Προϊστορική και Αρχαία Θεσσαλία. Η Νεότερη Νεολιθική εποχή

Λάρισα: Σουφλί Μαγούλα

Προϊστορική και Αρχαία Θεσσαλία

3. Η Νεότερη Νεολιθική εποχή

του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου, δασκάλου – συγγραφέα

ΦΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤ. ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ: Η Νεότερη Νεολιθική Εποχή (4000-2700) χωρίζεται σε τρεις υποπεριόδους, δύο από τις οποίες είναι αποκλειστικά λαρισαϊκού ενδιαφέροντος γι’ αυτό και η ονοματοδοσία τους έγινε από λαρισαϊκά τοπωνύμια: α΄ η φάση Τσαγγλί ή Αράπη Μαγούλα (Γιάννουλη της Λάρισας) και Οτζάκι, β΄ η φάση Διμηνίου (Μαγνησίας) και γ΄ η φάση Ραχμάνι (κοντά στο Μακρυχώρι), που είναι και εισαγωγική εποχή προς τη Χαλκοκρατία. Η Μαγούλα Οτζάκι, που βρίσκεται κοντά στα ερείπια της αρχαίας Άργισσας, έχει μήκος 350 μ., πλάτος 200μ. και ύψος 5μ. Αυτή ανασκάφηκε πρώτα από το Ν. Βερδελή και μετά από το Μιλόισιτς. Εκεί βρέθηκαν λίθινοι πελέκεις, λίθινα σφυριά, λεπίδες από πυριτόλιθο, πήλινα ειδώλια, κ.ά. Η Μαγούλα Αράπη (Γιάννουλη 1) απέχει περίπου δύο χιλιόμετρα από την προηγούμενη θέση, είναι κυκλική (160 μ. μέση διάμετρος και 4 μ. ύψος), αλλά έχει καταστραφεί σε μεγάλο βαθμό στα χρόνια των Βαλκανικών πολέμων, γιατί είχε μετατραπεί σε οχυρό. 

Εδώ, το 1955, ο Μιλόισιτς πραγματοποίησε ανασκαφή με πολλά ευρήματα. Η μαγούλα αυτή έδωσε το όνομά της στην προδημινιακή φάση αμέσως μετά τη φάση «Τσαγγλί». Εκεί βρέθηκαν βραχιόλια, ενώτια, επεξεργασμένα όστρακα, βλήμα σφενδόνης, πέλεκυς, τριπτήρας, σφοντύλι, σφυριά, κ.α. Στη μαγούλα της Άργισσας (Δέντρα 1), αντίθετα με τους προηγούμενους τόπους, παρατηρήθηκε συνεχής κατοίκηση από την Αρχαιότερη Νεολιθική (ΑΝ) μέχρι τη Ρωμαιοκρατία, με μόνη εξαίρεση τη φάση «Οτζάκι», οπότε ο πληθυσμός πιθανώς μετακινήθηκε σε άλλη γειτονική θέση, ίσως λόγω υπερχείλισης του Πηνειού. Η θέση αυτή έχει διαστάσεις 400 επί 100 μ. και μέσο ύψος 9 μ. Εκεί, στις ανασκαφές των ετών 1953-8 και 1966, βρέθηκαν λίθινα εργαλεία, απολιθωμένα οστά ζώων, λεπίδες πυριτόλιθου, λίθινα σφυριά (με οπή το πίσω μέρος για το στειλιάρι), τρίφτες, κ.ά. Πριν αναφερθούμε, εν συντομία, και στην περίοδο της Χαλκοκρατίας, αξίζει να σταθούμε λίγο στο χώρο της Λάρισας και στους αρχαιολογικούς τόπους της προϊστορικής εποχής που εντοπίστηκαν σ’ αυτήν.

ΝΕΟΛΙΘΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗΣ ΣΤΗ ΛΑΡΙΣΑ: Στο πολεοδομικό συγκρότημα της Λάρισας έχουμε δέκα εξακριβωμένες θέσεις νεολιθικής κατοίκησης:

1. (Λάρισα 1) Πρόκειται για το λόφο του Φρουρίου ή Αγίου Αχιλλίου. Ο λόφος αυτός έχει 30 περίπου μέτρα ύψος και βρίσκεται δίπλα στον Πηνειό ποταμό, ακριβώς στο σημείο που στρέφεται προς Βορρά (παλαιά κοίτη). Αυτή η συγκεκριμένη στρατηγική θέση της περιοχής συνετέλεσε στο να γίνει αυτή ακρόπολη κέντρο της αρχαίας πόλης των Λαρισαίων. Σε ανασκαφική έρευνα που έγινε σε οικόπεδο της οδού Γαριβάλδη (γωνία με την οδό Δήμητρας), διαπιστώθηκε κατοίκηση από το τέλος της εποχής του Χαλκού (Μυκηναϊκή Εποχή) ως τις μέρες μας. Εντούτοις ο αρχαιολόγος Αρβανιτόπουλος (1910) υποστηρίζει ότι η περιοχή άρχισε να κατοικείται από τη Νεολιθική Εποχή. Η κατοίκηση της περιοχής συνεχίστηκε στα Γεωμετρικά χρόνια, στην Κλασική και Ελληνιστική εποχή Εποχή (δείγματα των οποίων είναι αντίστοιχα τα ερείπια ναού της Αθηνάς καθώς και το νεοαποκαλυφθέν Αρχαίο Θέατρο), στα ρωμαϊκά χρόνια, στη Βυζαντινή Εποχή (λείψανα παλαιοχριστιανικής βασιλικής), στην Τουρκοκρατία (τουρκική σκεπαστή αγορά – Μπεζεστένι) έως και τη σημερινή εποχή. Τα υπόλοιπα ευρήματα της περιοχής είναι από τις εποχές Χαλκού, Γεωμ., Αρχ., Κλασ., Ελλην., Ρωμ., Βυζ. και Μεταβυζ.

2. (Λάρισα 2) Είναι μία μαγούλα που περιβάλλεται μεταξύ των οδών Μήλου, Αντιπάρου, Σίφνου και Σαρίμβεη. Τέμνεται, και φυσικά έχει ισοπεδωθεί, από την οδό Καρδίτσης. Είχε κυκλικό σχήμα διαμέτρου 200 μ. και ύψους μόλις 3 μ. [Την κλίση του εδάφους μπορεί ένας προσεκτικός παρατηρητής να τη διαπιστώσει ακόμα και σήμερα, κοιτάζοντας προς την οδό Καρδίτσης ενώ διέρχεται την οδό Σαρίμβεη (που πρόσφατα διανοίχτηκε) στο ύψος του κτήματος Γκιόμοση (πάγκος οπωροπώλη).] Ευρήματα: τριπτήρας, λεπίδες πυριτόλιθου, κ.ά. (ΑΝ, ΝΝ)

3. (Λάρισα 3) Βρίσκεται μέσα στο στρατιωτικό αεροδρόμιο της Λάρισας, 200μ. ανατολικά της Π.Ε.Ο. (Λαρίσης-Θεσσαλονίκης), νυν οδός Καραμανλή, κοντά στη σιδηροδρομική γραμμή. Είναι ωοειδής με μήκος 120μ., πλάτος 60μ. και ύψος 3μ. Ευρήματα : ζωόμορφο ειδώλιο, θραύσματα αγγείων, κ.ά. (ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ)

4. (Λάρισα 4) Travel Stop Λάρισας. Εδώ η μαγούλα έχει καταστραφεί από τη διάνοιξη της Π.Ε.Ο. Μπροστά στο πρώην εστιατόριο Τράβελ Στοπ της Λάρισας. Αυτή αρχίζει από το ύψος της οδού Γοργοποτάμου και τελειώνει στην οδό Θεόπετρας. Έχει, ή καλύτερα είχε, διάμετρο 150μ. και ύψος 2μ. Από την ύπαρξη αυτής της μαγούλας-τούμπας, ολόκληρη η συνοικία ανατολικά της Π.Ε.Ο. ονομάστηκε Τούμπα. Λιγοστά ευρήματα.(ΝΝ, Χ)

5. (Λάρισα 5) Μαγούλα Αραπάδικη. Κι αυτή βρίσκεται μέσα στο αεροδρόμιο, στο νοτιοδυτικό του τμήμα, είναι κυκλική με διάμετρο 150 μέτρων και ύψος 5μ. Ευρήματα: λεπίδες πυριτόλιθου, θραύσματα αγγείων, τμήμα καθιστού ειδωλίου, κ.α. (ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ, Χ. )

6. (Λάρισα 6) Μαγούλα Μοτέλ ή Καραγάτς ή Αβέρωφ. Είναι στα νότια της πόλης, δεξιά της οδού Φαρσάλων, εκεί που βρισκόταν το Μοτέλ Ξενία. Πρόκειται για μια κυκλική μαγούλα διαμέτρου 500μ. και ύψους 7 μ. Ευρήματα: πέλεκυς, τριπτήρας, θραύσματα αγγείων, όστρακα, κ.α. (ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ, Χ. )

7. (Λάρισα 7) Μαγουλίτσα. Βρίσκεται ανατολικά της Π.Ε.Ο., 300μ. ΒΑ. Της γέφυρας της περιφερειακής οδού Τρικάλων. Είναι κυκλική με διάμετρο 200μ. και ύψος μόλις 2 μ. Ευρήματα: τμήμα χεριού ειδωλίου, θραύσματα αγγείων. (ΑΝ)

8. (Λάρισα 8) Μαγούλα Βραστερό. Βρίσκεται στον Α. λόφο του Μεζούρλου εντός των ορίων του στρατοπέδου με κατεύθυνση Α. προς Δ. Μήκος 400μ., πλάτος 250μ. και ύψος 20-25 μέτρα. Ευρήματα: ακέφαλο ειδώλιο, τμήματα άλλων ειδωλίων, λίθινα αγγεία, πελέκεις, λεπίδες, αξίνες, κ.α. (ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ)

9. (Λάρισα 9) Σουφλί Μαγούλα. Βρίσκεται 3 χλμ. ΒΑ του κέντρου της Λάρισας, στη δεξιά όχθη του ποταμού, περίπου 100μ. δυτικά της Π.Ε.Ο. λίγο πριν το ύψος του εργοστασίου ζάχαρης. Είναι κυκλική με διάμετρο 200μ. και ύψος 4μ. Εδώ έγιναν ανασκαφές το 1958 από το Θεοχάρη και τον Bisantz. Έτσι αποκαλύφθηκε το γνωστό μενίρ που βρίσκεται στο Μουσείο της Λάρισας. Οι ανασκαφές συνεχίστηκαν από την τοπική Αρχαιολογική Υπηρεσία το 1974 έως το 1976, φέρνοντας στο φως πλήθος ευρημάτων από ταφές καύσεων και κατοικιών από την Αρχαιότερη Νεολιθική μέχρι και την περίοδο της Χαλκοκρατίας. Άλλα ευρήματα από εδώ είναι: πήλινα αγγεία, λίθινοι πελέκεις, λίθινα σφυριά, φολίδες και λεπίδες επεξεργασίας πυριτόλιθου και οψιανού, βλήματα σφενδόνης, οστά ζώων, κ.ά. τα ευρήματα της θέσης Λάρισα 9 αντιστοιχούν στις εποχές: ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ, Χ (μέχρι ΜΕ), Κλασ., Βυζ.

10. (Λάρισα 10) Είναι η μαγούλα Τας Μάντρα Αμφιθέας. Βρίσκεται δυτικά των τελευταίων σπιτιών της Αμφιθέας, έχει μήκος 300μ.. πλάτος 200μ., και ύψος 8μ. Λιγοστά ευρήματα εδώ κι εκεί διεσπαρμένα συναντάμε εύκολα ακόμα και σήμερα. Τα ευρήματα είναι στο σύνολό τους από την περίοδο της Χαλκοκρατίας (Χ).

ΓΕΙΤΟΝΙΚΕΣ ΣΤΗ ΛΑΡΙΣΑ ΘΕΣΕΙΣ: Αξίζει να σημειώσουμε ότι μεγάλος αριθμός από τούμπες έχουν ανασκαφεί σε γειτονικές περιοχές της Λάρισας, όπως στη Νίκαια 19 θέσεις, στο Μελισσοχώρι 7, στον Τύρναβο όπως και στον Αμπελώνα 6, στον Άγιο Γεώργιο 7 (εδώ εντοπίστηκε και μεγάλο νεκροταφείο των αρχαϊκών χρόνων), στο Καλό Νερό 4, στο Ζάππειο 5, στην Τερψιθέα και στη Φαλάννη από 3, στη Γαλήνη 6, στον Πλατύκαμπο 5, στη Γιάννουλη 7, στη Γυρτώνη 5. Άλλες θέσεις προϊστορικής κατοίκησης έχουμε σε παραποτάμιες ή παραλίμνιες περιοχές, όπως: στην Αμυγδαλέα, στο Αρμένιο, στη Γλαύκη και το Δασοχώρι από 2 θέσεις, στα Δέντρα 4 (με πιο γνωστές την Άργισσα και το Οτζάκι), στην Ελασσόνα 2, όπως και στο Καλαμάκι, από μία θέση στα Κανάλια, το Καστρί, τη Μέλισσα, το Μεσοχώρι, την Πηνειάδα και το Σαραντάπορο, στην Κυψέλη 5, στη Μελία 2, όσες και στην Αναγέννηση, στο Βρυότοπο 4, στις Ν. Καρυές 3, στο Νέσσωνα 4, στα Πλατανούλια 2, στο Ριζόμυλο 4, στη Ροδιά 2, στο Στεφανοβίκειο 3, στο Σωτήριο (Πέτρα Βοιβηίδας) 2, καθώς και σε πολλές άλλες θέσεις όπως στην επαρχία των Φαρσάλων.