐκεῖ συναντοῦμε τόν βωμό τῆς Ταυροπόλου Ἀρτέμιδος. Καί βρισκόμαστε μπροστά σέ τραγικό θέαμα: ἀνάβουν στόν βωμό φωτιά καί ρίχνουν μέσα ἀνθρώπους γιά νά καοῦν! Τό ἴδιο θά δοῦμε ἄν πᾶμε καί στή Βραυρῶνα ἤ στήν Ἀμφίπολη. Κι ἐκεῖ τίς ἑορτές τῆς Ταυροπόλου Ἀρτέμιδος τίς συνοδεύουν ἀνθρωποθυσίες!

Μεταφερόμεθα στή Λευκάδα. Ὅταν νοιώσουν οἱ κάτοικοι τοῦ νησιοῦ κάτι μεγάλο νά βαραίνει τή συνείδησή τους, προσφέρουν ἀνθρωποθυσία στόν Ἀπόλλωνα. Ὄχι, ὅμως, μέ ρίξιμο στήν πυρά, ἀλλά σέ βραχώδη κρημνό, πού καταλήγει στή θάλασσα. Καί σήμερα μπορεῖ νά δεῖ κανείς, στό νότιο ἀκρωτήρι τῆς Λευκάδας τήν ἀπόκρημνη αὐτή περιοχή, ὅπου γίνονταν οἱ ἀνθρωποθυσίες γιά νά χορηγήσει ὁ Ἀπόλλων τήν ἐξιλέωση. Μεταφερόμεθα στήν νότια Γαλλία, στήν ἑλληνική ἀποικία τῆς Μασσαλίας. Καί ἐκεῖ συναντοῦμε παρόμοιο εἶδος θυσίας: οἱ Ἕλληνες ἄποικοι παίρνουν ἕναν ζητιάνο, τόν ντύνουν λαμπρά καί ἐπίσημα καί τόν κατακρημνίζουν ἀπό ψηλό βράχο!

Δέν γίνονταν ἀνθρωποθυσίες μόνο στόν Ἀπόλλωνα καί στήν Ἄρτεμη, ἀλλά καί στόν Διόνυσο. Στή Χίο ἔκοβαν σέ κομμάτια ζωντανό ἄνδρα καί τόν πρόσφεραν θυσία στόν Διόνυσο! Αὐτό γινόταν καί στήν Τένεδο: κάθε χρόνο στήν ἑορτή τοῦ Διονύσου θυσίαζαν ἀνθρώπους.

Φυσικά, ἀνθρωποθυσίες προσφέρονταν καί στόν Δία. Αὐτό συνέβαινε μεταξύ ἄλλων καί στό Λύκαιο ὄρος, στήν Πελοπόννησο, ὅπου ἠσκεῖτο ἡ λατρεία τοῦ Λύκαιου Δία. Ναός τοῦ Δία ὑπῆρχε καί στήν κορυφή τῆς Ἰθώμης. Ἐκεῖ λατρευόταν ὁ Δίας ὁ Ἰθωμάτας, καί κάθε ἔτος ἑόρταζαν τά Ἰθώμαια. Δέν χύθηκε λίγο ἀνθρώπινο αἷμα σ' αὐτόν τόν ναό. Ὁ Μεσσήνιος ἥρωας Ἀριστομένης (7ος π.Χ. αἰ.) θυσίασε κάποτε τριακόσιους ἄνδρες! Ἐδῶ ἐνθυμοῦμαι μέ μικρή παραλλαγή μιά φράση ἀπό δημῶδες ἆσμα· «Ζαλίζομαι, ζαλίζομαι, ὅταν τό συλλογίζομαι»: οὔτε ἕναν, οὔτε δύο, οὔτε ἑκατό, ἀλλά τριακόσιους!

Οἱ περισσότερες ἀνθρωποθυσίες γίνονταν κατόπιν χρησμοῦ τοῦ Μαντείου τῶν Δελφῶν. Ὁ Ἀπόλλων, ὅταν ἔκοβε συνταγή γιά τόν ἄρρωστο, συνιστοῦσε ἀνθρωποθυσία, λές καί ἐπρόκειτο γιά ἀσπιρίνη. Καί προτιμοῦσε θυσία νεαρῶν γυναικῶν: «Νά θυσιάσετε μιά παρθένο κόρη» («κόρην ἄχραντον θυηπολεῖτε»)!

Ὁ Ἐρεχθεύς, ἀρχαῖος βασιλεύς τῆς Ἀθήνας, εἶχε πόλεμο μέ τόν Εὔμολπο, βασιλέα τῆς Θράκης. Σκέφθηκε νά καταφύγει στόν Ἀπόλλωνα. Αὐτός θά τόν συμβούλευε τί ἔπρεπε νά κάνει γιά νά νικήσει. Ὁ Ἐρεχθεύς εἶχε ἀρκετά παιδιά, γιούς καί θυγατέρες. Ὁ χρησμός ἀπό τό Μαντεῖο τῶν Δελφῶν συνιστοῦσε νά θυσιάσει μιά κόρη του. Μόνο ἔτσι θά νικοῦσε τούς Θράκες. Ἔτσι, ἐθυσίασαν τή λεγομένη Χθονία.

Ὅταν ὁ Παυσανίας στά Ἀττικά (5,2) περιγράφει τά ἀξιοθέατα τῆς Ἀθήνας, ὁμιλεῖ καί γιά ἀγάλματα διαφόρων ἡρώων. Ἀνάμεσα σ' αὐτούς ὁμιλεῖ καί γιά τόν Λεώ. Ὁ Λεώς ἦταν φιλόπατρις στό ἔπακρο. Ὅταν κάποια φορά διέτρεξε μεγάλο κίνδυνο ἡ Ἀθήνα, ὁ χρησμός συνέστησε νά θυσιαστοῦν κοπέλες (αὐτή τή φορά ὄχι μία, ἀλλά πολλές). Καί ὁ Λεώς, προκειμένου νά σωθεῖ ἡ πατρίδα του, θυσίασε τίς θυγατέρες του.

Κάποτε οἱ Μεσσήνιοι βρέθηκαν σέ δυσχερῆ θέση. Οἱ ἐχθροί τους οἱ Σπαρτιάτες ὑπερίσχυαν στόν πόλεμο. Ἐπί πλέον, ἐμφανίστηκε καί μιά βαρειά ἀρρώστια, πού φοβήθηκαν μήπως εἶναι λοιμώδης. Ἔστειλαν τότε ἕναν ἐπίσημο νά ρωτήσει τό Μαντεῖο τῶν Δελφῶν. Ὁ χρησμός συνιστοῦσε νά θυσιαστεῖ σέ νυκτερινή θυσία μιά ἁγνή κοπέλα. Ἔπρεπε νά ἀνήκει σέ ἐπίσημο γένος καί νά ἐπιλεγεῖ μέ κλῆρο. «Θύσατε ἄχραντον κόρην». Κι ἐδῶ πάλι θυσιάζεται μιά κοπέλα.

Πολλές φορές τά πράγματα γίνονταν χειρότερα. Αὐτό θά τό δοῦμε στήν ἑπόμενη περίπτωση. Ἀφορᾶ στήν Τεμέσα, πόλη τῆς κάτω Ἰταλίας. Ἐκεῖ σέ ἀρχαίους χρόνους συνέβαιναν κάποιες ζημιές, ἀτυχήματα καί ἄλλα δυσάρεστα, πού τά ἀπέδιδαν σέ κάποιον ἄδικο φόνο. Ἀπευθύνθηκαν, λοιπόν, στόν Ἀπόλλωνα, στούς Δελφούς, γιά νά ζητήσουν συμβουλή, ὥστε νά σταματήσει τό κακό. Ὁ χρησμός ἔλεγε νά ἀφιερώσουν ἕναν χῶρο στόν ἀδικοσκοτωμένο ἄνδρα, νά τοῦ ἀνεγείρουν ἡρῶο, ναό, καί νά θυσιάσουν τήν ὡραιότερη παρθένο τῆς πόλεως. Ἐδῶ, ὅμως, ἡ μανία τοῦ Ἀπόλλωνα νά ἀφαιρεῖ τή ζωή ἀπό παρθένες φάνηκε πιό σκληρή. Δηλαδή, δέν ἀρκοῦσε μιά φορά νά θανατωθεῖ μιά νεαρή Ἑλληνίδα καί νά λήξει τό θέμα. Ἔπρεπε κάθε χρόνο νά θυσιάζεται ἡ πιό ὄμορφη κόρη τῆς Τεμέσας. Γιά τό ἡρῶο αὐτό, ὅπου γινόταν αὐτή ἡ ἀνθρωποθυσία, κάνει λόγο ὁ Στράβων στά Γεωγραφικά (ΣΤ', 5). Ὁ Ἀπόλλων, δηλαδή, μέ τούς μάντεις του γινόταν αἰτία νά πέσει θρῆνος καί ὀδύνη σέ ἑλληνικές οἰκογένειες καί νά πλήττεται ἡ μητρότητα καί ἡ αὔξηση τοῦ ἑλληνισμοῦ.

Μπορεῖ νά φαντασθεῖ κανείς τήν κατάσταση, πού ἐπικρατοῦσε σ' ἕνα σπίτι, ὅταν πλησίαζαν οἱ μέρες, ὅπου θά ἔσφαζε ὁ ἱερεύς τῶν εἰδώλων τήν κόρη τους; Καί οἱ ὑπόλοιποι τῆς οἰκογένειας θά μποροῦσαν νά συνεχίσουν τή ζωή τους σάν ὑγιῆ καί δυναμικά ἄτομα, χρήσιμα στό κοινωνικό σύνολο; Μπορεῖ κανείς νά ὑπολογίσει τίς ἄσχημες παρενέργειες, πού συνεπαγόταν ὁ θάνατος τῆς ἁγνῆς καί ὡραίας θυγατέρας;

Σχετικά μ’ αὐτό τό θέμα ἄς ἐπανέλθουμε στήν περίπτωση τοῦ βασιλέως τῆς Ἀθήνας, πού, προκειμένου νά ἀντιμετωπίσει νικηφόρα τόν βασιλέα τῶν Θρακῶν, ὑπακούοντας στό Μαντεῖο τῶν Δελφῶν, θυσίασε τήν κόρη του Χθονία. Προσέξτε τί ὀδυνηρές συνέπειες εἶχε αὐτό στό σπιτικό τοῦ Ἐρεχθέως. Οἱ ἀδελφές τῆς Χθονίας, ἡ Πρωτογένεια, ἡ Κρέουσα καί ἡ Ὀρειθνία, δέν μπόρεσαν μετά τή θυσία τῆς ἀδελφῆς τους νά ἀντέξουν τή ζωή. Μετά τόν θάνατό της αὐτοκτόνησαν καί οἱ τρεῖς!

Αὐτοί οἱ χρησμοί ἀπό τόν Πύθιο Ἀπόλλωνα, πού πολλές φορές ἐκφέρονταν ποιητικά, μέ λογοτεχνική χάρη, ἦταν ὅ,τι πιό πικρό γιά τόν ἑλληνισμό. Μεταφερόμεθα νοερά στούς Δελφούς καί ἀκοῦμε ἕναν τέτοιο χρησμό: «Λιμοῦ τε καί λοιμοῦ τέλος ἔσεται ἤνπερ ἑαυτῶν σώματ' ἀπό κλήρου ἄρσεν καί θῆλυ, νέμητε Μίνωϊ, εἰς ἅλα δῖαν ἀποστέλλοντες, ἀμοιβήν τῶν ἀδίκων ἔργων· οὕτω θεός ἵλαος ἔσται» (Διοδ. Συκελιώτου, Δ', 61, 1-3). Τί συνέπειες εἶχε αὐτός ὁ χρησμός; Γιά τόν θάνατο ἑνός ἀνθρώπου, πού ἦταν γιός τοῦ Μίνωα, καί γιά τόν λιμό καί τόν λοιμό πού ἐπακολούθησε, θά ἔπρεπε οἱ Ἀθηναῖοι νά στέλνουν στήν Κρήτη ἑπτά νέους καί ἑπτά νέες γιά νά θυσιάζονται. Ὁ Μίνωας ἔχασε ἕνα γιό, καί οἱ Ἀθηναῖοι ἔστελναν στόν Μίνωα δεκατέσσερις νέους. Κι αὐτό ἐπαναλαμβανόταν κάθε ἔτος.

Πίσω ἀπό τόν Ἀπόλλωνα κρυβόταν ἕνα πονηρό δαιμόνιο. Καί αὐτό χαιρόταν στίς ἀνθρωποκτονίες. Ὁ διάβολος ἀγαπᾶ αὐτές τίς πράξεις. Ὁ Κύριος εἶπε: «Ἐκεῖνος (ὁ διάβολος) ἀνθρωποκτόνος ἦν ἀπ' ἀρχῆς» (Ἰωάν. η', 44).

Σχολιάζοντας ὁ ἐκκλησιαστικός ἱστορικός Εὐσέβιος τόν προηγούμενο χρησμό, παρατηρεῖ: «Θά νόμιζε κανείς ὅτι (ὁ Ἀπόλλων) θά ἀπαντοῦσε νά φροντίζουν στό ἑξῆς (οἱ Ἀθηναῖοι) τή φιλανθρωπία καί τήν ἄλλη ἀρετή ἤ νά δείξουν μετάνοια γιά τό ἁμάρτημα καί νά ἐπιτελέσουν κάτι ὅσιο καί εὐσεβές, ὥστε μέ αὐτά νά ἐξευμενισθοῦν οἱ θεοί. Τίποτε, ὅμως, ἀπ' αὐτά δέν συνέβη. Ἄλλωστε, τί τούς ἐνδιέφερε γι' αὐτά τούς θαυμάσιους θεούς ἤ μᾶλλον τούς παμπόνηρους δαίμονες; Πάλι συνιστοῦν αὐτά πού εἶναι οἰκεῖα καί συγγενικά τους, αὐτά πού εἶναι ἀνηλεῆ, ἄγρια καί ἀπάνθρωπα, κακό πάνω στό κακό καί θανάτους πάνω στόν θάνατο. Δίνει, λοιπόν, ἐντολή ὁ Ἀπόλλων νά στέλνουν κάθε ἔτος τά παιδιά τους, ἑπτά ἐφήβους καί ἑπτά περθένες· δηλαδή γιά ἕναν νά στέλνουν δεκατέσσερις ἀθώους καί φιλήσυχους καί μάλιστα ὄχι μιά φορά, ἀλλά κάθε ἔτος, γιά νά θυσιασθοῦν στήν Κρήτη ἀπό τόν Μίνωα» (Εὐαγγελική Προπαρασκευή, Ε', ιη').

Ποιός ἀμφιβάλλει ὅτι ὁ Ἀπόλλωνας ἐργαζόταν συστηματικά γιά τήν αἱμορραγία τῆς ἑλληνικῆς φυλῆς; Ποτέ δέν εἶπε ἡ Πυθία του νά θυσιάσουν κάποιον γέρο ἤ κάποια γριά. Μόνο νέους ἀνθρώπους ζητοῦσε νά θυσιάσουν.

Τελειώνοντας αὐτή τήν ἑνότητα, παρουσιάζουμε ἕνα ἀπόσπασμα ἀπό τήν Παγκόσμιο Ἱστορία τοῦ W. Durant: «(Τά μαντεῖα) ἐπεκρότουν τάς ἀνθρωπίνας θυσίας, ἀκόμη καί ὅταν ἤρχισε νά ἐξεγείρεται κατ' αὐτῶν ἡ συνείδησις τῆς Ἑλλάδος» (Β', 209). Μέχρι τήν ἐποχή τοῦ Παυσανία (β' αἰ. μ.Χ.) συνεχίζονταν νά θυσιάζονται ἄνθρωποι.

Χρειάζεται νά τά γνωρίζει αὐτά σήμερα ὁ ἑλληνικός λαός, γιά νά νοιώσει τήν πρέπουσα εὐγνωμοσύνη στόν Ἰησοῦ Χριστό, ὁ Ὁποῖος μᾶς ἀπάλλαξε ἀπό τόσα δεινά πού προέκυπταν ἀπό τούς εἰδωλολατρικούς θεούς. Μᾶς γλύτωσε ἀπό θεούς, πού διέπρεπαν στίς μέθες, στίς πορνεῖες, στίς μοιχίες, στίς παιδεραστίες, στίς αἱμομιξίες· ἀπό θεούς πού ἔκαναν τό ἑλληνικό ἔθνος νά αἱμορραγεῖ μέ τίς τελετές τῶν ἀνθρωποθυσιῶν καί μέ τούς ἀνθρωποκτόνους χρησμούς τοῦ Ἀπόλλωνος. Μᾶς ἔβγαλε ἀπό τό σκοτάδι καί μᾶς ἔφερε στό φῶς.

Συμπεράσματα

Ὁλοκληρώνοντας τήν παρουσίαση τῆς εἰσήγησης τοῦ π. Δανιήλ Γούβαλη γιά τά σκοτεινά σημεῖα τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς θρησκείας, ἔχουμε νά παρατηρήσουμε ὅτι, μέ ὅσα ἀναφέραμε, δέν ἐπιδιώκουμε νά προσβάλλουμε ἤ νά ὑποτιμήσουμε τόν ἑλληνικό πολιτισμό, τοῦ ὁποίου ἡ ἀξία καί ἡ σημασία εἶναι πανθομολογούμενη. Ἀντίθετα, θελήσαμε νά δώσουμε μιά πιό ρεαλιστική εἰκόνα τῶν πραγμάτων, συμβατή μέ τήν ἱστορική πραγματικότητα. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι κάθε πολιτισμός ἔχει τά θετικά καί τά ἀρνητικά στοιχεῖα του. Στόν ἑλληνικό πολιτισμό, τό κατ’ ἐξοχήν ἴσως σκοτεινό στοιχεῖο ἦταν, ὅπως εἴδαμε, ἡ πατρώα εἰδωλολατρική θρησκεία του. Ἕνας πολιτισμός ἔχει διάρκεια ζωῆς ὅταν, βαδίζοντας πρός τό μέλλον, ἀποβάλλει τά ἀρνητικά καί κατέχει σταθερά τά θετικά στοιχεῖα του. Πράγματι, ὅταν ὁ ἑλληνικός πολιτισμός συναντήθηκε μέ τόν Χριστιανισμό, δέν δίστασε νά ἀποβάλλει ἀπαράδεκτες συνήθειες καί πρακτικές, μέ τίς ὁποῖες ἐπί αἰῶνες εἶχε συμβιώσει, καί νά προσχωρήσει στή νέα πίστη. Τό βῆμα αὐτό ἦταν, ὄντως, τολμηρό γιά τόν ἑλληνισμό, ἦταν, ὅμως, ἕνα βῆμα προόδου, ἀπαραίτητο γιά τήν ἐπιβίωσή του. Εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι τό βῆμα αὐτό δέν ἦταν ξαφνικό καί ἀπρόσμενο. Πολύ πρίν τήν ἐμφάνιση τοῦ Χριστιανισμοῦ ὁ ἑλληνισμός ἀναζητοῦσε διεξόδους ἀπό τόν σκοτεινό χῶρο μιᾶς ἀπάνθρωπης θρησκείας. Αὐτή τήν τάση ἐκφράζει ἡ πίστη τῶν Ἀθηναίων στόν «ἄγνωστο θεό». Αὐτήν ἐκφράζουν καί οἱ ἀντιλήψεις τῶν μεγάλων σοφῶν τῆς ἀρχαιότητας (Πλάτωνα, Ἀριστοτέλη καί πολλῶν ἄλλων), πού ἀποτελοῦν στήν πράξη ἀναίρεση τῆς ἀρχαίας πολυθεϊστικῆς εἰδωλολατρίας, πρός τήν κατεύθυνση τῆς πίστης σέ ἕναν καί μόνο Θεό.

Ἡ ἐπιστροφή στήν πατρώα θρησκεία, πού ἐπιδιώκουν οἱ νεοειδωλολάτρες τῆς ἐποχῆς μας, εἶναι κάτι ἐντελῶς ἀνέφικτο καί ἐξωπραγματικό. Στόν χῶρο τοῦ πνεύματος καί τοῦ πολιτισμοῦ δέν ὑπάρχει ἐπιστροφή, ἀλλά μόνο πρόοδος καί πορεία πρός τά ἐμπρός. Ἄλλωστε, τί σημαίνει ἐπιστροφή στήν ἀρχαία θρησκεία; Μήπως σημαίνει ἐπαναφορά τοῦ θεσμοῦ τῆς δουλείας καί τῆς συνήθειας τῶν ἀνθρωποθυσιῶν; Ὁ ἑλληνικός πολιτισμός εἶναι ἕνας καί ἑνιαῖος, μέ τή διαφορά ὅτι κάποτε ἦταν εἰδωλολατρικός κι ἔπειτα ἔγινε χριστιανικός. Κάποτε ἀγνοοῦσε τόν Χριστό καί ἦταν ὑποταγμένος στήν πλάνη τῶν εἰδώλων. Ἔπειτα γνώρισε τόν Χριστό καί ἔκτοτε πορεύεται μαζί Του πρός τό ἐσχατολογικό τέλος τῆς ἱστορίας, πρός τή Βασιλεία τοῦ Θεοῦ.

Ζωηφόρος