Ευαγγελία Μπίτου, Τα λάθη, η λήθη και η αλήθεια

Τα λάθη, η  λήθη και η αλήθεια

 της Ευαγγελίας Μπίτου, φιλολόγου

Λάθη, σφάλματα δηλαδή και αστοχίες, κάνουν όλοι οι άνθρωποι. Η λήθη πάλι,  σε διαφορετικό βέβαια βαθμό, ακουμπάει τους πάντες, ενώ η αλήθεια  είναι το διαρκώς ζητούμενο. Στον αντίποδα του λάθους βρίσκεται το σωστό και  το ορθό, της λήθης η μνήμη και της αλήθειας η αναλήθεια, η ανακρίβεια, η πλάνη, το ψεύδος. Το εκπληκτικό είναι ότι οι τρεις λέξεις προέρχονται από την ίδια ρίζα, από τα θέματα λαθ- και λήθ-  του ρήματος  λανθάνω!

Το λάθος προέρχεται από το θέμα λάθ- του δευτέρου αορίστου έλαθον. Γνωστό το επικούρειο «λάθε βιώσας», ζήσε την προσωπική σου ζωή χωρίς να προσελκύεις την προσοχή των άλλων, ζήσε έτσι που να περνάς απαρατήρητος, να μη γίνεσαι στόχος.  Από το ίδιο θέμα το επίρρημα λάθρα, κρυφά,  και από αυτό το επίθετο λαθραίος που εμπεριέχει την έννοια του κρυφά αλλά και του  παρανόμως, από το οποίο  τα σύνθετα λαθραναγνώστης, λαθρεπιβάτης, λαθροθήρας, λαθραλιεία, λαθρομετανάστης – ποτέ μου δεν κατάλαβα γιατί η συγκεκριμένη λέξη  είναι ρατσιστική και δεν είναι η συνώνυμη περίφραση παράνομος μετανάστης  -   λαθροχειρία,  λαθρεμπόριο…

Το λάθος μπορεί να είναι μικρό ή μεγάλο, σοβαρό ή ασήμαντο και επιπόλαιο,   χοντρό ή  βλακώδες, και κάποτε  μοιραίο ή  και ασυγχώρητο.  Γίνονται λάθη γλωσσικά - ορθογραφικά, συντακτικά, φραστικά, νοηματικά -, λάθη στους υπολογισμούς   και λάθη  στατιστικά∙ γίνονται λάθη  και στις επιλογές,  στις εκτιμήσεις, στις προβλέψεις,  στις αποφάσεις, στη στάση και συμπεριφορά  των ανθρώπων, στη ζωή γενικά. Τα λάθη συνήθως   έχουν συνέπειες, κοστίζουν  και,  κατά τη λαϊκή ρήση,  πληρώνονται ενίοτε  ακριβά, αν μάλιστα είναι απανωτά. Γίνονται λάθη χειρισμών - στη διαπραγμάτευση των μνημονίων, επί παραδείγματι, ή και λάθη τακτικής.

Πρόκειται περί λάθους,  ακούγεται συχνά. Κάποια από τα λάθη διαπράττονται  από άγνοια, άλλα από απροσεξία, άλλα χωρίς πρόθεση, “κατά λάθος” – κατά λάθος, λόγου χάριν,  πιστώθηκε σε τραπεζικό λογαριασμό αγρότη το ποσό των επιδοτήσεων που παίρνουν όλοι οι αγρότες όλο τον χρόνο!.-, αλλά  και ορισμένα  γίνονται  σκόπιμα ή και συστηματικά. Κάποτε η λέξη χρησιμοποιείται επιρρηματικά: Λάθος άνθρωπος σε λάθος θέση, ενώ κοινωνικό «προαπαιτούμενο» είναι ο κατάλληλος άνθρωπος στην κατάλληλη θέση..

Όλοι κάνουν λάθη, αλλά δεν τα αναγνωρίζουν ούτε τα παραδέχονται όλοι. Χρειάζεται γενναιότητα και εντιμότητα  να ομολογήσει κανείς το λάθος του και να  πει “γράψε λάθος”. Συνήθως το αρνείται ή προσπαθεί να το καλύψει ή να το δικαιολογήσει. Διορθώνει όμως τα λάθη του αυτός που τα συνειδητοποιεί, τα αναγνωρίζει και μερικές φορές  επανορθώνει. Μαθαίνει ο άνθρωπος από τα λάθη του· «παθός μαθός», σχολιάζει η λαϊκή σοφία. Το λάθος από το σωστό ξεχωρίζει ο καθένας με την κριτική του ικανότητα. Συχνά υποβαθμίζεται το λάθος με τη χρήση του υποκοριστικού   λαθάκι : Ένα μικρό λαθάκι έγινε.   

Από το θέμα λήθ- του μέλλοντα και των συντελεσμένων χρόνων παράγεται η λήθη, η λησμονιά, η οποία επίσης προέρχεται από την ίδια ρίζα.  Ως λήθη ορίζεται «η πλήρης εξαφάνιση από τη συνείδηση κάποιας παράστασης, έτσι ώστε να μην είναι πια δυνατό αυτή να αναπλασθεί. Η διαδικασία της λήθης είναι πιο γρήγορη για το πρόσφατο και πιο αργή για το μακρινό παρελθόν» ( Τριανταφυλλίδη, Ηλεκτρονικό Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής).

Θαυμάζομε τη δυνατή μνήμη,  η οποία πράγματι είναι χάρισμα και φοβούμαστε τη λήθη.  Δεν είναι όμως πάντοτε κάτι αρνητικό.  Θυμάμαι μια εύστοχη απάντηση μαθήτριάς μου στην παρατήρησή μου «αυτό το ξανάπαμε». «Δεν τα γράφω όλα στο σκληρό δίσκο», μου απάντησε. Συνειδητοποίησα τότε πως ο τέλειος υπολογιστής του εγκεφάλου μας διαγράφει, ρίχνει στη λήθη όσα θεωρεί δευτερεύοντα, όσα τον δυσκόλεψαν πολύ – οι υποψήφιοι των Πανελληνίων Εξετάσεων, επί παραδείγματι, οι οποίοι αποστηθίζουν την ιστορία σαν ποίημα  μετά δεν θυμούνται σχεδόν τίποτε -, ή και όσα τον δυσαρέστησαν.  Ο Παπανούτσος  σε μια ομιλία του είχε πει πως «η λήθη είναι για τον εγκέφαλο ό,τι ο εμετός για ένα βαρυφορτωμένο στομάχι».   Πράγματι, σβήνει αρνητικά συναισθήματα και λυτρώνεται ο άνθρωπος,  πληροφορίες χωρίς πρακτική αξία και ελαφρώνει.  

 Εφιαλτική θα ήταν η ζωή, αν ο άνθρωπος θυμόταν διαρκώς τα πάντα, αλλά και πολύ σκοτεινή, αν όλα τα λησμονούσε. Δεν θα υπήρχε συλλογική μνήμη και ιστορική μνήμη, όπου στηρίζεται ο πολιτισμός, και τα λάθη θα επαναλαμβάνονταν. Ευτυχώς δεν υπάρχει συλλογική λήθη. Με τη λήθη σχετίζεται και ο Ληθαίος.

Από το ίδιο θέμα λήθ- και με την προσθήκη του στερητικού α  παράγεται το επίθετο αληθής κι από αυτό η αλήθεια.  Η αλήθεια λοιπόν αντιτίθεται στη λήθη και  έχει ποικίλες όψεις.

Υπάρχουν περιπτώσεις που δεν υπάρχει ίχνος αλήθειας σε όσα λέγονται, είναι παντελώς ανυπόστατα, και περιπτώσεις που η αλήθεια λέγεται μισή, όταν  αποσιωπώνται στοιχεία, ενώ όλοι θέλομε να μάθομε όλη την  αλήθεια.  Εμφαντικά ενίοτε ζητούμε την καθαρή αλήθεια, γιατί συχνά λέγεται συγκεκαλυμμένη.

Η αλήθεια μπορεί να είναι δυσάρεστη, κάποτε πικρή, συχνά σκληρή. Δυσκολεύεται κάποιος να μιλήσει σε αυτή την περίπτωση και εισαγωγικά λέει το «για να πω τη μαύρη αλήθεια» … Ποιος πράγματι  αντέχει την ωμή αλήθεια; «Κι αν σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές/  είναι γιατί τα’ ακούς γλυκότερα/  κι η φρίκη δεν κουβεντιάζεται…» γράφει ο Σεφέρης «Στον Τελευταίο Σταθμό». Οι ποιητές, σημειωτέον,  λένε με το δικό τους τρόπο αλήθειες, γνώμες δηλαδή που προέρχονται από την εμπειρία και είναι γενικά αποδεκτές  για τη ζωή.

Πάντως, ζητούμενο στο χώρο της επιστήμης, της θρησκείας, της φιλοσοφίας είναι η  αναμφισβήτητη, η  αντικειμενική, η αδιάσειστη αλήθεια.  Γίνεται λοιπόν λόγος για αναζήτηση, για απόδειξή της αλήθειας, αλλά και για εύρεση. Γίνεται επίσης λόγος για συγκάλυψή ή αποκάλυψη αλήθειας σε περίπτωση ενοχής. Η εξ αποκαλύψεως αλήθεια πάντως είναι κάτι διαφορετικό. Αισιόδοξη η πεποίθηση  ότι στο τέλος «θα λάμψει η αλήθεια», αλλά το «ήρθε η ώρα της αλήθειας» λέγεται  όταν δεν υπάρχουν περιθώρια για υπεκφυγές και δικαιολογίες.

Την  αλήθεια επιδιώκει το δικαστήριο με τον καθιερωμένο όρκο,    «Ορκίζομαι να πω την αλήθεια  και μόνο την αλήθεια». Για την αλήθεια   χρησιμοποιείται σε ορισμένες περιπτώσεις ο Ορός αληθείας, «ουσία που προκαλεί ελαφριά νάρκωση και χορηγείται, για να ωθήσει αυτόν που ανακρίνεται, να μιλήσει ελεύθερα»(Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής  Γλώσσας της Α.Α). Γενική πεποίθηση είναι ότι «από μικρό κι από τρελό μαθαίνεις την αλήθεια» ή «από παιδί κι από μεθυσμένο μαθαίνεις την αλήθεια», διότι εκφράζονται αυθόρμητα,  δεν  ελέγχουν όσα λέγουν και συνεπώς  δεν κρύβουν κάτι υστερόβουλα.  Για τον ίδιο λόγο «γλώσσα λανθάνουσα το αληθές λέγει». Όταν όμως ακούγονται δύο αντικρουόμενες  απόψεις,  «η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση»,  λένε,  

Εκπλήσσεται κανείς όταν ασχολούμενος με τη γλώσσα ανακαλύπτει με πόσο  χιούμορ  γίνονται σχόλια στη γλώσσα μας.. «Είναι μαλωμένοι με την αλήθεια», λένε για να μην πουν λένε συστηματικά ψέματα ή ψεύδονται ασύστολα. Επίσης το δεν λέει αλήθεια, είναι πιο ευγενικό από το λέει ψέματα. Αλήθεια; λέει κάποιος  με δόση ειρωνείας προς τα λεγόμενα που αμφισβητεί. Δυσπιστία εκφράζει  και το «λες αλήθεια;» ή το απλό «αλήθεια;», τα οποία όμως μπορούν να εκφράζουν και έκπληξη:  Αλήθεια; πέρασα το μάθημα;  ρωτούσαμε ως φοιτητές όταν δεν γράφαμε και τόσο καλά. Με το «μα την αλήθεια» επιβεβαιώνει κάποιος τα λεγόμενα –Το άκουσα· μα την αλήθεια – αλλά και  αγανάκτηση: Μα την αλήθεια,  δεν αντέχω άλλο. Λέω την αλήθεια, υποστηρίζει κάποιος με έμφαση, όταν άλλος αμφισβητεί τα λεγόμενά του. Την  αλήθεια  ισχυρίζονται ότι λένε κάποιοι και ψευδόμενοι!   

Έτσι, η αλήθεια λέγεται, διαστρεβλώνεται, συγκαλύπτεται ή αποκαλύπτεται αποδεικνύεται ή αποσιωπάται, αμφισβητείται αλλά και εξακριβώνεται.

 Τι είναι όμως  αλήθεια; «Αυτό που είναι σύμφωνο με ό,τι πραγματικά υπάρχει ή γίνεται» … « αρχή με γενική εφαρμογή που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση» (Τριανταφυλλίδη, Ηλεκτρονικό Λεξικό Κοινής Νεοελληνικής). Ποιος λοιπόν κατέχει όλη την αλήθεια; Ο άνθρωπος πάντως  ως πεπερασμένο ον δεν μπορεί να  κατέχει την απόλυτη αλήθεια. Ο Χριστός στο ερώτημα του Πιλάτου «τι έστιν αλήθεια» (Ιω, 18, 38) σιωπά, αλλά στους μαθητές του είπε:  «εγώ ειμί η οδός η αλήθεια και η ζωή» (Ιω. !4,6). Ϊσως με αυτή την εξ αποκαλύψεως αλήθεια σχετίζεται το  «αυτοί στ’ αλήθεια κι εμείς στα ψέματα», με το οποίο  παρηγορούσαν παλαιότερα οι μεγαλύτεροι τους συγγενείς του θανόντος.

Συμπερασματικά, τα λάθη είναι ανθρώπινα, η λήθη, ανησυχητική ή ευεργετική, είναι στη ζωή μας, αλλά κανείς τελικά δεν βγήκε χαμένος λέγοντας την αλήθεια.