Ο Άγιος Μάρτυς Θεόδωρος Γαβράς και η Οικογένεια των Γαβράδων

Ο Άγιος Μάρτυς Θεόδωρος Γαβράς [2.10.1164]

και η Οικογένεια των Γαβράδων

“Θεοδώρων ὕστατος Γαβρᾶς μαρτύρων,
Σπεύσας στεφάνων, ἠξιώθη τῶν ἴσων,
Δευτερίῃ Θεόδωρος ἔτλῃ πῦρ, γηθόσυνος κήρ”

του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου δασκάλου

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΤΩΝ ΓΑΒΡΑΔΩΝ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ: Η αριστοκρατική οικογένεια των Γαβράδων καταγόταν από το ανατολικό τμήμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τη Χαλδία του Ποντου. Οι πρώτοι εκπρόσωποί της εμφανίζονται στο δεύτερο μισό του 10ου αιώνα. Τα μέλη αυτής της οικογένειας είχαν κατά παράδοση δεσμούς με το στρατό. 

Αντίθετα με άλλες βυζαντινές αριστοκρατικές οικογένειες της Μεσοβυζαντινής περιόδου, η οικογένεια των Γαβράδων δεν εξαφανίστηκε με την επέκταση των Σελτζούκων Τούρκων. Από τα τέλη του 11ου αιώνα, όταν το Βυζάντιο άρχισε να χάνει τις μικρασιατικές επαρχίες του, τα μέλη της οικογένειας των Γαβράδων άλλοτε εντάσσονταν στην υπηρεσία των νέων ηγεμόνων –των Σελτζούκων– κι άλλοτε παρέμεναν πιστά στο Βυζάντιο και πρόβαλλαν αντίσταση στους Σελτζούκους. Κατά περιόδους διοικούσαν αυτόνομα τις περιοχές του θέματος Χαλδίας με πρωτεύουσα την Τραπεζούντα. Μετά την ίδρυση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, ορισμένα μέλη της οικογένειας των Γαβράδων παρέμειναν στο νέο κράτος, υπό την ηγεμονία των Μεγαλοκομνηνών. Κατά την Υστεροβυζαντινή περίοδο (μέχρι τον 15ο αι.) το επώνυμο αυτό αναφέρεται και στα βαλκανικά εδάφη του Βυζαντίου. Πολλοί ιστορικοί πιστεύουν ότι οι Γαβράδες ήταν αρμενικής καταγωγής. Πάντως η ετυμολογία του επωνύμου δείχνει ότι το όνομα Γαβράς, συναντάται στην περσική και τουρκική γλώσσα και χαρακτηρίζει τον ξένο, τον χριστιανό, τον άπιστο στο μουσουλμανικό περιβάλλον¹. Η καταγωγή της οικογενείας φαίνεται πως ήταν από τη Χαλδία και την Τραπεζούντα. Από τότε που χρονολογούνται τα πρώτα στοιχεία για την οικογένεια [10ος αι.], τα μέλη της μνημονεύονται ως ικανοί ανώτεροι αξιωματούχοι του στρατού. Συχνά εκπρόσωποί της εμφανίζονταν συχνά να αποστατούν από την κεντρική βυζαντινή διοίκηση.

ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ: Ο πρώτος γνωστός Γαβράς, ο Κωνσταντίνος, έλαβε μέρος στην επανάσταση του Βάρδα Σκληρού (976-979) κατά του Βασιλείου Βουλγαροκτόνου και σκοτώθηκε το 979, πιθανό στη σύγκρουση με τον αυτοκρατορικό στρατό². Ένας άλλος Γαβράς³, πατρίκιος μάλιστα, έλαβε μέρος στον πόλεμο στα Βαλκάνια μεταξύ Βυζαντινών και Βουλγάρων. Στη διάρκεια της βασιλείας του Μιχαήλ Δ΄ (1034-1041) μνημονεύεται κάποιος Μιχαήλ Γαβράς μεταξύ των στρατιωτικών διοικητών που στασίασαν εναντίον του αδελφού του αυτοκράτορα, του Κωνσταντίνου. Η συνωμοσία, επικεφαλής της οποίας ήταν ο Γρηγόριος Ταρωνίτης, οργανώθηκε στο θέμα των Ανατολικών. Όταν η συνωμοσία αποκαλύφθηκε, ο Γαβράς τυφλώθηκε μαζί με συνεργάτες του (1040)⁴. Στην εποχή των Κομνηνών, ορισμένοι γόνοι της οικογένειας των Γαβράδων ασκούσαν τα καθήκοντα είτε του δούκα της Χαλδίας είτε του δούκα της Τραπεζούντας.

Ο ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΑΒΡΑΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ: Ο σπουδαιότερος των Γαβράδων της εποχής αυτής ήταν ο Θεόδωρος, που διακρίθηκε ιδιαίτερα στα πεδία των μαχών. Μέσω του Θεοδώρου πιθανότατα η οικογένεια των Γαβράδων απέκτησε δεσμούς αγχιστείας με την οικογένεια των Ταρωνιτών και τους Κομνηνούς⁵. Ο Θεόδωρος Γαβράς έλαβε μέρος ως στρατηγός στις μάχες εναντίον των Σελτζούκων. Μετά την απελευθέρωση της Τραπεζούντας (1075) εγκατέλειψε το αξίωμα του δούκα της Χαλδίας και αποσύρθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Αργότερα επί Αλεξίου Α΄ Κομνηνού (1081-1118), αναβαθμίστηκε σε δούκα της Τραπεζούντας. Η τοποθέτηση αυτή έγινε πρώτον ως αποτέλεσμα της ανάγκης να ανατεθεί η άμυνα της Χαλδίας και της πρωτεύουσάς της Τραπεζούντας σε ικανό στρατηγό με επιρροή στα τοπικά πράγματα και δεύτερον επειδή ο Αλέξιος Α΄ επιθυμούσε να απομακρύνει το Θεόδωρο Γαβρά από την πρωτεύουσα, καθώς δεν είχε εμπιστοσύνη στη νομιμοφροσύνη του⁶. Για να σιγουρευτεί μάλιστα ο Αλέξιος κράτησε στην Κωνσταντινούπολη όμηρο το γιο του Θεοδώρου, το Γρηγόριο Γαβρά. Ο Θεόδωρος Γαβράς ηγήθηκε με επιτυχία των πολέμων εναντίον των Τούρκων στην περιοχή της Χαλδίας, όμως αιχμαλωτίστηκε και φυλακίστηκε στη Θεοδοσιούπολη. Μετά το μαρτυρικό θάνατό του, το 1098, ανακηρύχθηκε άγιος. Αργότερα ο Κωνσταντίνος Γαβράς, ανιψιός (ή γιος) του Θεοδώρου, μετέφερε τα λείψανά του στην Τραπεζούντα, στην εκκλησία που ήταν αφιερωμένη σε αυτόν⁷.

Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΑΒΡΑΣ: Επιτυχή στρατιωτική σταδιοδρομία είχε και ο προαναφερθείς Κωνσταντίνος Γαβράς. Άρχισε την υπηρεσία του την εποχή του Αλεξίου Α΄, ο οποίος τον διόρισε στρατηγό Φιλαδελφείας. Στη διάρκεια της βασιλείας του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού (1119-1143) φέρεται ως δούκας της Χαλδίας [1119-1140]. Τα τελευταία δεκατέσσερα χρόνια διοικούσε τη Χαλδία αυτόνομα και ανεξάρτητα από τον αυτοκράτορα.Ο Ιωάννης Β΄ κατόρθωσε να νικήσει αυτό τον απείθαρχο Γαβρά το 1140, χωρίς να γνωρίζουμε τίποτε άλλο από τη μετέπειτα δράση του Κων/νου Γαβρά.

ΤΑ ΕΠΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΩΝ ΓΑΒΡΑΔΩΝ: Τα κατορθώματα των Γαβράδων, ιδίως του Θεοδώρου και του Κωνσταντίνου, ενέπνευσαν μια σειρά επικών τραγουδιών στην περιοχή του Πόντου. Η παράδοση αυτή δε έχει διασωθεί, καθώς η σωζόμενη σήμερα εκδοχή του Άσματος του Γαβρά προέρχεται από το Έπος του Διγενή Ακρίτα και τη Χρονική Σύνοψη του Κωνσταντίνου Μανασσή, ενώ η σύνθεσή του ανάγεται στα τέλη του 19ου αιώνα. Η ύπαρξη όμως μιας μεσαιωνικής επικής παράδοσης σχετικά με τους Γαβράδες δεν αμφισβητείται από τους ιστορικούς μελετητές⁸.

ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΕΛΤΖΟΥΚΩΝ: Πολλοί από την οικογένεια των Γαβράδων εντάχτηκαν στη νέα ανερχόμενη δύναμη των διαφόρων Σελτζούκικων κρατών [Ικονίου ή Ρουμ, κ.ά.]. Από το 13ο αιώνα είναι γνωστός ο χριστιανός αριστοκράτης Τζοβάνι ντε Γκάβρα (ή Γαβράς), ο οποίος βρισκόταν στην υπηρεσία του σουλτάνου του Ικονίου Kaykubad Α΄ (1219-1236). Ήταν Σελτζούκος πρεσβευτής στην Ευρώπη στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων το 1234. Κατά την παραμονή του στη Δύση συναντήθηκε με τον πάπα Γρηγόριο Θ΄ (1227-1241) και με το Γερμανό αυτοκράτορα Φρειδερίκο Β΄ (1212-1250). Μερικοί από την οικογένεια των Γαβράδων αλλαξοπίστησαν και πολέμησαν κατά του Βυζαντίου. Λίγο νωρίτερα, ένας άλλος Γαβράς, ο Μιχαήλ, υπηρετούσε πιστά το συγγενή του Μανουήλ Α΄. Στην αρχή βρέθηκε στα δυτικά τμήματα της αυτοκρατορίας, όπου ως δούκας του Σιρμίου έλαβε μέρος στις μάχες με τους Ούγγρους. Αργότερα ο αυτοκράτορας τον έστειλε στην Ανατολή. Το 1175 ο στρατηγός αυτός όμως παρέδωσε τηνΑμάσεια στους Σελτζούκους και για το λόγο αυτό φυλακίστηκε⁹.

Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204, δημιουργήθηκαν νέα ελληνικά και λατινικά κρατίδια. Όμως, λίγο πριν από την άλωση, οι γιοι του Ανδρονίκου Α΄ Κομνηνού [Μεγάλοι Κομνηνοί], ίδρυσαν την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας στις ΝΑ ακτές του Ευξ. Πόντου. Ένας από αυτούς διορίστηκε την ίδια περίοδο διοικητής της Σινώπης, την οποία οι Μεγάλοι Κομνηνοί απελευθέρωσαν από τους Τούρκους περίπου το 1254.

Από τα τέλη του 13ου αιώνα εμφανίζονται στις πηγές προσωπικότητες με το επώνυμο Γαβράς για τους οποίους στις περισσότερες περιπτώσεις δεν μπορεί να λεχθεί ότι ανήκουν στα επιφανή στρώματα της βυζαντινής κοινωνίας. Ο πιο γνωστός μεταξύ των Γαβράδων του ύστερου Βυζαντίου ήταν ο Μιχαήλ Γαβράς. Ιδιαίτερη σημασία έχει η αλληλογραφία με τους συγχρόνους του, μεταξύ των οποίων ήταν και ο Νικηφόρος Χούμνος, ο Ιωάννης Γλυκύς, ο Νικηφόρος Γρηγοράς, ο Θεόδωρος Μετοχίτης, ο Ιωάννης Στ΄ Καντακουζηνός (1347-1354) και άλλοι¹⁰.

Ο ΑΓΙΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΑΒΡΑΣ

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ: Ο Άγιος Μεγαλομάρτυς Θεόδωρος ο Γαβράς, γεννήθηκε κατά τον 10ο αιώνα στην Άτρα του Θέματος Χαλδίας του Πόντου. Η περιοχή του Πόντου ήταν τότε χωρισμένη σε τρία θέματα. Οι γονείς του ήταν ευσεβείς και ένδοξοι, πλούσιοι και τιμημένοι με αξιώματα από την Αυτοκρατορία και ξεχώριζαν ως οικογένεια στα Θέματα Χαλδίας και το γειτονικό και νοτιότερο της Κολωνείας (Καρά Χισσάρ). Από τέτοιους καλούς γονείς γεννήθηκε και ανατράφηκε ο Θεόδωρος, ακολουθώντας τις συμβουλές και τις παραινέσεις τους, ώστε να ξεχωρίσει και ο ίδιος στην ευσέβεια, τη μόρφωση και την ανδρεία! Ο Θεόδωρος όταν ενηλικιώθηκε έγινε ο μεγαλύτερος και ανυποχώρητος φραγμός για τους μωαμεθανούς Σελτζούκους, τους εχθρούς του Χριστού και της Πατρίδας μας, υπερασπιζόμενος πάντα με ανδρεία και τόλμη κάθε σπιθαμή γης του Βυζαντίου.

ΕΥΕΡΓΕΤΗΣ ΤΩΝ ΦΤΩΧΩΝ: Υπήρξε όμως παράλληλα και ένας ευεργέτης των φτωχών και καταφυγή των αδικημένων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση ενός στρατιώτη, που άρπαξε ένα τσαμπί σταφύλι από μια φτωχή γυναίκα και το έφαγε μπροστά της, αφήνοντάς την νηστική, καθώς εκείνο ήταν η μόνη τροφή της. Μόλις το έμαθε ο Άγιος, έδωσε αμέσως διαταγή να συλληφθεί ο αφιλότιμος εκείνος στρατιώτης και να τιμωρηθεί με ξυλοδαρμό στο μέσο της πόλης, ως παράδειγμα προς αποφυγήν, προς όλους όσους θα τολμούσαν στον μέλλον να παραβούν την εντολή της αγάπης και του σεβασμού των άλλων και ιδίως των φτωχών! Τέτοια μεγάλη σημασία έδινε και γι’ αυτό επί των ημερών του βασίλευε στην Τραπεζούντα και ολόκληρη τη Χαλδία η κοινωνική ειρήνη, η δικαιοσύνη και η ευταξία.

ΠΟΛΕΜΟΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΣΕΛΤΖΟΥΚΟΥΣ: Το 1.164 μ.Χ., επί βασιλείας Μανουήλ Α΄ του Κομνηνού (1143-1180), ο Σελτζούκος Αμηράς της Μελιτινής Αχμέκ Μελίκ, έχοντας σύμμαχο τον αποστάτη Ανδρόνικο Κομνηνό (μετέπειτα αυτοκράτορα Ανδρόνικο Α΄ 1183-1185) εξεστράτευσε κατά της Σεβάστειας, Καισάρειας, Κολωνείας και Νικοπόλεως. Τότε ο Άγιος Θεόδωρος ο Γαβράς, ως στρατηγός και ηγεμόνας της Τραπεζούντας και Κολωνείας, υπερασπίστηκε τις πόλεις του με μεγάλη τόλμη και θάρρος και έχοντας τις ελπίδες στον Χριστό, αντεπιτέθηκε με ακάθεκτη ορμή επί των εχθρών, εξολοθρεύοντας πολλούς στρατιώτες αλλά και αξιωματικούς του Μελίκ.

ΣΥΛΛΗΨΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΠΟ ΤΟΥΡΚΟΥΣ: Μετά όμως από την επιτυχία του αυτή, συνελήφθη αιχμάλωτος από έναν άλλο στρατηγό του Μελίκ, που λεγόταν Αμυράλης, άγριο και φοβερό, ο οποίος προσπάθησε να αναγκάσει τον Άγιο να ασπασθεί την ασεβή θρησκεία των Αγαρηνών. Ο Αμυράλης, του έταξε μάλιστα βασιλικές τιμές και δόξες εάν δεχόταν, και σκληρότατα βασανιστήρια εάν αρνιόταν! Όμως ο Άγιος, που ποθούσε να μαρτυρήσει για την Ορθόδοξη Πίστη του Χριστού μας, γέμισε από Θεία Χάρη, και έχοντας την προαίρεση του μάρτυρα, πήρε θάρρος και δύναμη. Έτσι, όχι μόνο δεν φοβήθηκε αν και αιχμάλωτος τους απίστους, αλλά άρχισε να κηρύττει τον Χριστό, ως Υιόν του Θεού και Θεό αληθινό, λέγοντας με μεγάλη φωνή: “Τίποτα από τα επίγεια δεν με δελεάζει και δεν με αποσπά από την επιθυμία του να πάθω για τον Χριστό! Γιατί μου υπόσχεσαι δόξα, της οποίας δεν είσαι κύριος; Τι είναι αυτά που μου δίνεις, τα οποία εσύ σε λίγο θα εγκαταλείψεις; Γιατί με απειλείς με φοβερό θάνατο, ο οποίος σε σένα μάλλον θα είναι φοβερός; Διότι σε μένα είναι ευχάριστο το να είμαι με τον Χριστό, αλλά φοβερό το να χωριστώ από Εκείνον. Εάν γνώριζες την άπειρη συγκατάβαση του Υψίστου προς τους ανθρώπους, δε θα γινόσουν ποτέ πολέμιος των Χριστιανών, ώστε να τους παραδίδεις σε φωτιά και σίδηρο, γιατί αυτοί έτσι θα πετύχουν των ουρανίων αγαθών και θα ευφραίνονται, εσύ όμως θα ριχτείς στη γέενναν του πυρός. Εγκατάλειψε λοιπόν την πλάνη σου, πίστευσε στον Υιόν του Θεού, ο οποίος το πανάχραντο αίμα Του έχυσε επί του Σταυρού, για να σε λύσει από τα δεσμά της πλάνης! Και μην προτιμήσεις τα χειρότερα αντί των καλυτέρων, και λογικός όντας των αλόγων, από μόνος σου αποδειχθείς αλογώτερος, ώστε και του αιωνίου πυρός να γίνεις μέτοχος”.

ΣΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ: Με αυτά τα λόγια όμως, όχι μόνο δεν μαλάκωσε η σκληρή ψυχή του τυράννου, αλλά ερεθίστηκε περισσότερο και παραλόγισε. Έτσι, γεμάτος ταραχή και οργή, διέταξε να επιβάλλουν σκληρότατα μαρτύρια στον Άγιο Θεόδωρο τον Γαβρά. Πρώτα άπλωσαν τον Μάρτυρα μπρούμυτα πάνω στο χιόνι και τον μαστίγωσαν πολλές φορές στη ράχη, πιστεύοντας ο τύραννος ότι έτσι ίσως τον μετέστρεφε από την ορθή πίστη. Όμως, ο Μάρτυς διέψευσε τους πόθους του και με στεντορεία φωνή κήρυττε τον Χριστό και επικαλείτο τη θεία βοήθεια λέγοντας: “Σε ευχαριστών, Βασιλεύ ύψιστε, Υιέ και Λόγε του Θεού, ότι ανάξιον όντα, με καταξίωσες να εισέλθω στο στάδιο της αθλήσεως. Ενίσχυσέ με τώρα να γίνω θυσία ευπρόσδεκτη ενώπιόν Σου, που ακόμη και πάνω στο ξύλο άπλωσες από αγαθότητα τις παλάμες σου για την δική μας Σωτηρία. Ευδόκησε, Βασιλεύ Άγιε, με τη θεία Σου αντίληψη, να γίνω μέτοχος της επουρανίους Σου Βασιλείας.” Καθώς είπε αυτά ο Άγιος, σε τέτοια παραφροσύνη οδηγήθηκε ο τούρκος, ώστε να προστάξει να κατακομματιάσουν μπροστά στα μάτια του τον Άγιο μάρτυρα! Έτσι, κατέκοψαν την γλώσσα του πρώτα κι έπειτα κατά σειρά, έβγαλαν ανηλεώς τα μάτια του, έγδαραν το δέρμα του κεφαλιού, των χεριών και των ποδιών του και στο τέλος, αφού του αφαίρεσαν κάθε άλλο μέλος, τον παρέδωσαν στη φωτιά, ενώ ακόμη εκείνος ζούσε! Και όταν η θεορρήμονα αυτού γλώσσα κοβόταν, ο Άγιος δεν σταματούσε να δοξολογεί τον Θεό, στον οποίον και την προσέφερε σαν το καλύτερο δώρο. Και όταν, τέλος, ακρωτηριαζόμενος στερήθηκε χειρών και ποδιών και όλων των άλλων μελών του σώματός του, ευχαριστώντας τον Θεό ψιθύριζε: “Ως βότρυς (τσαμπί) ευφρόσυνος, εκ κλήματος αμπέλου αποτεμνόμενος, προσφέρομαι τω Θεώ!” Όταν έριξαν τον Άγιο Μεγαλομάρτυρα στη φωτιά, όπως ακριβώς παλαιότερα οι Τρεις Παίδες την κάμινο εις δρόσο μετέβαλαν και δοξολογούσαν τον Θεό, έτσι και ο Άγιος, όμοια με εκείνους, καθώς βρέθηκε εν τω μέσω του πυρός, έδειξε καρτερία σαν να δροσιζόταν, παραδόξως υμνούσε την φιλανθρωπία του Υψίστου και καθώς με άυλα πια μάτια έβλεπε τον φωτοδότη Χριστό, αγαλλόμενος έψαλλε: “ευλογείτω η κτίσις πάσα τον Κύριον!” Έτσι έφτασε ον αντίπαλο καταπάλαιψε και το στέφανο του μαρτυρίου ενεδύθη, στις 2 Οκτωβρίου 1.164 μ.Χ. στην Θεοδοσιούπολη (Ερζερούμ).

Η ΚΑΡΑ ΤΟΥ ΜΑΡΤΥΡΑ – ΘΑΥΜΑΤΑ: Την τιμία του κεφαλή, ο τύραννος, από καταφρόνηση, την μετέτρεψε σε σχήμα ποτηριού και την περιέβαλε με χρυσό! Και αυτό γιατί θαύμασε την καρτερία του Αγίου! Και όπως λέει και το σχετικό κάθισμα, ο βάρβαρος Τούρκος χρησιμοποιούσε αυτή την αγία κάρα του Μεγαλομάρτυρα, σε συμπόσια και πόσεις, ξεπερνώντας κάθε βαρβαρότητα: “τὴν κάραν σου σοφέ, τοῦ Χριστοῦ στρατιῶτα, ὁ τύραννος σκευήν, ποτηρίου ποιήσας, αὐτὴν εἰς συμπόσια τὰ αὐτοῦ προσεφέρετο, ἣν κατέλιπες ἐν τῷ κόσμῳ παμμάκαρ, καὶ ἀπέτεμες, τὰς κεφαλὰς τῶν ἀνόμων, Θεόδωρε πάνσοφε.” Αργότερα η κάρα του Αγίου επιτέλεσε πολλά θαύματα στην Θεοδοσιούπολη, όπου και ο Άγιος μαρτύρησε, ενώ αργότερα μεταφέρθηκε στην Τραπεζούντα, από τον πρωτοσέβαστο Κωνσταντίνο, ανηψιό του Μεγαλομάρτυρα, ο οποίος και τον Αμηρά σκότωσε πολεμώντας στην Οινόνη και τους Αγαρηνούς έδιωξε, έστω προσωρινά, από τον Πόντο. Αυτός τέλεσε την ανακομιδή και την μετέφερε στην Τραπεζούντα, όπου και έκτισε Ναό εις το όνομα του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου του Γαβρά.

Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΓΑΒΡΑ: Σύμφωνα με το συναξάρι του, για να τιμηθεί η μνήμη του κατασκευάστηκε ένας ναός στην Τραπεζούντα. Ο ναός υπήρξε δωρεά του ανιψιού του Θεοδώρου, Κωνσταντίνου Γαβρά, στρατηγού του θέματος Χαλδίας με πρωτεύουσα την Τραπεζούντα το διάστημα 1118-1143 μ.Χ. Χτίστηκε ανατολικά της πόλης στη συνοικία του Αγίου Βασιλείου και κοντά στο ναό της Αγίας Άννας. Μετά την ανέγερσή του, ο Κωνσταντίνος Γαβράς μετέφερε εκεί με τιμητική πομπή την κάρα του μάρτυρα. Ο ναός του Αγίου Θεοδώρου καταστράφηκε από άγνωστη αιτία στη διάρκεια των χρόνων της Αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών της Τραπεζούντας (β΄ μισό 12ου - α΄ μισό 14ου αιώνα μ.Χ.). Από το αρχικό κτίσμα φαίνεται πως διατηρήθηκε περίπου έως τις αρχές του 20ού αιώνα μόνο ο γυναικωνίτης.

Φαίνεται πως, κατά τα τελευταία χρόνια της Αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών, κατασκευάστηκε άλλος μικρός δίκογχος ναός που ενσωμάτωσε το σωζόμενο βόρειο τμήμα του αρχικού ναού του 12ου αιώνα μ.Χ. (γυναικωνίτης). Το κτίσμα αυτό ασφαλώς ανήκε στο μοναστικό συγκρότημα του Αγίου Θεόδωρου Γαβρά, όμως η ταύτισή του με το καθολικό της μονής δεν είναι ασφαλής, δεδομένων των μικρών διαστάσεών του, αλλά και επειδή στα έγγραφα της εποχής δε γίνεται καθόλου λόγος για την τυπολογία του καθολικού. Στο δίκογχο αυτό κτίσμα η αριστερή κόγχη του Ιερού Βήματος ήταν αφιερωμένη στο Θεόδωρο Γαβρά, ενώ η δεξιά στον Άγιο Δημήτριο. Ο παλιός γυναικωνίτης, μόνος από το υπόλοιπο συγκρότημα, διατηρήθηκε σε σχετικά καλύτερη κατάσταση έως τις αρχές περίπου του 20ού αιώνα μ.Χ., οπότε ο χώρος μετατράπηκε σε κοιμητήριο. Οι πληροφορίες που έχουμε σήμερα για τη μορφολογία και τη διακόσμηση του χώρου του γυναικωνίτη προέρχονται από τον Ι. Μηλιόπουλο, ο οποίος μελέτησε τα ερείπια του μοναστικού συγκροτήματος, όπως σώζονταν έως τις αρχές του 20ού αιώνα (1930 μ.Χ.), και προχώρησε σε δημοσίευση των στοιχείων. Έκτοτε φαίνεται πως το συγκρότημα ερειπώθηκε τελείως, καθώς στο χώρο δεν σώζονται πλέον ίχνη των μεσαιωνικών κτισμάτων. Έξω από την Τραπεζούντα, στην περιοχή Κουνακαλίν, στην Άνω Ματζούκα, έχει εντοπιστεί κοντά στο χωριό Κουνάκα (σημ. Küçükkonak) ένα μικρό εξωκλήσι με παλιές τοιχoγραφίες, το οποίο είναι επίσης αφιερωμένο στον Άγιο Θεόδωρο Γαβρά (Αγε-Γάβρας). Το κτίσμα βρίσκεται στην Κουρανόη (Kourance), τοποθεσία στα βορειοδυτικά του χωριού, στις ανατολικές πλαγιές του όρους Μελά και σε υψόμετρο 1.200 μ. Η αφιέρωση του ξωκλησιού στον Γαβρά είναι ενδεικτική για τη θέση που κατείχε ο άγιος στη θρησκευτική παράδοση της ευρύτερης περιοχής και συνακόλουθα για τη διάδοση της λατρείας του.

Ἀπολυτίκιο [Ἦχος α´]. “Τῆς Χαλδείας ἡγεμῶν καὶ προστάτης ὑπάρχων, Σὺ ὁ βλαστὸς τῶν Γαβράδων, ὑπὲρ Χριστοῦ τὸ σὸν αἷμα ἐξέχεας· μὴ πτοηθῇς τὰς ἀπειλὰς τῶν δυσμενῶν, ἐν οὐρανοῖς νῦν ἀγάλλῃ τῷ θρόνῳ τῆς τρισηλίου θεότητος παριστάμενος. Δόξα τῷ σὲ ἰσχύσαντι Θεῷ, δόξα τῷ σὲ στεφανώσαντι Χριστῷ, δόξα τῷ σὲ δοξάσαντι θείῳ Πνεύματι, Θεόδωρε πάνσοφε”.

Κοντάκιο [Ἦχος δ’]. “Τῆς Ἑῴας στρατηγὸς ὑπερθαύμαστος, καὶ τῶν Γαβράδων βλαστὸς ὑπερμέγιστος, τῆς Τραπεζοῦντος ἄριστος ὁ πρύτανις φρουρός, σκέπε, φρούρει, φύλαττε τοὺς πιστῶς σε ὑμνοῦντες θρόνῳ παριστάμενος τῆς ἁγίας Τριάδος, ἣν ἐκδυσώπει σῴζεσθαι ἡμᾶς, Μεγαλομάρτυς Θεόδωρε τρισόλβιε.”

Μεγαλυνάριο: “Τοὺς ἀσπαζομένους σου ἀθλητά, τὴν ἁγίαν κάραν, καὶ σεπτὴν εἰκόνα σου εὐλαβῶς, καὶ τὴν θείαν μνήμην, τελοῦντας ἐτησίως, περίσῳζε Θεόδωρε ταῖς πρεσβείαις σου”.

…………………………………….

1. Κατά τον Κ. Άμαντο, το επώνυμο Γαβράς ίσως προέρχεται από το όνομα Γαβριήλ. [Άμαντος, Κ., Σχέσεις Ελλήνωνκαι Τούρκων (Αθήνα 1955), σελ. 140, σημ. 5.]

2. Ιω. Σκυλίτσης, Σύνοψις Ιστοριών, CFHB 5 (Berlin – New York 1973), σελ. 322, 325.

3. Ο πατρίκιος Γαβράς υπέστη τύφλωση στη Θεσσαλονίκη το 1018, δήθεν για συνεργασία με τους Βουλγάρους. [Σκυλίτσης, ό.π. σ. 364].

4. Σκυλίτσης, ό.π. σ. 412.

5. Εικάζεται ότι η πρώτη σύζυγός του Ειρήνη καταγόταν από την οικογένεια των Ταρωνιτών. Σύμφωνα, μάλιστα, με τον Bryer, A., “A Byzantine Family: the Gabrades”,University of Birmingham Historical Journal 12 (1970), σελ. 175, ο πρώτος αυτός γάμος του Θεοδώρου Γαβρά πραγματοποιήθηκε πριν από το 1067. Μετά το θάνατό της ο Θεόδωρος νυμφεύθηκε μια Αλανή, η οποία ήταν συγγενής της συζύγου του σεβαστοκράτορα Ισαακίου Κομνηνού, αδελφού του Αλεξίου Α΄.

6. Σύμφωνα με την Άννα Κομνηνή, ο Αλέξιος Α΄, γνωρίζοντας το θράσος και τη δράση του Θεοδώρου Γαβρά, αποφάσισε να τον απομακρύνει, [Anne Comnène, Alexiade 2, (Paris 1943), σελ. 151.

7. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Α., “Συμβολαί εις την ιστορίαν Τραπεζούντος” , Византийский временник,12 (1906), σελ. 136.

8. Λαμψίδης, Ο., «Η Χρονική Σύνοψις του Μανασσή και το “άσμα του Γαβρά”», Αρχείον Πόντου 22 (1958), σελ. 199-219· και Λαμψίδης, Ο., «Το ακριτικόν έπος και το “άσμα του Γαβρά”», Αρχείον Πόντου 23 (1959), σελ. 33-38.

9. Ο Μιχαήλ Γαβράς ήταν ο δεύτερος σύζυγος της Ευδοκίας Κομνηνής, κόρης του σεβαστοκράτορα Ανδρονίκου Κομνηνού, βλ. Βαρζός, Κ., Η γενεαλογία των Κομνηνών ΙI (Θεσσαλονίκη 1984), σελ. 164.

10. Βιβλιογραφία: Γαβράδες, Krsmanović Bojana, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία [http://www.ehw.gr/l.aspx?id=3973].