Το συγγραφικό έργο των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου

ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΚΥΡΙΛΛΟΥ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΙΟΥ

Το καλοκαίρι του 862 μ.Χ. έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη πρεσβευτές μιας ομάδας Σλάβων, των Μοραβών, που είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή της σημερινής Σλοβακίας. Σκοπός της επίσκεψής τους ήταν ένα αίτημα προς τον τότε αυτοκράτορα του Βυζαντίου Μιχαήλ, το οποίο και εξέθεσαν σ’ αυτόν: να στείλει στη μακρινή χώρα τους κατάλληλους ανθρώπους, για να τους διδάξουν στη δική τους γλώσσα – τη σλαβική – την ορθόδοξη πίστη, για την οποία οι Μοραβοί είχαν ακούσει και ενδιαφέρονταν πολύ...

Τότε ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Μιχαήλ απευθύνθηκε σε δύο αδελφούς από τη Θεσσαλονίκη που θεωρούσε πως διέθεταν τα προσόντα για το έργο αυτό.

Ο ένας ήταν ο καθηγητής της φιλοσοφίας Κωνσταντίνος, ο οποίος αργότερα έγινε μοναχός με το όνομα Κύριλλος. Ο Κύριλλος είχε σπουδάσει τις επιστήμες της εποχής: μαθηματικά, φιλοσοφία, αστρονομία και μουσική. Είχε επίσης και ένα επιπλέον προσόν, πως ανάμεσα στις πολλές γλώσσες που γνώριζε, ήταν και η σλαβική. Υπηρέτησε ως βιβλιοθηκάριος και γραμματέας του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης και ως καθηγητής της φιλοσοφίας και θεολογίας στη Μαγναύρα, το Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης.

Ο αδελφός του, ο Μεθόδιος, γνώριζε επίσης την σλαβική γλώσσα και ήταν χαρακτήρας περισσότερο πρακτικός. Και οι δύο είχαν λάβει μέρος σε σημαντικές αποστολές, ταυτόχρονα όμως αγαπούσαν τη ζωή του μοναστηριού. Συνδύαζαν, δηλαδή, αρμονικά την επιστήμη, την κοινωνική δράση και τη ζωντανή πίστη.

Η αποστολή των δύο αδελφών, παρά τις δυσκολίες που συνάντησε, στέφθηκε με μεγάλη επιτυχία, με αποτέλεσμα να θεωρούνται όχι μόνο από τους Μοραβούς, αλλά και από τους εν γένει Σλάβους ως φωτιστές αυτών.

Τώρα όσον αφορά το συγγραφικό έργο των δύο αδελφών.

Ο βιογράφος του Κύριλλου, αφήνει να εννοήσουμε, πως συνέγραψε πολλές πραγματείες φιλοσοφικού και θεολογικού περιεχομένου. Πάντως στην ελληνική γλώσσα κανένα έργο του Κύριλλου έχει διασωθεί. Στην σλαβική διασώθηκαν μια έμμετρη πραγματεία η “Πρόσκλησις εις το άγιον Ευαγγέλιον”, καθώς και η “Διδασκαλία περί της Ορθοδόξου Πίστεως”, τα οποία σε κάποια χειρόγραφα φέρονται ως έργα του Κύριλλου. Όμως για το δεύτερο έργο έχει αποδειχθεί πως γράφτηκε πολύ αργότερα από τότε που έζησε ο Κύριλλος, ενώ για το πρώτο, πως δεν είναι δικό του έργο, αλλά του Κωνσταντίνου του Πρεσβυτέρου, μετέπειτα επισκόπου Πρεσλάβας της Βουλγαρίας.

Μάλιστα υπάρχει ικανή μερίδα σλαβολόγων που υποστηρίζει, πως ο Κύριλλος δεν έγραψε κανένα έργο στη σλαβική, επειδή οι γνώσεις του στη γλώσσα αυτή, όσο βαθιές και αν ήταν, δεν επαρκούσαν να συγγράψει σ’ αυτή. Δέον να ληφθεί υπόψη, πως η άποψη αυτή των σλαβολόγων, δεν στερείται βάσεως. Διότι, προσεκτική μελέτη των πηγών μάς πείθει, πως ο Κύριλλος, τον οποίον χαρακτήριζε ιδιαίτερη ευφυΐα, μεγάλη διαλεκτική ικανότητα και οργανωτικό πνεύμα, ήταν μάλλον ο κατευθύνων νους του έργου της ιεραποστολής και της φιλολογικής εργασίας, παρά συγγραφέας. Πιθανότατα ήταν εκείνος που δημιούργησε την σλαβική θεολογική ορολογία και διαδραμάτισε κυρίως στη δημιουργία των σύνθετων λέξεων και των αφηρημένων ουσιαστικών της καινούργιας γλώσσας που κατασκευάστηκε. Όλα συντείνουν, πως το κύριο βάρος του φιλολογικού αλλά και του συγγραφικού έργου της αποστολής το επωμίστηκε ο αδελφός του Μεθόδιος.

Για την συγγραφική δραστηριότητα του Μεθόδιου στη σλαβική, υπάρχουν όχι μόνο έμμεσοι και συγκεχυμένες ειδήσεις, αλλά και συγκεκριμένες. Από παλαιοσλαβικά μνημεία λόγου που μας διασώθηκαν, μπορούμε να ανιχνεύσουμε με ακρίβεια το συγγραφικό έργο του Μεθόδιου. Κατ’ αρχάς, φαίνεται πως γνώριζε τη σλαβική γλώσσα, πολύ καλύτερα από τον Κύριλλο, γιατί είχε ζήσει για μεγάλο χρονικό διάστημα ανάμεσα στους Σλάβους και ως εκ τούτου είχε αποκτήσει βαθειά αίσθηση της γλώσσας με τον μακροχρόνιο συγχρωτισμό με αυτούς. Γνώριζε όλες τις λεπτομέρειες αυτής και ήταν σε θέση να την χρησιμοποιήσει κατάλληλα. Αντίθετα ο Κύριλλος είχε ίσως μια θεωρητική γνώση, όμως στερούνταν των στοιχείων εκείνων, τα οποία προσφέρει η συνεχής επαφή με την καθημερινά ομιλούμενη γλώσσα. Γι’ αυτό και στο έργο της μετάφρασης των ιερών βιβλίων στη σλαβική, η συμμετοχή του εξαντλούνταν ως συμμετοχή ειδικού σε ορισμένα και συγκεκριμένα θέματα. Η κύρια μεταφραστική εργασία έγινε από ένα κύκλο που τους κατηύθυνε ο Μεθόδιος στις μονές του όρους Ολύμπου και Πολυχρονίου, υπό την άμεσο εποπτεία του. Ο δε Κύριλλος γνωμοδοτούσε για συγκεκριμένες περιπτώσεις, εκεί όπου χρειάζεται η ψιλή θεολογική γνώση και η ορθή απόδοση λεπτών δογματικών εννοιών.

Τα διασωθέντα στη σλαβική συγγράμματα του Μεθόδιου αποδεικνύουν, πως ασχολήθηκε περισσότερο με θέματα οργάνωσης και εκκλησιαστικής διοίκησης. Κατ’ αρχάς διασώθηκε μετάφραση στη σλαβική του Νομοκάνονος του Ιωάννη του Σχολαστικού αποτελούμενη από 50 κεφάλαια, η οποία υπήρξε έργο του Μεθόδιου. Την μετάφραση αυτή την έκανε ο Μεθόδιος, επειδή ήθελε να θέσει σε χρήση τον Νομοκάνονα στη σλαβική Εκκλησία της Μοραβίας, της οποίας ήταν επίσκοπος. Πλην του Νομοκάνονα έχει διασωθεί μέρος εκτενούς ομιλίας του, που αποτελεί σπουδαίο μνημείο της παλαιοσλαβικής γραμματείας. Η ομιλία αυτή έχει περιληφθεί σε κώδικα, ο οποίος γράφτηκε στην γλαγολιτική γραφή – μια μεγαλογράμματη κυρτή γραφή – και ανακαλύφθηκε στην πόλη Κλοζ της πάλαι ποτέ Τσεχοσλοβακίας. Ο πολύτιμος αυτός κώδικας περιλαμβάνει σε σλαβική μετάφραση ομιλίες του Ιωάννη του Χρυσόστομου, του Μεγάλου Αθανάσιου και του Επιφάνιου επισκόπου Κύπρου. Μεταξύ αυτών των ομιλιών υπάρχει και απόσπασμα μιας άλλης, της οποίας ο συγγραφέας δεν έχει πιστοποιηθεί. Όμως, η επισταμένη μελέτη του κειμένου αυτού από διάφορους φιλολόγους τα τελευταία χρόνια, απέδωσε ανεπιφύλακτα την συγγραφή του στον Μεθόδιο. Η ομιλία αυτή αποτελεί “παραίνεση προς ηγεμόνα”, έχει περιεχόμενο νομοκανονικό και βασίζεται σε βιβλικά δεδομένα. Είναι καθ’ όλα πρωτότυπη και αποδεικνύει, όχι απλά δόκιμο συγγραφέα, αλλά το κυριότερο άριστο γνώστη της σλαβικής γλώσσας. Προφανώς το παραινετικό αυτό έργο του Μεθόδιου απευθύνεται στον τότε ηγεμόνα Ρατισλάβο, ο οποίος είχε καταστεί προστάτης της νεοπαγούς μοραβικής Εκκλησίας και στον οποίο ήθελε ο Μεθόδιος να εμπνεύσει Χριστιανικές αρχές διοίκησης.

Το τρίτο έργο του Μεθόδιου είναι συνδεδεμένο μ’ ένα σωρό προβλήματα, λόγω μη ύπαρξης ικανής κριτικής φιλολογικής έρευνας και έκδοσης, που οδήγησε περί αυτού σε πλάνες και σύγχυση. Αυτό είναι το “ο Νόμος προς δίκασιν των ανθρώπων” (σλαβ. ZAKON SUDNYJ IJUDEM), που διασώθηκε σε πλήθος ρωσικών χειρογράφων και σε διάφορες παραλλαγές. Το 1961 έγινε μια άριστη φιλολογική κριτική έκδοση, η οποία διαχώρισε το αρχικό κείμενο από τις νεότερες παραλλαγές και έτσι διευκολύνθηκε κατά πολύ η περί αυτού έρευνα.

Για την προέλευση αυτού του κειμένου έχουν διατυπωθεί τρείς θεωρίες:

1. η μοραβική

2. η μακεδονική

3. η βουλγαρική

Σύμφωνα με την πρώτη το έργο αυτό είναι του Μεθόδιου και γράφτηκε ειδικά απ’ αυτόν για την Μοραβία, η οποία ως νέο χριστιανικό κράτος είχε ανάγκη ενός νομικού κώδικα, τον οποίον μόνον ο Μεθόδιος ήταν σε θέση να συντάξει. Η μακεδονική θεωρία, ασπάζεται και αυτή ως συγγραφέα του έργου τον Μεθόδιο, αλλά διαφοροποιείται ως προς το ότι αυτό συντάχθηκε, όταν ο Μεθόδιος ήταν άρχοντας της σλαβικής ηγεμονίας. Όμως ο δικός μας Κυριακίδης έχει αποδείξει, πως την εποχή κατά την οποία υποτίθεται ότι ο Μεθόδιος ήταν άρχοντας της σλαβικής ηγεμονίας του Στρυμόνα, η ηγεμονία αυτή είχε καταργηθεί. Εξ άλλου, ο Μεθόδιος διετέλεσε μάλλον διοικητής Σλάβων του θέματος (επαρχίας) Οψικίου της Βιθυνίας, αλλά εκεί εφαρμόζονταν το εν ισχύ δίκαιο του Βυζαντίου, και έτσι είναι απίθανο να συνέταξε ο Μεθόδιος ιδιαίτερο νομικό κώδικα αποκλειστικά για τους Σλάβους που βρίσκονταν υπό την δικαιοδοσία του. Τέλος η βουλγαρική θεωρία υποστηρίζει, πως το έργο αυτό δεν γράφτηκε από τον Μεθόδιο, αλλά από κάποιο Βούλγαρο συγγραφέα και αποτελεί τον πρώτο νομικό κώδικα της εκχριστιανισμένης Βουλγαρίας. Η θεωρία αυτή έχει ελάχιστα περί αυτής δεδομένα. Η αντικειμενική μελέτη του κώδικα αυτού, σε σύγκριση με τα άλλα έργα του Μεθόδιου, αποδεικνύει σαφέστατα, και αυτό δέχεται η πλειοψηφία των επιστημόνων, πως το έργο αυτό γράφτηκε από τον Μεθόδιο στην Μοραβία και για χρήση της χώρας αυτής.

Ο “Νόμος προς δίκασιν των ανθρώπων”, που είναι νομικός κώδικας, περιλαμβάνει 32 κεφάλαια. Βάση του έργου αυτού είναι η “Εκλογή των Ισαύρων”, κεφάλαια της οποίας σε ακριβή μετάφραση αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος του. Παρόλα αυτά, ο Μεθόδιος πρόσθεσε και δικά του κεφάλαια, των οποίων οι διατάξεις τους υπαγορεύονταν από τις ιδιαίτερες κοινωνικές και θρησκευτικές συνθήκες της ζωής στην Μοραβία. Σ’ αυτό άλλωστε το σημείο έγκειται και η πρωτοτυπία του έργου του, αλλά και στο γεγονός, ότι ορισμένα κεφάλαια της Εκλογής τα διεύρυνε, εξαιτίας των λόγων που προαναφέραμε, πράγμα που αποδεικνύει την άρτια νομική του κατάρτιση και την ικανότητά του ως νομοθέτη. Η “Εκλογή των Ισαύρων” καταργήθηκε το 872 μ.Χ. και αντικαταστάθηκε από τον Πρόχειρο Νόμο του αυτοκράτορα Βασιλείου. Αυτό σημαίνει, πως ο Μεθόδιος είχε ετοιμάσει το νομοθέτημά του πριν από το έτος 872 μ.Χ. και το έθεσε σε ισχύ πριν να καταργηθεί αυτό στο Βυζάντιο.

Ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος είχαν έλθει στην Μοραβία, σε μια εποχή, όπου η χώρα αυτή γνώριζε μεγάλη ανάπτυξη και υπήρχε άνθηση του κρατικού βίου. Οι τελευταίες αρχαιολογικές έρευνες στην πάλαι ποτέ Τσεχοσλοβακία αποκάλυψαν, πως η εκεί παρουσία των δύο αδελφών συμπίπτει με μια περίοδο ιδιαίτερης πολιτιστικής και εκκλησιαστικής ανάπτυξης. Γι’ αυτό άλλωστε σήμερα, είναι γενικά παραδεκτό, ότι οι σπουδαιότεροι συντελεστές της ακμής αυτής υπήρξαν ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος, ιδιαίτερα μάλιστα ο δεύτερος. Αυτοί εφεύραν το σλαβικό αλφάβητο, μέσω του οποίου εμφανίστηκε η πρώτη σλαβική γραμματεία, η άνθηση της οποίας οφείλεται αποκλειστικά σ’ αυτούς. Αυτοί έθεσαν τις βάσεις για την δημιουργία θεολογικής και εν γένει πνευματικής ορολογίας και αφού βασίστηκαν σε πρότυπα που είχαν προσλάβει από την πλουσιότατη ελληνική γλώσσα, πρόσφεραν εντελώς νέα στοιχεία στη σλαβική γλώσσα και την κατέστησαν λογοτεχνική. Γι’ αυτό άλλωστε όλες οι νεότερες σλαβικές γλώσσες, βασίσθηκαν πάνω στην διαμορφωθείσα γλώσσα του Κύριλλου και του Μεθόδιου.

Τα δύο αδέλφια κατέστησαν την σλαβική, από γλώσσα που μιλιόνταν απλά και κινούνταν εντός των ορίων ενός πτωχού λεξιλογίου της καθημερινής αγροτικής και στρατιωτικής ζωής, γλώσσα του γραπτού λόγου, πλούσια σε λεξιλόγιο, λεπτή στην έκφραση και συγκεκριμένη ως προς τις έννοιες.

Μολονότι το έργο των δύο αδελφών δεν βρήκε συνέχεια στην Μοραβία, την χώρα εντός της οποίας η “σλαβική αποστολή” του Βυζαντίου εφαρμόστηκε κατά τον πλέον άρτιο τρόπο, επιβίωσε αυτό στις υπόλοιπες σλαβικές χώρες και μάλιστα γνώρισε και μεγάλη άνθηση. Οι μεταφράσεις των λειτουργικών και άλλων κειμένων που είχαν εκπονηθεί στην Μοραβία, σύντομα διαδόθηκαν στη Βουλγαρία, Σερβία, Ρωσία και αλλού. Οι μαθητές του Μεθόδιου που κατέφυγαν στη Βουλγαρία χωρίστηκαν σε δύο ομάδες. Η μία με επικεφαλής τον Κλήμεντα ήλθε στην περιοχή της Αχρίδας, η οποία την εποχή εκείνη βρίσκονταν υπό βουλγαρική κατοχή. Η άλλη, έχοντας ως αρχηγό τον πρεσβύτερο Κωνσταντίνο έδρασε στη ανατολική Βουλγαρία με κέντρο την Πρεσλάβα, πρωτεύουσα του πρώτου βουλγαρικού κράτους.

Από τα μέσα του 10^ου αιώνα η γλαγολιτική γραφή, που είχε επινοηθεί από τον Κύριλλο ειδικά για την μοραβική αποστολή, άρχισε να εγκαταλείπεται στη Βουλγαρία, παραχωρώντας τη θέση της σε μια καινούργια γραφή, που βασίστηκε στη βυζαντινή μεγαλογράμματη και ονομάσθηκε “κυριλλική” προς τιμή του Κυρίλλου. Η κυριλλική αυτή γραφή είναι μέχρι σήμερα σε χρήση στους Ρώσους, Βουλγάρους και τους ορθόδοξους λαούς της πρώην Γιουγκοσλαβίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Αντωνίου – Αιμιλίου Ταχιάου: Ιστορία των Σλαβικών Ορθόδοξων Εκκλησιών, Εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1976

2. Σχολικό Εγχειρίδιο Θρησκευτικών Γ΄ Γυμνασίου “Εκκλησία, η Νέα Κοινωνία σε Πορεία”, Έκδοση Δ΄ 2000

Αντιαιρετικός