Ευαγγελία Μπίτου, Τοίχοι, τείχη και τύχη

Τοίχοι, τείχη και τύχη

της Ευαγγελίας Μπίτου, φιλολόγου

Καθημερινή εικόνα πλέον οι γκρεμισμένοι τοίχοι οικοδομημάτων  από τους βομβαρδισμούς στη Συρία, όπου τα οικονομικά συμφέροντα και ο θρησκευτικός φανατισμός άναψαν τη φωτιά του πολέμου, το αίμα ρέει και  πλήθη ανθρώπων   παίρνουν το δρόμο της προσφυγιάς. Για να αναχαιτίσουν το προσφυγικό κύμα χώρες στην Ευρώπη υψώνουν τείχη. Τείχος  ενός χιλιομέτρου μήκους και τεσσάρων  μέτρων ύψους θα κτίσει και η Μεγάλη Βρετανία για να εμποδίσει την είσοδο προσφύγων και μεταναστών στη χώρα από το Καλαί, γαλλική πόλη στα παράλια της Μάγχης.  Μεταξύ των προσφύγων στο Καλαί υπάρχουν και 1300 ασυνόδευτα παιδιά, των οποίων «η τύχη βρίσκεται στο επίκεντρο διαμάχης ανάμεσα στο Παρίσι και το Λονδίνο».  Τοίχοι, τείχη και τύχη λοιπόν, τρεις ομόηχες λέξεις της καθημερινότητας, με διαφορετική σημασία.

Εν πρώτοις, οι τοίχοι είναι των σπιτιών μας, των σχολείων, των εκκλησιών, των καταστημάτων, των χώρων εργασίας∙ μπορεί να είναι πέτρινοι, ξύλινοι, από τούβλα, από τσιμεντόλιθους και  παλαιότερα και από πλιθιά. Σε κάθε περίπτωση μας προστατεύουν από  τη ζέστη, τη βροχή, το αγιάζι, τον αέρα,  το χιόνι και την παγωνιά αλλά και από τα αδιάκριτα βλέμματα σε στιγμές προσωπικές, όχι βέβαια κι από τα αδιάκριτα αυτιά·  κι οι τοίχοι έχουν αυτιά, αποφαίνεται η λαϊκή σοφία εφιστώντας την προσοχή, καθώς οι  ωτακουστές κρυφακούν πίσω από κλειστά παράθυρα και πόρτες. Οικείοι επομένως οι τοίχοι, αλλά  κάποτε  δηλώνουν περιορισμό, απομόνωση, αποκλεισμό και μοναξιά, όπως αποφθεγματικά διατυπώνεται με το   κλεισμένος σε τέσσερις τοίχους· το λέει ο γέρος, ο άρρωστος, ο ανήμπορος,  όχι βέβαια με χαρά. Άλλοτε πάλι οι τοίχοι συνδέονται με τη δυσκολία∙ βρίσκεται  με την πλάτη στον τοίχο,  όποιος είναι σε πολύ δυσχερή θέση·  με ικανοποίηση όμως,  κάποτε και αυτάρεσκα,  λέγει,  τον κόλλησα στον τοίχο, αυτός που αισθάνεται νικητής, ενώ στήνομε κάποιον στον τοίχο, όταν τον  επικρίνομε χωρίς να του αφήνομε περιθώριο να αντιδράσει.  Χτυπάει το κεφάλι στον τοίχο όποιος μετανιώνει πικρά για κάτι που δεν μπορεί να διορθώσει, αλλά το μίλα στον τοίχο,  δεν καταλαβαίνει, λέγεται για αυτόν που δεν ακούει ό τι κι αν του πει κανείς, όπως κι αν του μιλήσει.  Συνηθισμένο σχόλιο για την εγγύτητα το  ένας τοίχος μας χωρίζει. Οικείοι λοιπόν  οι τοίχοι και η γλώσσα μας μεταφορικά τους χρησιμοποιεί να εκφράσει αισθήματα αλλά και καταστάσεις.

 Οικείοι οι τοίχοι και γι’ αυτό τους ομορφαίνομε με χρώματα,  εικόνες και πίνακες, ενώ  των εκκλησιών κοσμούνται συνήθως  με  τοιχογραφίες. Τους ρυπαίνουν και τους ασχημίζουν όμως τα κακογραμμένα συνθήματα, οι τοιχοκολλήσεις αλλά και τα  περισσότερα γκράφιτι. Βέβαια  το γράψιμο  στον τοίχο την εποχή της Κατοχής ήταν πράξη αντίστασης στον κατακτητή. Η τοιχοποιία όμως και η τοιχοδομία σαφώς διαφέρουν από την άλλη τειχοποιία και την άλλη τειχοδομία, που σχετίζονται με τα τείχη.

Τα τείχη  έχουν άλλη σημασία.  Είναι οχυρωματικά έργα για την ασφάλεια των  πόλεων ή και περιοχών. Γι’ αυτό γίνεται λόγος για περιτείχιση πόλεων, αποτείχιση, αλλά και για τειχομαχίες.  Γνωστά από την αρχαιότητα τα Κυκλώπεια τείχη που εντυπωσιάζουν με τους τεράστιους ογκόλιθους, τα Μακρά τείχη της Αθήνας, τα τείχη της Ακροπόλεως, τα βυζαντινά τείχη της Κωνσταντινουπόλεως, τα Σινικά τείχη, από τα σημαντικότερα αξιοθέατα της Κίνας … Κάποια θεωρούνταν απόρθητα, αλλά η ιστορία τον χαρακτηρισμό απέδειξε υπερβολικό. Σήμερα, έτσι κι αλλιώς, έχουν μόνο αρχαιολογική αξία.  Οι άνθρωποι στην αρχαιότητα ζούσαν εντός των τειχών, όχι όμως όλοι. Υπήρχαν και εκείνοι εκτός των  τειχών, οι άνθρωποι της υπαίθρου και  οι πιο φτωχοί.

Στη μεταφορική τους σημασία δηλώνουν  την ασφάλεια από κάτι: Το τείχος προστασίας στον υπολογιστή τοποθετείται για την πρόληψη επιθέσεων.   Ανθρώπινο τείχος όμως σχηματίζουν και οι άνδρες ασφαλείας για την προστασία των πολιτικών στις μέρες μας! Επίσης, «Τα τείχη» του Καβάφη αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα της μεταφορικής τους σημασίας, αισθητοποιώντας το αίσθημα του αποκλεισμού και του εγκλωβισμού σε μια ζωή περιορισμένη·  είναι ποίημα επίκαιρο, θα έλεγε κανείς,  κατά μία  ανάγνωση:

Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ

μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη.

Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ.

Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη∙

διότι πράγματι πολλά έξω να κάμω είχον.

Α όταν έκτιζον τα τείχη πώς να μην προσέξω.

Αλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον.

Ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω.   

Αν λοιπόν διαβάσει κάποιος  το ποίημα και δεν το συσχετίσει  με τη ζωή του ποιητή και δεν λάβει υπόψη τα σχόλια των ειδικών, αισθάνεται ότι αποδίδει την κατάσταση που ζει η πλειονότητα των Ελλήνων  με τα τείχη των μνημονίων, που έκτισαν οι πολιτικοί «χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ»,  και χωρίς οι πολίτες να το καταλάβουν, και εγκλώβισαν  στην ανεργία τη νιότη, που «πράγματι πολλά έξω» να κάμει είχε,  στη φτώχεια, στην ανέχεια και στην απελπισία  την κοινωνία, και  έσπρωξαν έξω από τα τείχη ασφαλείας της χώρας ό, τι πιο εκλεκτό διέθετε: τους νέους με τα πολλά προσόντα.  Ασφυκτικά τα όρια, περιορισμένα  τα δικαιώματα και οι ελευθερίες εντός των τειχών των μνημονίων. Βέβαια, όταν ο Καβάφης έγραφε, τα μνημόνια ήταν άγνωστα, αλλά η ποίηση διατυπώνει διαχρονικές αλήθειες.          

Η τύχη τέλος είναι συνδεδεμένη και με τα όμορφα και με τα άσχημα της ζωής, με το άστατο και το ευμετάβλητο.  «Ρόδα είναι και γυρίζει» λέει ο λαός, ενώ στον  Ερωτόκριτο «Του κύκλου τα γυρίσματα, που ανεβοκατεβαίνουν / και του τροχού, που ώρες ψηλά κι ώρες  στα βάθη πηαίνουν».

Όταν λοιπόν τα γυρίσματα είναι ψηλά, η τύχη συνταιριάζει   με το ευ και ευτυχούν οι άνθρωποι,  η πολυπόθητη ευτυχία κτυπάει την πόρτα τους και αισθάνονται ευτυχισμένοι, για λίγο βέβαια  γιατί η ευτυχία, όπως και η χαρά,  «δεν είναι για χόρταση», αποφαίνεται  θυμόσοφα η λαϊκή πείρα. Συντίθεται με το καλός, και  καλότυχοι είναι οι τυχεροί∙ οι τυχεράκηδες είναι μια άλλη κατηγορία. Συντίθεται και με την πρόθεση επί και έρχεται η επιτυχία, την οποία ευχόμαστε σε πολλές περιστάσεις της ζωής.  Όλοι θέλουν να πετυχαίνουν, να είναι επιτυχημένοι στην εργασία, στην προσωπική τους ζωή … αλλά υπάρχει και η άλλη όψη.  Αλλάζει πρόσωπο η τύχη,  αν συνδυασθεί με το πρόθεμα δυς- , το στερητικό ά, την πρόθεση από και το επίθετο κακός. Δυστυχούν σήμερα πολλοί Έλληνες, η δυστυχία χτυπάει την πόρτα πολλών τούτες τις μέρες της κρίσεως, δυστυχισμένα είναι τα θύματα πολέμου και τα ασυνόδευτα προσφυγόπουλα.  Οι ατυχίες και τα ατυχήματα είναι καθημερινά γεγονότα, όπως και οι αποτυχίες∙ παρά τον πόνο που προκαλούν,  μας προσγειώνουν ενίοτε στην πραγματικότητα, καθώς αντιλαμβανόμαστε μέσα από αυτά ότι δεν είμαστε παντοδύναμοι, αλλά εφήμεροι και πεπερασμένοι.   Κακότυχος κανείς δεν θέλει να είναι. Τους  τυχάρπαστους πάλι κάποια τυχαία  γεγονότα τους ανεβάζουν ψηλά σε αξιώματα   

Πάντως η τύχη χωρίς σύνθεση έχει μέση σημασία, δηλαδή  τόσο θετική όσο και αρνητική. Πού τέτοια τύχη! λέγεται για κάτι καλό που θα θέλαμε. Τι  τύχη κι αυτή! είναι σχόλιο για κάτι δυσάρεστο.

Συμπερασματικά, τις τρεις ομόηχες αλλά διαφορετικής σημασίας λέξεις,  τοίχοι, τείχη και τύχη, διαφοροποιεί η διαφορετική γραφή  του φθόγγου (i).  Ένας πράγματι  ο φθόγγος, εν τούτοις η διαφορετική γραφή του - με τέσσερις εδώ  τρόπους, από τους έξι -  είναι αναγκαία. Το οι στο θέμα των λέξεων είναι για τον τοίχο και την εννοιολογική του οικογένεια, το ει για τα τείχη και τα παράγωγά του και το υ για την τύχη,  τα σύνθετα και τα παράγωγά της. Η ορθογραφία, βλέπετε,  στη γλώσσα μας δεν είναι αυθαίρετη· τουναντίον ενεργοποιεί τη σκέψη και βοηθάει στη βαθύτερη κατανόηση των εννοιών. Το σίγουρο είναι ότι στα greeklish δεν χωράει.  Αξιωθήκαμε να μιλάμε μια  γλώσσα που μας θέλει ξύπνιους, μια γλώσσα υπέροχη!