Κύπρος - Το μάθημα θρησκευτικών στο δημόσιο σχολείο

>Πώς εφαρμόζεται στην κυπριακή διαπολιτισμική εκπαίδευση και η σχέση με την ευρωπαϊκή διάσταση

ΤΗΣ ΛΙΑΝΑΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

«Η θρησκεία είναι μέρος του πολιτισμού μας, ακόμη και στην πιο εκκοσμικευμένη του μορφή. Δεν κατανοεί κανείς αυτό τον πολιτισμό εάν δεν δει τη θρησκευτική ρίζα των θεσμών, των μορφών, των αξιών του. Η ηθική μας, η τέχνη μας, η επιστήμη μας, οι θεμελιώδεις κοινωνικές δομές αναπτύχθηκαν μέσα από τη θρησκεία ή μέσα από την αντιπαράθεση με αυτήν. Η γενική μόρφωση ακόμα και ενός άθεου δεν μπορεί να θεωρείται γενική αν δεν περιλαμβάνει τη θρησκεία». Ηentig, Η. (1992). Glaube. Fluchten aus der Αufklarung: Dusseldorf: 113
Η ευρωπαϊκή εκπαιδευτική πολιτική δεν εμπεριέχει το στοιχείο της στατικότητας. Δομείται εξελικτικά στη βάση πάντα των αναγκών του τοπικού, σεβόμενη την πολλαπλή ανομοιογένεια των εκπαιδευτικών συστημάτων των χωρών-μελών της. Είναι ταυτόχρονα δεκτική των όποιων ιδεολογικών μετεξελίξεων που το ιδεολογικό συγκείμενο αξιών στη βάση του τοπικού περιπτωσιολογικά δυναμιτίζει.
Τίποτα δεν δημιουργείται ασπόνδυλα και αυτόματα, ξεκομμένο από τις ιστορικές και κοινωνικές προϋποθέσεις του. Στην εποχή της προμοντερνικότητας (Μεσαίωνας) διακρίνουμε μια θρησκεία σε μια κουλτούρα και τη διαπάλη «ιερού Vsβέβηλου». Στην εποχή της μοντερνικότητας παρατηρείται ο διαχωρισμός φιλελεύθερων και συντηρητικών ιδεολογιών.
Η προβολή α) του στοιχείου της ατομοκρατίας και β) της διείσδυσης της κοσμικής σφαίρας στα της εκκλησίας που απαντά στον κοινωνιολογικό όρο «εκκοσμίκευση», στο ιστορικό συναπάντημά τους θα συνθέσουν αυτό που μεταγενέστερα υποστασιοποιεί την (πολλαπλή) φυσιογνωμία του θρησκευτικού μαθήματος στα κράτη μέλη της Ευρώπης.
Ο συνταγματικός διακανονισμός των σχέσεων Εκκλησίας και Πολιτείας εξαρτάται από το βαθμό σύζευξης ή απόκλισης α) της μορφή εκκοσμίκευσης και β) της πολιτικής φιλοσοφίας στη βάση πάντα του τοπικού. Αυτό σημαίνει πως τόσο το κοινωνικό όσο και το θρησκευτικό υπόβαθρο, αλλά και οι συνεπαγωγές στη διανόηση, οικονομία, πολιτική και εκπαίδευση, τυγχάνουν φιλοσοφικής, ιστορικής και κοινωνιολογικής προσαρμογής, ανάλογα με το βαθμό ή μη της επιρροής της πολιτείας στην εκκλησιαστική σφαίρα.
Η σχέση κράτουςΕκκλησίας, συγκλίνουσα ή αποκλίνουσα, διαχέεται στις χώρες της Ευρώπης επηρεάζοντας τα πεδία της φιλοσοφίας, θεολογίας, ανθρωπολογίας, πολιτικής, πολιτικής οικονομίας και όχι μόνο. Συνεπαγωγή: το θρησκευτικό μάθημα στην Ευρώπη προβάλλει και διδάσκεται μέσα από τρία μοντέλα διδασκαλίας.

Το κάθε μοντέλο είναι βαθύτατα ριζωμένο σε όλα όσα προαναφέρθηκαν:

1) Το Ομολογιακό Μοντέλο (Τeaching Ιn Religion) επικρατεί εκεί όπου οι σχέσεις Εκκλησίας και κράτους υπήρξαν ιστορικά στενές. Το αναλυτικό περιστρέφεται γύρω από την επικρατούσα θρησκεία και το μάθημα είναι υποχρεωτικό, έχοντας καθαρά πληροφοριακή υφή.
2) Το Διαπολιτισμικό Μοντέλο (Τeaching Τhrough Religion) επικρατεί σε χώρες όπου οι σχέσεις εκκλησίας και κράτους χαρακτηρίστηκαν ως ευμενώς αδιάφορες. Το θρησκευτικό μάθημα είναι μη ομολογιακό, αλλά δεν παύει να είναι επίσημα υποχρεωτικό. Λαμβάνει υπόψη τη θρησκευτική πολυσπερμία της καταγωγής των μαθητών, διδάσκονται πανανθρώπινες αξίες μέσα από τις διάφορες και διαφορετικές εμπειρίες τους, ενώ η καθαρά θρησκευτική εκπαίδευση αφήνεται - με πρόδηλο το ρίσκο επικινδυνότητας πόλωσης- στην οικογένεια.
3) Το Ουδετερόθρησκο Μοντέλο (Τeaching For/ΑboutReligion) επικρατεί στη Γαλλία όπου παρατηρείται ιστορική απόκλιση Εκκλησίας και κράτους. Στοιχείο ταυτότητας η ουδέτερη θρησκεία ως η θρησκεία της καρδιάς όπως περιγράφεται στον «Αιμίλιο» του Ρουσό. Στόχος, η προαγωγή της ενεργού πολιτότητας και η κοινωνική συνύπαρξη. Το θρησκευτικό μάθημα δεν υπάρχει ως διακριτή περιοχή του Αναλυτικού. Ενυπάρχει έμμεσα σε μαθήματα προαγωγής πολιτισμού. Είναι η μοναδική περίπτωση στην Ευρώπη.
Όπως γίνεται ήδη αντιληπτό, το θρησκευτικό μάθημα ως διακριτή περιοχή των αναλυτικών προγραμμάτων των χωρών μελών της Ευρώπης, είναι υποχρεωτικό στα δημόσια σχολεία, για λόγους τήρησης της κοινωνικής συνοχής και της διατήρησης των στοιχείων της ταυτότητας του τοπικού. Τα παιδιά των μεταναστών υποχρεούνται να διδαχθούν πληροφοριακά και για λόγους κοινωνικής συνοχής στοιχεία από την επικρατούσα θρησκεία της φιλοξενούσας χώρας.
Το αναθεωρημένο μάλιστα Αναλυτικό του 2004 της Ουαλίας, ενώ αφαιρεί από την έβδομη τάξη το μάθημα της Ιστορίας, τοποθετεί το μάθημα των Θρησκευτικών Σπουδών ως μάθημα που συντελεί στην προαγωγή της πολιτισμικής και κοινωνικής συνοχής. Μοναδική εξαίρεση, λόγω φιλοσοφικών καταβολών από τον πολιτικό φιλελευθερισμό, η Γαλλία με το γαλλικό μοντέλο διδασκαλίας. Και η Γαλλία όμως επανατοποθετείται: Η γαλλική κοινή γνώμη τα τελευταία 30 χρόνια έχει αρχίσει να κινητοποιείται στο να εγκρίνει την ιδέα της ενίσχυσης της διδασκαλίας του θρησκευτικού φαινομένου στο δημόσιο σχολείο. Κι αυτό, με σκοπό να διασωθεί η εθνική και ευρωπαϊκή κοινή μνήμη που η θρησκευτική απαιδευσία των προηγούμενων δεκαετιών ως κοινωνική ασυνέχεια, διαβρώνει κωμικά και τραγικά μαζί. Όπως ενδεικτικά γράφει ο Debrayστο υπόμνημα προς τον υπουργό Εθνικής Παιδείας της Γαλλίας Ζακ Λανγκ το 2002: «Η θρησκευτική απαιδευσία των παιδιών μας μπροστά στην Παρθένο του Μποτιτσέλι -υπό τη μορφή του ερωτήματος: «ποια είναι η κυρία;»- δεν συνιστά θέμα αφ’ εαυτής. Είναι μέρος και απότοκο μιας θεμελιώδους απαιδευσίας που επηρεάζει όλους τους γνωστικούς κλάδους της δημόσιας εκπαίδευσης».
Όπως ενδεικτικά αναφέρει ο Skeie (2002: 237): «Σήμερα τα κόμματα στη Δυτική Ευρώπη βλέπουν τις έννοιες ανεκτικότητα, αλληλεγγύη, κατανόηση, ως δημιουργήματα των θρησκειών. Μια ανανεωτική παράθεση του θρησκευτικού μαθήματος βασίζεται στη χρησιμοποίηση του ανθρωπιστικού μέρους των θρησκειών, ως το επίπεδο κατανόησης της ετερότητας. Στην Ευρώπη πολλές κομματικές αποφάσεις στηρίζονται στο να εκμεταλλευτούν τη θρησκευτική επίδραση στα μέλη τους ως μέσο ανθρωπιστικής κατανόησης της ετερότητας.
Συνεπώς, το θρησκευτικό μάθημα είναι το όργανο και το μέσο τους. Από την άλλη, ευρωπαϊκές χώρες δείχνουν πως πολιτικές τους αποφάσεις, απαντούν από μόνες τους -χωρίς τα θρησκευτικά ερείσματα- στις προκλήσεις μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας κάνοντας χρήση και μόνο της πολιτικής τους δύναμης».

Το ζητούμενο

Η τοπική κοινότητα εκτείνεται σε οριζόντια διάσταση μεταξύ του παιδιού, της οικογένειας, του πολιτισμού. Είναι ο χώρος αξιών του κάθε παιδιού και το όχημα προς την ευρύτερη. Για να εμπεδωθούν οι παγκόσμιες αξίες, είναι φυσικό το παιδί να περάσει πρώτα μέσα του τις αξίες της κοινότητας. Στη φάση της αναζήτησης προσανατολισμών, ζει στην κοινωνία κουβαλώντας αρκετά φανερά και κρυφά στοιχεία θρησκευτικών παραδόσεων. Ο Βevans(1992) διαπιστώνει πως η ανθρωπολογική πλευρά της θεολογίας φανερώνεται διά της τοπικής κουλτούρας.
Δίνεται βαρύτητα στον ανθρώπινο τρόπο προσέγγισης του θείου, μέσα από μια θεολογία βασισμένη στη φυσική δημιουργία ως κατάσταση κατανόησης της αλήθειας. Το ανθρωπολογικό μοντέλο μεταφέρεται στον εκπαιδευτικό χώρο, δίνοντας αξία και προσανατολισμούς στη ζωή των παιδιών, στο συγκείμενο της δικής τους κουλτούρας. Για να γίνουν καινοτομίες στο χώρο, χρειάζεται η ανάληψη ευθυνών από το διδάσκοντα. Ένας οραματιστής δάσκαλος και ερευνητής συνάμα, μπορεί να δώσει φως στα Αναλυτικά Προγράμματα.
Ο παράγοντας ελευθερία είναι ο μοχλός σε συνάρτηση με τον εσωτερικό «χώρο» της ταυτότητας του παιδιού, το θεμέλιο για την προσωπική ερμηνεία της ζωής . Η θρησκεία είναι στοιχείο προσωπικής ζώνης. Το ερώτημα είναι τι από τη ζώνη αυτή μπορεί να μεταφερθεί από το υπαρξιακό πεδίο του παιδιού σε μια σχολική τάξη. Το παιδί πρέπει να μάθει να υπερασπίζεται αυτή την προσωπική ζώνη, ιδιαίτερα σε μικρές κοινωνίες όπου τα παιδιά συσχετίζονται φιλικά μεταξύ τους, είναι δύσκολο να ελεγχθούν χειρισμοί.
Ο δάσκαλος πρέπει να είναι πολύ προσεκτικός. Κανένα άτομο δεν αντιπροσωπεύει το σύνολο. Το παιδί στο χώρο αυτό πρέπει να έχει μια ελεύθερη ζωή, αποστασιοποιημένη από πειραματισμούς. Χρειάζεται να βρεθούν ψυχολογικές μέθοδοι που να καθιστούν το παιδί ικανό να εκδηλώνει τις προσωπικές του απόψεις χωρίς να ελλοχεύει ο κίνδυνος να εκτίθεται στα άλλα παιδιά. Αυτό μπορεί να γίνει με έμμεσες επικοινωνιακές μεθόδους. Το μαθησιακό περιβάλλον παρέχει στο παιδί την ευκαιρία να γνωρίσει τα γύρω του δεδομένα, χωρίς όμως να παραβιάζεται η γονική ασπίδα. Έτσι το παιδί μεταβαίνει σε ευρύτερους και ευρύτερους κύκλους, από πρωτογενείς σε δευτερογενείς εμπειρίες (Κrogstad 2001: 68). Όπως αναλύει ο Κrogstad «είναι πολύ σημαντικό το να έχεις το δικό σου σε έναν παγκόσμιο χώρο χωρίς να συνθλίβεται το τοπικό στο βωμό της πολιτισμικής συγχώνευσης».

*Η Λιάνα Παπαδοπούλου είναι Θεολόγος, Μ.Α. Αναλυτικών και Διδασκαλίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.

Τι προβλέπει το άρθρο 18 του Συντάγματος της Κυπριακής Δημοκρατίας

«1. Έκαστος έχει το δικαίωμα ελευθερίας σκέψεως, συνειδήσεως και θρησκείας. 2. Πάσαι αι θρησκείαι, των οποίων τα δόγματα και αι ιεροτελεστίαι δεν είναι μυστικαί, είναι ελεύθεραι.3. Πάσαι αι θρησκείαι είναι ίσαι ενώπιον του νόμου. Μη θιγομένης της κατά το Σύνταγμα αρμοδιότητος των Κοινοτικών Συνελεύσεων, ουδεμία νομοθετική, εκτελεστική ή διοικητική πράξις της Δημοκρατίας δύναται να κάμη δυσμενή διάκρισιν εις βάρος οιουδήποτε θρησκευτικού ιδρύματος ή θρησκείας. 4. Έκαστος είναι ελεύθερος και έχει το δικαίωμα να πρεσβεύη την πίστιν αυτού και να εκδηλώνη την θρησκείαν ή τας θρησκευτικάς αυτού πεποιθήσεις διά της λατρείας, διδασκαλίας, ασκήσεως ή τηρήσεως των τύπων είτε ατομικώς είτε συλλογικώς κατ’ ιδίαν ή δημοσία και να μεταβάλλη την θρησκείαν ή τας θρησκευτικάς πεποιθήσεις αυτού.5. Η χρήσις φυσικής ή ηθικής βίας προς τον σκοπόν, όπως εξαναγκασθή το άτομον να μεταβάλη την θρησκείαν αυτού ή να εμποδισθή όπως, μεταβάλη ταύτην, απαγορεύεται.6. Η ελευθερία εκδηλώσεως της θρησκείας ή της θρησκευτικής πεποιθήσεως υπόκειται μόνον εις τους υπό του τόμου προδιαγεγραμμένους περιορισμούς τους αναγκαίους προς το συμφέρον της ασφαλείας της Δημοκρατίας ή της συνταγματικής τάξεως ή της δημοσίας ασφαλείας ή της δημοσίας τάξεως ή της σημασίας υγιείας ή των δημοσίων ηθών ή της προστασίας των δικαιωμάτων και ελευθεριών των υπό του Συντάγματος ηγγυημένων εις παν πρόσωπον.7. Μέχρι της συμπληρώσεως του δεκάτου έκτου έτους της ηλικίας η απόφασις περί της θρησκείας, την οποίαν θα ακολουθήση το άτομον λαμβάνεται υπό του έχοντος την νόμιμον επιμέλειαν αυτού».

Τι αναφέρεται σε ψηφίσματα του Συμβουλίου της Ευρώπης

Παραπέμπω σε ψηφίσματα του Συμβουλίου της Ευρώπης για τη διασφάλιση της υποχρεωτικότητας διδασκαλίας του Θρησκευτικού Μαθήματος εντός των ορίων της:

1Steering Committee for Εducation, Strasbourg 27th September 2002,Forum: “Τhe new interculturalchallenge to education: religious diversityand dialogue in Εurope”. Councilof Εurope (2002) 8. Στο κείμενο διασαφηνίζεται το προφίλ της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης στην Ευρώπη από τις απαρχές του 1970 και εξής στην Ευρώπη και γίνεται λόγος για προϋπάρχουσες κουλτούρες σε λαούς της Ευρώπης και την «πολλαπλή ταυτότητα» ως στοιχείο της κοινωνικής συνοχής. Η διαπολιτισμική εκπαίδευση, η ενεργός πολιτότητα, η δημοκρατικότητα και η ισονομία, αρχές βασισμένες στην ευρωπαϊκή φιλοσοφία, νέα και παλαιότερη, ενυπάρχουν διαθεματικά στα αναλυτικά προγράμματα από τη δεκαετία του ’90.
2CouncilofΕurope (2002)004 “Αdvisory Committee on the FrameworkConvention for the Ρrotection ofΝationalΜinorities”/ 25Ιανουαρίου, 2002. Πρόκειται για απαντητική επιστολή προς τον κ. Ρierre Ηenri Ιmbert, σύμβουλο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Στην έκθεση παρατίθενται από τον κ. Χριστόφορο Γιάγκου, πρέσβη, οι θέσεις της κυπριακής κυβέρνησης στις απόψεις της Συμβουλευτικής Επιτροπής Εφαρμογής Πλαισίου Δράσης για την προστασία των εθνικών μειονοτήτων στην Κύπρο και τονίζεται η σύμπλευση της Δημοκρατίας προς το ευρωπαϊκό πλαίσιο.
Στην περίπτωση της Κύπρου, η έκθεση επικαλείται τη συμφωνία Ζυρίχης- Λονδίνου που προνοεί πως οι πολίτες μέλη της ελληνοκυπριακής και της τουρκοκυπριακής κοινότητας και των άλλων μειονοτικών κοινοτήτων, συμμορφώνονται προς τις θρησκευτικές επιταγές της ομάδας στην οποία ανήκουν.
(Άρθρα 2, 18).
3ReligiousΕducation in Εurope, Οslo University, 8th September, 2005 ΒyΡeter Schreiner, Comenius- Ιnstitut/ Germany: Το έγγραφο βασίζεται στην εργασία της Διευρωπαϊκής Επιτροπής για την Εκκλησία και την Εκπαίδευση -Ιntereuropean Commission on Church and School- ως μέρος ερευνητικής εμπειρίας που αφορά σε εθνικά ευρωπαϊκά δρώμενα. Η Επιτροπή συνεργάζεται με 20 ευρωπαϊκές χώρες με στόχο την ανάπτυξη διαλόγου και αντιδάνειου πληροφοριών με επίσημους πολιτικούς και άλλους οργανισμούς σε θέματα εκπαίδευσης και θρησκείας στην Ευρώπη, υπό τη μορφή πλατφόρμας κοινής πρωτοβουλίας. Αρχές της Επιτροπής είναι πως, πρώτο, η θρησκεία στην εκπαίδευση αξίζει να αποκτήσει σημαντικότερο προφίλ και δεύτερο, ότι ευρωπαϊκή εκπαιδευτική πολιτική διαμορφώνεται στο ιστορικό και κοινωνιολογικό συναπάντημα Ιουδαϊσμού - Χριστιανισμού - Ανθρωπισμού.
4Τhe ΒasicCurriculum for a Ηuman Future: Some ΙssuesRaised bythe Βirmingham RΕSyllabusbyΜ.C. Felderhof. Τo άρθρο πραγματεύεται την κατασκευή Ιδεολογικού Κειμένου (Αναλυτικού) για το Θρησκευτικό Μάθημα σε μια πολυσυλλεκτική κοινότητα στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ανακλά τη νομική διάσταση στην οποία εμπεριέχονται οι παιδαγωγικές και οι θρησκευτικές αξίες με ένα ισορροπημένο τρόπο σε μια σύγχρονη κοινωνία, δεν υπόκειται στα ατομικά πιστεύω κάθε εκπαιδευτικού και προστατεύεται από την Πολιτεία.
Σε ποιο βαθμό συνταγματικά κατοχυρώνεται μέσω νομοθετημάτων η προαγωγή και διατήρηση των Αξιών και Ιδεωδών της επικρατούσας εθνικοθρησκευτικής ελληνορθόδοξης κληρονομιάς στην πυρηνική βάση του τοπικού; Από την άλλη, σε συστημικό επίπεδο υπάρχει η ετοιμότητα παροχής εκπαιδευτικών υπηρεσιών προς τα αλλόθρησκα παιδιά με στόχο, πέραν από τη διασφάλιση της θρησκευτικής τους ιδιοπροσωπίας αυτά να διδάσκονται υποχρεωτικά και για λόγους κοινωνικής συνοχής στοιχεία ταυτότητας της Ορθόδοξης θρησκείας, ως παράμετρο ταυτότητας της φιλοξενούσας χώρας όπως συμβαίνει σε όλα τα κράτη μέλη της Ευρώπης;
«ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ» - 14/02/2010