Η κοινωνία εν τη σημασία αυτής και εν τη δοκιμασία της

Η κοινωνία εν τη σημασία αυτής  και εν τη δοκιμασία της

της Ευαγγελίας Μπίτου, φιλολόγου

Η  δοκιμασία της κοινωνίας, ειδικά από τον κορονοϊό, είναι καθημερινή. Κυρίαρχη στις ειδήσεις η πανδημία. Ώρες και ώρες διαθέτουν τα Μ.Μ.Ε. στον αριθμό κρουσμάτων, τα μέτρα προστασίας, τις παραβάσεις,  το εμβόλιο που ετοιμάζεται, το άνοιγμα των σχολείων…. Επειδή όμως η γλώσσα μας είναι εννοιολογική, αξίζει η αναδρομή στη ρίζα και τη σημασία της λέξεως κοινωνία. Η εμβάθυνση στην έννοια θα βοηθήσει, πιστεύω, στον προβληματισμό επί των δοκιμασιών της, οι οποίες είναι διαχρονικές.

Στη ρίζα της κοινωνίας βρίσκεται το επίθετο κοινός, και στην ανθρώπινη κοινωνία δεν είναι λίγα τα κοινά. Κοινό  είναι εν πρώτοις  το μεγάλο σπίτι που μας φιλοξενεί, ο πλανήτης Γη, του οποίου βέβαια τα αγαθά δεν είναι και τόσο κοινά, αλλά κοινό κατέστη το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής και της πανδημίας του κορονοϊού.  Κοινό επίσης των ανθρώπων η αρχή και το τέλος της  ζωής τους, η οποία οριοθετείται από την  γέννηση και τον θάνατο, για τα οποία οι άνθρωποι  ούτε καν ερωτώνται. Άλλος τα κανονίζει! Κοινός σε γενικές γραμμές ο τρόπος λειτουργίας του ανθρώπινου οργανισμού  που συνδέεται με την υγεία,  το πολυτιμότερο  αγαθό,  ως στενά  συνυφασμένο με τη ζωή.  Κοινή η ανάγκη για το νερό, δώρο της φύσεως, που όμως  έγινε είδος εμπορεύσιμο, και κοινή η ανάγκη για τροφή, αλλά τα είδη διατροφής, τα προϊόντα  της Γης, αν και αναγκαία σε όλους,  ως είδη εμπορίου σε άλλους διασφαλίζουν πλούτο, άλλους  τους επιτρέπουν να ζουν καλά, πολλούς απλώς να επιβιώνουν, αλλά δεν είναι και λίγοι αυτοί που τα στερούνται.  Η έλλειψή τους πάντοτε έβαζε σε δοκιμασία πληθυσμούς της Γης. Φρικτές οι εικόνες από την πείνα της Κατοχής! Κοινή τέλος και υπαρξιακή η τάση για συναναστροφή, επαφή και σχέσεις  με τους άλλους ανθρώπους. Κοινό συνεπώς το σπίτι μας,  κοινή η φύση μας, αλλά κοινές κάποτε και οι δοκιμασίες.

Από  το κοινός προέκυψε το ρήμα κοινόω –ώ, καθιστώ κάτι κοινό (διατηρείται στο σύνθετο ανακοινώνω),  και από αυτό προέρχεται ο κοινωνός, ο συμμέτοχος δηλαδή. Συμμέτοχοι  είμαστε  όλοι στον αέρα, τον οποίον  προς το παρόν αναπνέομε ελεύθερα, αν και τελευταία με τις μάσκες όχι τόσο ελεύθερα.

Από το κοινωνός προήλθε  η κοινωνία, της οποίας η πρώτη σημασία είναι συμμετοχή, σύναψη σχέσεων - ήλθαν εις γάμου κοινωνίαν – επαφή. Συμμετοχή στο Άγιο Ποτήριο της ζωής, στο Σώμα και Αίμα Χριστού, είναι  η θεία Κοινωνία. Κοινωνεί ο πιστός των αχράντων μυστηρίων. Κοινωνός, μέτοχος, λοιπόν ανθρωπίνων αλλά και θείων καταστάσεων ο άνθρωπος.

Αυτή η ανάγκη συμμετοχής, σχέσεων, επαφής, που είναι σύμφυτη ανθρώπινη ιδιότητα, στη γλώσσα μας αποδόθηκε με τη λέξη κοινωνία, της οποίας  η πιο γνωστή σημασία είναι « το οργανωμένο σύνολο των ανθρώπων που συνδέονται με θρησκευτικούς, πολιτικούς, εθνικούς δεσμούς κ.λπ.  και συμβιώνουν σε ορισμένο τόπο και χρόνο» (Μπαμπινιώτη, Λεξικό  ΝΕ Γλώσσας) ή το «σύνολο ανθρώπων που ζουν ομαδικά με κανόνες και νόμους που συγκροτούν ένα πλέγμα ανθρώπινων σχέσεων» (Λεξικό κοινής Νεοελληνικής Γλώσσας).  Δεν είναι άσχετη η πρώτη σημασία με τη δεύτερη, αφού  θεμέλιο και βασικό χαρακτηριστικό   των οργανωμένων συνόλων είναι η τάση που αναφέρθηκε.

Από το κοινός λοιπόν μέσω του κοινωνός στην κοινωνία. Είναι τυχαίο  ότι στην αρχαιότητα Κοινόν λεγόταν και το σύνολο των πολιτών;  Αναφέρονται το Κοινόν των Θεσσαλών, των Σπαρτιατών, των Αθηναίων…  Με την ίδια σημασία χρησιμοποιείται στις φράσεις αναγνωστικό και  θεατρόφιλο  κοινό. Αυτό το Κοινόν είναι πιο κοντά  στη σημερινή σημασία της κοινωνίας.

Κατά καιρούς το πλέγμα των κοινωνικών σχέσεων  καθώς και το οργανωμένο κοινωνικό σύνολο δοκιμάσθηκαν ποικιλοτρόπως,  επειδή τα ήθη και τα έθιμα,  οι κανόνες και οι νόμοι είναι ποικίλοι όσο και οι χαρακτήρες των ανθρώπων, ο πολιτισμός και τα συμφέροντά τους. Στη γλώσσα μας αυτές οι δοκιμασίες αποδίδονται με τη μεγάλη  ποικιλία των επιθέτων που προσδιορίζουν  την κοινωνία.

Ιστορικά ο άνθρωπος έζησε σε κοινωνίες πρωτόγονες, με ελάχιστα μέσα για την επιβίωση, μητριαρχικές και αργότερα πατριαρχικές, σε αναπτυσσόμενες και  ανεπτυγμένες με πάμπολλα μέσα και αφθονία αγαθών. Επιπλέον, γνώρισε την αγροτική κοινωνία, αλλά και τη βιομηχανική και μαζί με αυτή την αστική∙ η καθεμία με τις ιδιαιτερότητές της και τα προβλήματά της. Διακρίνεται επίσης  η κοινωνία σε κοινωνία των πλουσίων και των πτωχών,  ανώτερη,  υψηλή κοινωνία, και  κατώτερη.   Αυτή η κοινωνία είναι ασφαλώς ταξική και γνώρισε  έντονους κοινωνικούς αγώνες.  Οι περισσότεροι ίσως θα την ήθελαν αταξική,  που όμως είναι μάλλον ουτοπική. Η πλειονότητα βέβαια θα προτιμούσε να ζει σε μια δημοκρατική κοινωνία, με περισσότερη δικαιοσύνη, με ισότητα, όπου πραγματικά θα μετράει η γνώμη των πολιτών. Πόσο εφικτό είναι αυτό με την παγκοσμιοποίηση είναι ένα καλό ερώτημα. Όλοι γνωρίζομε καλύτερα την  τοπική κοινωνία, η οποία όμως ως μικρή κοινωνία θεωρείται πιο κλειστή σε σχέση με την απρόσωπη των μεγαλουπόλεων, που μπορεί να θεωρηθεί ανοικτή. Η καθεμία με τα  πλεονεκτήματα και τα  μειονεκτήματα.

 Χρώμα έντονο βάζει στην κοινωνία η θρησκεία, οπότε γίνεται λόγος για χριστιανική,  μουσουλμανική…  κοινωνία. Συχνά  η θρησκευτική διαφορά χρησιμοποιήθηκε από φιλόδοξους αρχηγούς για οικονομικά συμφέροντα και άναψε πολέμους ανάμεσα σε λαούς. Φοβερή  δοκιμασία ο πόλεμος!

 Η κοινωνία των ανθρώπων φυσικά επιδέχεται και χαρακτηρισμούς ηθικού περιεχομένου. Δεν είναι λίγοι αυτοί που τη νιώθουν άδικη και σκληρή και αχάριστη∙ λαϊκά  χαρακτηρίζεται και ως «κακούργα » … Κάποτε λέγεται και σάπια λόγω της διαφθοράς. Και αυτοί οι προσδιορισμοί με προβλήματα και  δοκιμασίες της σχετίζονται.

Τα προηγούμενα χρόνια έγινε λόγος για κοινωνία της αφθονίας και της υπερκατανάλωσης,  της οποίας γευόμεθα τώρα  τις επιπτώσεις με την αλόγιστη αγορά και υπερκατανάλωση αγαθών. Σήμερα, που καταργήθηκαν οι αποστάσεις, γίνεται συχνά λόγος για πολυπολιτισμική κοινωνία, η οποία ευνοείται από την παγκοσμιοποίηση. Ευνοούνται όμως και ανεπιθύμητες καταστάσεις.  Η σύγχρονη κοινωνία μπορεί να χαρακτηρισθεί και ως κοινωνία της τεχνολογίας και της πληροφορικής, διότι από αυτές εξαρτάται πλέον η λειτουργία της. Τα προβλήματα που θα προκύψουν θα ήταν καλό να προβλεφθούν και να προληφθούν. Σε κάθε περίπτωση ελλοχεύει η αποστασιοποίηση των ανθρώπων.

Συντιθέμενη η κοινωνία με  τις  προθέσεις συν και επί  προκύπτει η συγκοινωνία και η  επικοινωνία, οποία  με το επίρρημα τηλε=μακράν δίνει την τηλεπικοινωνία, την πνευματική και ψυχική επαφή, την ανταλλαγή πληροφοριών, απόψεων, ιδεών  μακρόθεν,  την  οποία βέβαια διευκολύνουν τα τηλέφωνα και τα σύγχρονα μέσα δικτύωσης, χωρίς τα οποία οι νεώτεροι αισθάνονται ότι κάτι τους λείπει. Τόσο  η επικοινωνία όσο και η συγκοινωνία δέχονται τον χαρακτηρισμό  μαζική, όταν απευθύνονται  ή αφορούν τα απρόσωπα πλήθη, που και  μάζα αποκαλούνται. Γίνεται λόγος λοιπόν για  Μ.Μ.Ε(πικοινωνίας) και  Μ.Μ.Μ(εταφοράς). Όλα αυτά διευκολύνουν σίγουρα τις κοινωνικές σχέσεις και επαφές, παράλληλα όμως δοκιμάζονται αλλά και δοκιμάζουν την κοινωνικότητα, τη βασική ανθρώπινη ιδιότητα, το θεμέλιο της κοινωνίας. Ακούγεται συχνά πλέον η φράση κοινωνική αποστασιοποίηση, ενώ ζητούμενο είναι οι καλές και υγιείς  κοινωνικές σχέσεις.

Όταν το 1981 δίδαξα σε μια Τρίτη τάξη Γυμνασίου το διήγημα «Ο άνθρωπος και το μηχανάκι» του Ε. Χουάιτ, - ένας νεαρός μπαίνει σε ένα μπαρ, παραγγέλλει δύο,  όχι διπλό,  ουίσκι, ξαφνιάζει τον μπάρμαν, διότι το δεύτερο ήταν κέρασμα στο μηχανάκι του, τον σύντροφό του όπως είπε, που μάλιστα το ήθελε δίπλα του σαν φίλο - τα παιδιά δεν το κατάλαβαν. Αυτή η προσκόλληση του ανθρώπου στις μηχανές και η αποστασιοποίηση τότε δεν υπήρχε ως βίωμα στον τόπο μας. Είμαι σίγουρη πως σήμερα το διήγημα είναι απολύτως  κατανοητό.

Με εντυπωσίασε ακόμη ο τρόπος με τον οποίο δύο απλές ηλικιωμένες γυναίκες  έδωσαν το πρόβλημα  της αποστασιοποίησης σε όλη του τη διάσταση, χωρίς καν βέβαια να γνωρίζουν τον όρο.. Μιλούσαν για τα παλιά χρόνια και ανέφεραν και τα παραμύθια. «Σε ποιον να τα πεις σήμερα; Ποιος σ’ ακούει; Όλα έχουν από ένα κινητό στα χέρια και χάνονται σε αυτό», λέει η μία. «Μούτεψε (βουβάθηκε) το σπίτι!», σχολιάζει η άλλη. Κάποια άλλη γιαγιά άρρωστη δέχθηκε την επίσκεψη των εγγονών της. Μετά τον χαιρετισμό και τα τυπικά, τα εγγόνια βυθίσθηκαν το καθένα  στο κινητό του. Η γιαγιά με πολύ χιούμορ τους λέγει:  «Χόρτασα κουβέντα, παιδάκια μου!» Αυτή η θυμοσοφία του λαού που πιάνει την ουσία  και δίνει  την πραγματικότητα τόσο λακωνικά, εύστοχα και με χιούμορ με εντυπωσίασε. Δεν είχε κάνει την εμφάνισή του ακόμη ο κορονοϊός.

Με την εμφάνισή του  δοκιμάζονται εντονότερα οι συγκοινωνίες, η επικοινωνία, αλλά και η  κοινωνικότητα. Δοκιμάζονται οι συγκοινωνίες  οικονομικά, αλλά δημιουργούνται επιπλέον προβλήματα και ταλαιπωρία για την ασφαλή μεταφορά των επιβατών.

Ως προς την επικοινωνία ο χαιρετισμός με τους αγκώνες παραπέμπει στο όχι και τόσο φιλικό διαγκωνίζομαι = σπρώχνομαι. Μου φαίνεται πιο ζεστός ο  χαιρετισμός με το χέρι στην καρδιά. Η επιβεβλημένη απόσταση για τον μεσογειακό άνθρωπο είναι περιορισμός που επηρεάζει και τον ψυχισμό του. Το κοντά, σωματικά και ψυχικά, στον άνθρωπο, που είναι από τα καλά χαρακτηριστικά μας, θα μείνει άραγε ανεπηρέαστο;  Η μάσκα επίσης, η οποία συνειρμικά παραπέμπει στο φίμωτρο, που έβαζαν στα ζώα κατά τη μεταφορά σιτηρών και το αλώνισμα, για να μην τρώνε και καθυστερούν και δυσχεραίνουν  τη δουλειά, είναι κάτι που δεν περιορίζει απλώς την αίσθηση της αναπνοής αλλά και της ελευθερίας. Βέβαια κάποιος καλοπροαίρετος μπορεί να πει πως παραπέμπουν στο χειρουργείο, το οποίο συνδέεται με αγωνία και πόνο αλλά και με την ελπίδα της σωτηρίας του ασθενούς. Ο προβληματισμός για τη χρήση της και την αποτελεσματικότητα έντονος και σοβαρός. Ο κόσμος περιμένει σοβαρές και τεκμηριωμένες απαντήσεις. Είναι υποψιασμένος πλέον για πολλά και για το ότι ακόμη και στον τομέα της υγείας τα οικονομικά συμφέροντα δεν διστάζουν.

 Δεν μένει ανεπηρέαστη η κοινωνικότητα και λόγω του φόβου της μεταδόσεως. Ο φόβος μέχρι ενός σημείου είναι χρήσιμος, διότι μας κάνει προσεκτικούς, αλλά αν μας κυριεύσει, και τις κοινωνικές σχέσεις επηρεάζει αρνητικά και εμάς μπορεί να διαλύσει ψυχικά.  Δοκιμάζονται οι ψυχικές αντοχές και η υπομονή των ανθρώπων γενικότερα. Ως τώρα φανήκαμε και προσεκτικοί  και ανθεκτικοί.

Η κατάσταση μας ακούμπησε πολύ πιο βαθιά, υπαρξιακά.  Με τον κορονοϊό  κάποιοι, που μάλιστα δηλώνουν άθεοι και λοιδόρησαν κατά καιρούς την πίστη, μίλησαν ως επαΐοντες και για τη θεία Κοινωνία! Πόσο σοβαρό θα ήταν ένας χριστιανός να συμβουλεύει ένα μωαμεθανό ή ένα βουδιστή για την πίστη του;  Η θεία Κοινωνία είναι θέμα πίστεως και όχι λογικής. Γι’ αυτή μπορεί να αποφανθεί μόνον η Εκκλησία.  Οι προσερχόμενοι στο Άγιο Ποτήριο πιστεύουν ότι μεταλαμβάνουν Σώμα και Αίμα Χριστού, γίνονται κοινωνοί Χριστού. Κανείς δεν  επιβάλλει σε κανένα να κοινωνήσει. Η θεία κοινωνία υπερβαίνει τα όρια της λογικής και σε αυτή προσέρχονται οι πιστοί που το θέλουν. Κανείς δεν αναγκάζεται.

Αξίζει να διαβάσομε αυτό που γράφει ο Ιερός Χρυσόστομος: « Όταν δεις αυτό το Σώμα να προσφέρεται, λέγε στον εαυτό σου: Χάρις σ’ αυτό το Σώμα εγώ δεν είμαι πλέον γη και στάχτη, δεν είμαι αιχμάλωτος, αλλά ελεύθερος.  Χάρις σ’ αυτό το Σώμα ελπίζω ότι θα απολαύσω τους ουρανούς και τα αγαθά που ευρίσκονται σ’ αυτούς, την αθάνατο ζωή, την κληρονομιά των αγγέλων, την ένωση με τον Χριστό. Αυτό το Σώμα όταν σταυρωνόταν, όταν μαστιγωνόταν, δεν μπόρεσε να το υποφέρει ο θάνατος. Αυτό το Σώμα και ο ήλιος, όταν το είδε να σταυρώνεται, έστρεψε τις ακτίνες του μακριά απ’ τη γη. Γι’ αυτό το Σώμα και το καταπέτασμα του Ναού σχίσθηκε τότε και οι πέτρες άνοιξαν κι όλη η γη σείσθηκε. Αυτό είναι εκείνο το Σώμα το ματωμένο, το πληγωμένο απ’ τη λόγχη και το οποίο ανέβλυσε πηγές σωτηρίας, την πηγή του αίματος και του ύδατος για όλη την οικουμένη. Θέλεις και από αλλού να γνωρίσεις τη δύναμή του; Ρώτησε τη γυναίκα, η οποία έπασχε από αιμόρροια και που όχι αυτόν τον ίδιο, αλλά το ιμάτιο το οποίο φόραγε, μάλλον ούτε αυτό ολόκληρο αλλά μόνο το κάτω μέρος από αυτό, άγγιξε».

Εν κατακλείδι, η κοινωνία δοκιμάσθηκε πάλιν και πολλάκις, και δοκιμάζεται, ποικιλοτρόπως από πολέμους, σεισμούς, πυρκαγιές, έντονα καιρικά φαινόμενα, λιμούς (πείνα) και λοιμούς, όπως ο κορονοϊός. Γι’ αυτό και η Εκκλησία πάντοτε εύχεται για την απαλλαγή «από λιμού (πείνας), λοιμού (ασθένειας μεταδοτικής), σεισμού, καταποντισμού, πυρός, μαχαίρας, επιδρομής αλλοφύλων». Η παρούσα δοκιμασία ταλαιπωρεί όλον τον κόσμο. Τα μέτρα για τον περιορισμό της μετάδοσης επιβεβλημένα. Ο προβληματισμός θεμιτός.  Αθέμιτος όμως ο λόγος ο υβριστικός. Η ευθύνη των επιστημόνων, των πολιτικών και των  πολιτών δεδομένη, και η υπευθυνότητα όλων επιβεβλημένη, για να περάσει το κακό, το οποίο απειλεί τη ζωή, αλλά και την κοινωνικότητα, την επικοινωνία  με τους συνανθρώπους,  την κοινωνία, αλλά και την κοινωνία μετά του Θεού, αφού τίθεται θέμα για  τη θεία Κοινωνία. Απειλείται κάτι πολύ βαθύ, οντολογικό.. Για το καλό τέλος ευχόμεθα και προσευχόμεθα.