Ο άνθρωπος ως εικόνα Θεού

Του Σάββα Αλεξάνδρου*

Η Ορθόδοξη ανθρωπολογία δέχεται πως ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ον που πλάστηκε κατ’ εικόνα Θεού. Ο εικονισμός του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο συμφαίνεται με το νου, την ελεύθερη θέληση, τη δυνατότητα αθανασίας και τον κόσμο των αρετών. Ο μεγάλος Ρώσος Θεολόγος Βλαδίμηρος Λόσκυ στο έργο του «Κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση Θεού» αναφέρει πως ακριβώς εξαιτίας της μοναδικότητας και της υπεροχής του ανθρώπινου προσώπου «εχρειάσθη να λάβει χώρα η εκούσια ταπείνωσις, η απολυτρωτική κένωσις του Υιού του Θεού, ίνα οι πεπτωκότες άνθρωποι δυνηθώσιν να πραγματοποιήσωσιν τον προορισμόν των, την Θέωσιν των, διά της ακτίστου Χάριτος».
Οι Πατέρες της Ανατολής τονίζουν πως το κατ’ εικόνα βρίσκεται στη φύση του ανθρώπου ενώ η από μέρους του σωστή αξιοποίηση των στοιχείων που το συνθέτουν συμβάλλει στην πραγμάτωση του καθ’ ομοίωση που στη γλώσσα των Πατέρων αποκαλείται θέωση.
Οι Πατέρες της Ανατολής αφορμώμενοι ακριβώς από αυτόν τον εικονισμό του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο, αναπτύσσουν και την κοινωνιολογία τους από την οποία αποκλείονται όχι μόνο οι οποιασδήποτε μορφής διακρίσεις αλλά οπωσδήποτε και αυτός ο θεσμός της δουλείας που δυστυχώς στις μέρες μας αναβιώνει στα τραγικά πρόσωπα των λαθρομεταναστών που γίνονται αντικείμενα εκμετάλλευσης από τους κάθε λογής επιτήδειους. Έτσι ο Άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων αφορμώμενος ακριβώς από αυτή τη θεώρηση του ανθρώπου ως εικόνας Θεού και στηλιτεύοντας το θεσμό της δουλείας λέει χαρακτηριστικά: «με ποιο δικαίωμα αγοράζεις και πωλείς έναν άνθρωπο που δημιουργήθηκε από τον Θεό και τιμήθηκε με το σπουδαίο προνόμιο να είναι εικόνα Του; Να λοιπόν, ενώπιον του Χριστού όλοι είμαστε ίσοι».
Όπως λέχτηκε και πιο πάνω τα στοιχεία που συνθέτουν το κατ’ εικόνα αποτελούν την ειδοποιό διαφορά του ανθρώπινου προσώπου από τα άλλα όντα. Πρώτο στοιχείο ο Νους, με τον οποίο συμφαίνεται η λογική που αποτελεί και την προϋπόθεση για την τεχνολογική ανέλιξη του ανθρώπου. Με τη βοήθεια του καλείται ο άνθρωπος να ασκήσει το εξουσιαστικό του πάνω στη κτίση υποτάσσοντάς την.
Στο πλαίσιο αυτό εντάσσονται και τα ιδιαίτερα χαρίσματα και ταλέντα που έχει ο κάθε άνθρωπος: αγάπης, φιλανθρωπίας, χρηστότητας, διακρίσεως, σοφίας, επιστήμης, μουσικής, ζωγραφικής, λογοτεχνίας, ποίησης, αρχιτεκτονικής, αθλητισμού κ.λπ. Αυτά τα χαρίσματα καλείται να τα αξιοποιήσει προς δική του πληρότητα και ικανοποίηση, προς όφελος των συνανθρώπων του, προς ανάπτυξη του πνευματικού πολιτισμού της ανθρωπότητας.
Σπουδαίο στοιχείο του κατ’ εικόνα αποτελεί ακόμα και η ελευθερία του ανθρώπινου προσώπου που στην Πατερική γλώσσα αποκαλείται «αυτεξούσιο». Είναι συγκλονιστικό το γεγονός πως στην ορθόδοξη Πατερική Γραμματεία ο Θεός ο ίδιος εμφανίζεται να σέβεται την ελευθερία του ανθρώπινου προσώπου, πράγμα που δυστυχώς δεν κάνουμε εμείς οι άνθρωποι. Λέει γι’ αυτό ο Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος: «ο Θεός σέβεται την ελευθερία του ανθρώπου γι’ αυτό και όποιος δε θέλει να αγωνισθεί για τη θέωσή του δεν τον αναγκάζει, διότι αν το κάνει, σημαίνει πως του αφαιρεί την ελευθερία του και τον κατεβάζει έτσι στο επίπεδο των αλόγων ζώων».
Τέλος, με την πραγματικότητα του κατ’ εικόνα συμβαδίζει και ο κόσμος των αρετών, στις οποίες ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς προσδίδει μια υπερβατική διάσταση αφού όπως τονίζει είναι άναρχες όπως άναρχος είναι και ο χορηγός τους, ο Τριαδικός Θεός. Βάση των αρετών είναι η ταπείνωση η οποία κατά την Πατερική Γραμματεία αποτελεί όχημα που ανεβάζει τον άνθρωπο προς το Θεό. «Η ταπείνωσις όχημά εστιν της προς τον Θεόν αναβάσεως». Κορωνίδα όλων των αρετών είναι η αγάπη. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς τη χαρακτηρίζει ως το πλήρωμα των αρετών. Λέει χαρακτηριστικά: «Η αγάπη και τα ταύτης έργα πλήρωμα των αρετών εστίν». Ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος θα τονίσει πως όσο ο άνθρωπος αγαπά, τόσο περισσότερο μοιάζει με το Θεό του, γιατί «η αγάπη οικείωσις και ομοίωσις ανθρώπου, Θεού εστιν».
Σαν κατακλείδα θα λέγαμε λοιπόν πως ο άνθρωπος για την ορθόδοξη Πατερική σκέψη προβάλει ως εικόνα Θεού γι’ αυτό και χρέος του είναι κατά το Μέγα Αντώνιο, «να ζει πάντα σωστά και θεάρεστα καταξιώνοντας έτσι τον εαυτό του».

*Ο Σάββας Αλεξάνδρου είναι Θεολόγος, Βοηθός Διευθυντής Α΄, Συνεργάτης Ιεράς Μητροπόλεως Λεμεσού.
«ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ» - 19/03/ 2010