Λόγος περί του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου

Λόγος περί του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου

Του Σεβ. Μητροπολίτου Μάνης Χρυσοστόμου Γ'

Ἡ Ἁγία μας Ἐκκλησία ἑορτάζει καὶ τιμᾶ μία μεγάλη προσωπικότητα, ἕνα ἀπὸ τοὺς μεγάλους ἐκκλησιαστικοὺς ἄνδρες καὶ Διδασκάλους τοῦ Γένους, τὸν ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη. 

Εἶναι ὁ ὅσιος τῶν χρόνων τῆς δεινῆς τουρκοκρατίας ποὺ στερέωσε τὴν Ὀρθόδοξη πίστη καὶ ἐξύψωσε τὸ φρόνημα τοῦ ὑποδούλου τότε ἔθνους. Στὸ πρόσωπό του συνδυάστηκαν σπουδαιότατα νοητικὰ χαρίσματα, βαθυτάτη θεολογικὴ σοφία καὶ πλούσια χριστιανικὴ βιοτή. 

Ὁ ἅγιος, κατὰ κόσμον Νικόλαος Καλιβούρτζης, γεννήθηκε στὴν ὡραία νῆσο Νάξο, ἀπὸ τοὺς εὐσεβεῖς γονεῖς Ἀντώνιο καὶ Ἀναστασία καὶ ἀνετράφη «ἐν παιδείᾳ καὶ νουθεσίᾳ Κυρίου». Τὰ ἐγκύκλια γράμματα τὰ ἔμαθε στὴ Σχολὴ τοῦ Ἁγ. Γεωργίου, στὴ γενέτειρά του, κοντὰ στὸ διακεκριμένο διδάσκαλο τοῦ Γένους ἀρχιμανδρίτη Χρύσανθο, ἀδελφὸ τοῦ Ἁγ. Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ.

Ἐκεῖ συμμαθήτευσε μὲ τοὺς μετέπειτα Πατριάρχες Κων/πόλεως Νεόφυτο Ζ’ καὶ Γρηγόριο Ε’. Τὶς γνώσεις του τὶς συμπλήρωσε στὴν περίφημη Εὐαγγελικὴ Σχολὴ τῆς Σμύρνης ὅπου φοίτησε μία πενταετία, ἔχοντας διευθυντὴ τῆς περιωνύμου ἐκείνης Σχολῆς, τὸν λόγιο ἄνδρα Ἱερόθεο Βουλισμᾶ, τὸν Ἰθακήσιο. 

Ἐκεῖ ἔλαβε πράγματι πολύπλευρη ἐκπαίδευση, ἡ ὁποία, ἐκτὸς ἀπὸ τὴ θεολογικὴ ἐπιστήμη περιελάμβανε καὶ γνώσεις φιλοσοφικές, ἰατρικές, οἰκονομικές, γεωπονικές, ἀστρονομικὲς μαθαίνοντας ἀκόμη καὶ ξένες γλῶσσες. Τοῦ ἔγινε πρόταση μάλιστα νὰ ἀναλάβει τὴν διεύθυνση τῆς Σχολῆς, ἀλλὰ ἐκεῖνος ἀρνήθηκε ἔχοντας κατὰ νοῦ ἄλλα ἀνώτερα ἰδανικά. 

Ἀργότερα ἀνεχώρησε γιὰ τὸ Ἅγιο Ὄρος καὶ ἐγκατεστάθηκε στὴν Ἱερὰ Μονὴ Διονυσίου, ὅπου ἐκάρη μοναχὸς καὶ ἔλαβε τὸ ὄνομα Νικόδημος. 

Ὡς μοναχός, διεκρίθη γιὰ τοὺς πνευματικούς του ἀγῶνες καὶ τὴν πνευματικότητά του, γιὰ τὴν ὁλοκληρωτικὴ ἀφιέρωσή του στὸ Θεό. Γι᾿ αὐτὸν ἡ ἀφιέρωση δὲν ἦταν ἄρνηση ζωῆς. Ἦταν πράγματι, ἕνας ἄλλος τρόπος ζωῆς, «ζωῆς ἐν Κυρίῳ», ὡς γράφει ὁ Ἀπ. Παῦλος στὶς Ἐπιστολές του. Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὡς μοναχὸς εἶχε πάντοτε ἄγρυπνη τὴν καρδία του, καὶ μέριμνά του πῶς δηλαδὴ νὰ εὐχαριστήσει τὸν Χριστόν.

Ἦταν μία μαρτυρία τῆς «καινῆς κτίσεως», ὡς ἄλλη γρηγοροῦσα προφητικὴ συνείδηση ζῶντας τὸ ἀδιάκοπο παρὼν τοῦ Θεοῦ στὴν καθημερινὴ βιοτή. Γι᾿ αὐτὸ καὶ ἔβλεπε καὶ τὰ συμβαίνοντα στὸ περίγυρό του, δὲν ἀδιαφοροῦσε ἀλλὰ μελετοῦσε τὰ θέματα, προσευχόταν γι᾿ αὐτά, καὶ λάμβανε θέση στηριζόμενος πάντοτε στὴν Ἁγία Γραφὴ καὶ τὴν Ἱερὰ Παράδοση. 

Ἕνα ἀπὸ τὰ μεγάλα θέματα ποὺ ἀπησχόλησαν στὸ Ἅγιον Ὄρος τὸν Ὅσιο Νικόδημο ἦταν καὶ τὸ περίφημο «Κολλυβαδικό», ὡς ἀπεκλήθη θέμα, ὅπου καὶ πρωτοστάτησε μαζὶ μὲ τοὺς ἄλλους δύο μεγάλους πατέρες, τοὺς ἁγίους Μακάριο Κορίνθου καὶ Ἀθανάσιο Πάριο.

Δηλαδή, μετὰ τὸ «Ἡσυχαστικὸ» ζήτημα τοῦ 14ου αἰώνα, τὸ σπουδαιότερο πνευματικὸ κίνημα στὴν Ἀθωνικὴ Πολιτεία καὶ στὸν εὑρύτερο ἑλλαδικὸ χῶρο ἦταν τὸ λεγόμενο «Κολλυβαδικὸ κίνημα», κυρίως τὸν 18ο αἰώνα.

Τὸ κίνημα αὐτὸ δὲν ἦταν ἁπλῶς μία ἔριδα περὶ τῆς ἡμέρας τελέσεως τῶν ἱερῶν μνημοσύνων, ὅπως ἐξωτερικὰ φαινόταν, οὔτε σὲ μία ρομαντικοῦ τύπου πολιτιστικὴ φιλολογία. Ἦταν ἕνα «ἀναμορφωτικὸ» κίνημα, ἀπὸ τὰ πιὸ ἀξιόλογα πνευματικὰ φαινόμενα μέσα στοὺς κόλπους τῆς Ὀρθοδοξίας.

Σηματοδότησε τὴν ἐπιστροφὴ καὶ τὴ βίωση τῆς ὀρθόδοξης πνευματικῆς ζωῆς, ὅπως τὴν παρέδωσαν οἱ μεγάλοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ δὴ οἱ Πατέρες τῆς ἐρήμου. Εἶναι δὲ χαρακτηριστικὸ ὅτι τὸ σπουδαιότερο ἔργο ποὺ ἔδωσε αὐτὴ ἡ Κολλυβαδικὴ κίνηση, εἶναι τὸ συνθετικὸ σύγγραμμα ὑπὸ τὸν τίτλο «Φιλοκαλία», (σήμερα ἔχει μεταφραστεῖ σὲ πολλὲς εὐρωπαϊκὲς γλῶσσες), τὸ ὁποῖο πραγματικὰ ἐκφράζει αὐτὸν τὸν ἁγιοπνευματικὸ πλοῦτο τὸν ὁποῖο προσέφεραν οἱ πρωτεργάτες τοῦ κινήματος. 

Εἰδικότερα, ὁ ἅγιος Νικόδημος καὶ οἱ ἄλλοι «Κολλυβάδες» μοναχοί, ἔνθερμοι ὑποστηρικτὲς τῶν ὅρων καὶ κανόνων τῆς Ἐκκλησίας, ὑπερασπίζονταν τὴν Κυριακή, ὡς ἡμέρα τῆς Ἀναστάσεως καὶ τῆς χαρᾶς, ὡς τὴν κατ᾿ ἐξοχὴν ἡμέρα τοῦ Ἀναστάντος Κυρίου.

Διετύπωσαν καὶ τὴν διδασκαλία γιὰ τὴ συνεχῆ καὶ ὄχι κατ᾿ ἀραιὰ διαστήματα Θεία μετάληψη, θέμα σπουδαιότατο γιὰ ἕνα πιστὸ καὶ συνειδητὸ χριστιανὸ τὸ ὁποῖο ὑποστήριξε ὁ ἅγιος καὶ ἔγραψε καὶ εἰδικὴ μελέτη γιὰ αὐτὸ τὸ θέμα ὑπὸ τὸν χαρακτηριστικὸν τίτλον «Περὶ συνεχοῦς Θείας Μεταλήψεως». Ἡ λύση βέβαια καὶ στὰ δύο θέματα δόθηκε ἀπὸ τὸ σεπτὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο. 

Ὡστόσο μὲ ἀφορμὴ τὸ «κολλυβαδικὸ» ζήτημα, ὁ Ἅγιος Νικόδημος, μὲ τὴν εὑρυτάτη παιδεία του καὶ τὸν ὁσιακὸ βίο του ἀγωνίστηκε ὄχι μόνο γιὰ τὴν διαφύλαξη τῆς ὀρθοδόξου παραδόσεως, ἀλλὰ συνετέλεσε τὰ μέγιστα καὶ γιὰ τὴν ἀνανέωση -ὑπὸ τὴν ὀρθὴ ἔννοια τοῦ ὅρου- τῶν ἀρχαίων ἱερῶν θεσμῶν καὶ ἁγίων παραδόσεων.

Πνευματικὰ καὶ λατρευτικὰ θέματα ποὺ εἶχαν ξεχασθεῖ, ἦλθαν καὶ πάλι στὸ πνευματικὸ προσκήνιο καὶ στὴν καθημερινὴ ζωὴ τῶν πιστῶν Χριστιανῶν. Οἱ Κολλυβάδες, γνήσιοι Φιλοκαλικοὶ Πατέρες, μίλησαν γιὰ τὸ βάθος ποὺ κρύβεται στὴν ὀρθόδοξη λειτουργικὴ ζωή, καὶ καθοδήγησαν οὐσιαστικὰ καὶ δυναμικὰ τὸν εὐσεβῆ λαὸ τοῦ Θεοῦ μὲ τὶς ἀγρυπνίες, μὲ τὶς νηστεῖες, μὲ τὴν ἀγάπη πρὸς τοὺς ἁγίους, μὲ τὴ μελέτη τῶν ὠφελίμων βιβλίων.

Εἶναι πασίδηλο ὅτι ἡ ὁσιακὴ μορφὴ τοῦ Ἁγίου ἀναδύεται ζωηρῶς ἀπὸ τὸ πλουσιότατο συγγραφικό του ἔργο. Γενεὲς 
καὶ γενεὲς ὀρθοδόξων ἐτράφησαν ἐκ τῶν μελιρρύτων
συγγραμμάτων του καὶ εὑρῆκαν στὶς σελίδες αὐτὲς μοναδικὸ ὁδηγὸ ὀρθοδόξου πίστεως καὶ βιοτῆς. Ὑπῆρξε καὶ ἀνεδείχθη ἄριστος ἑρμηνευτικὸς συγγραφεύς, πατρολόγος, ἁγιολόγος καὶ ὑμνογράφος.

Ἀξίζει νὰ ἀναφέρουμε μερικοὺς τίτλους ἔργων του: «Φιλοκαλία τῶν ἱερῶν νηπτικῶν» (1782), «Περὶ τῆς συνεχοῦς μεταλήψεως τῶν ἀχράντων τοῦ Χριστοῦ Μυστηρίων» (1783), ὁ «Εὐεργετινὸς» (1784), «Ἐξομολογητάριον» (1794), «Βιβλίον καλούμενον Ἀόρατος πόλεμος» (1796), «Νέον Μαρτυρολόγιον» (1799), «Πηδάλιον» (1800), «Συμβουλευτικὸν ἐγχειρίδιον περὶ φυλακῆς τῶν πέντε αἰσθήσεων» (1801), «Νέον ἐκλόγιον» (1803).

Πλὴν τῶν ἔργων, τὰ ὁποῖα ἐτυπώθησαν ζῶντος τοῦ ἁγ. Νικοδήμου, ἐξεδόθησαν μετὰ τὴν κοίμησή του καὶ ἄλλα πονήματά του, μεταξὺ τῶν ὁποίων «Συναξαριστὴς τῶν Δώδεκα μηνῶν» (1819), «Ἑρμηνεία εἰς τὰς ιδ’ ἐπιστολὰς τοῦ Παύλου» (1819), «Ἑρμηνεία εἰς τοὺς ψαλμοὺς» κ.ἄ. 

Τὰ συγγράμματα τοῦ Νικοδήμου ὑπερβαίνουν τὰ ἑκατὸν καὶ αὐτὸ δηλώνει τὴν ὅλη δυναμικὴ τῆς γραφίδος τοῦ ἁγίου. Θὰ λέγαμε ὅτι αὐτὰ τὰ ἔργα του ἀποτελοῦν μιὰ ὁλόκληρη βιβλιοθήκη.

Τυγχάνει ἐξόχως σπουδαία ἡ γνώμη τοῦ λογίου μοναχοῦ Θεοκλήτου τοῦ Διονυσιάτου ὁ ὁποῖος ἔγραφε: «... ὁ Ὅσιος Νικόδημος, ἐκτὸς τῆς πολυμεροῦς συγγραφικῆς του ἀποδόσεως, ὑπῆρξε κατ᾿ ἐξοχὴν φορεὺς τῆς Ἀνατολικῆς μυστικῆς Θεολογίας, συνδυάσας ἐν ἐκπληκτικῇ ἑνότητι, τὸν Διδάσκαλον τοῦ γένους μὲ τὸν Ἀθωνίτην Ἡσυχαστήν, τὸν γονιμώτατον ἐκκλησιαστικὸν συγγραφέα, μὲ τὸν βιοῦντα τὴν «θεωρίαν τοῦ Ἀκτίστου φωτὸς» τοῦ Παλαμᾶ καὶ τῶν Ἡσυχαστῶν τοῦ 14ου αἰῶνος, μὲ τὴν πλησμονὴν τοῦ θείου ἔρωτος καὶ τὰς «μυστικὰς « ἀκτινοβολίας του». 

Στὶς 14 Ἰουλίου 1809 παρέδωσε τὸ πνεῦμα του σὲ ἡλικία 60 ἐτῶν. Τάφηκε ἔξω ἀπὸ τὸ κελλὶ τῶν Σκουρταίων στὶς Καρυὲς τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Ἡ Ἐκκλησία μας ἐπάξια τὸ 1955 τὸν κατέταξε στὶς δέλτους τοῦ Ἁγιολογίου της καὶ ἑορτάζει τὴ μνήμη του στὶς 14 Ἰουλίου, ἡμερομηνία τῆς κοιμήσεώς του μάλιστα δὲ ὅλως ἰδιαιτέρως, πανδήμως στὴν γενέτειρά του, τὴν νῆσο Νάξο, ὅπου καὶ ὁ ὁμώνυμος ὡραῖος ναός. 

Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ὑπῆρξε πράγματι κορυφαῖος διδάχος τῆς ὀρθόδόξης πνευματικότητος. Καὶ αὐτὸ τὸ σημεῖο εἶναι τὸ πιὸ σπουδαῖο τὸ ὁποῖο ὀφείλουμε νὰ κρατήσουμε. Αὐτὸ χρειαζόμεθα σήμερα στοὺς τόσο ὑλόφρονες καιρούς μας. Νὰ εἴμεθα ἄνθρωποι τῆς ὀρθόδοξης πνευματικότητος. Νὰ φέρουμε τοὺς καρποὺς τοῦ Παναγίου Πνεύματος. Νὰ ζοῦμε σύμφωνα μὲ τὸ θεῖο θέλημα, μὲ τὶς εὐαγγελικὲς ἀρετὲς στὴν ζωή μας. 

Ὀρθόδοξη πνευματικότητα σημαίνει σύνθεση δόγματος καὶ ἤθους, θεωρίας καὶ πράξεως. Θεμελιώνεται στὴ βιβλικὴ 
καὶ πατερικὴ θεολογία καὶ βιώνεται στὰ Ἱερὰ Μυστήρια 
τῆς Ἐκκλησίας. Σ᾿ ὅλα τὰ Ἱερὰ Μυστήρια. Ἡ Ὀρθόδοξος πνευματικότης ὁρίζεται ὡς ἡ ἀληθινή, βαθειὰ καὶ γνήσια «ἐν Χριστῷ ζωή». Μιὰ ζωὴ ποὺ γίνεται διαρκῶς πλουσιότερη σὲ ἁγιότητα καὶ ἀγάπη πρὸς τὸν πλησίον. Μιὰ ζωὴ ποὺ χαρακτηρίζεται ἀπὸ ἕνα ἀδιάκοπο ἀγῶνα γιὰ τὴν κοινωνία μὲ τὸν Θεό . 

Γι᾿ αὐτὸ ἀγωνίστηκε ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ ὡς δῶρο τῆς ἁγίας του βιοτῆς εἶχε τελικὰ τὴν θεογνωσία, τὴν ὁποία μακάρι ν᾿ ἀποκτήσουμε ὅλοι μας.

Ἀπολυτίκιον, Ἦχος γ’

Σοφίας χάριτι, πάτερ, κοσμούμενος,
Σάλπιγξ θεόφθογγος, ὤφθης τοῦ Πνεύματος,
καὶ ἀρετῶν ὑφηγητής, Νικόδημε θεηγόρε·
πᾶσι γὰρ παρέθηκας, σωτηρίας διδάγματα,
βίου καθαρότητος, διεκφαίνων τὴν ἔλλαμψιν,
τῷ πλουσίῳ τῶν ἐνθέων του λόγων, δι᾿ ὧν φῶς
τῷ κόσμῳ ἔλαμψας.

Ιερά Μητρόπολις Μάνης