Μητροπολίτης Γόρτυνος Ιερεμίας, Ἐνδείξεις περί τῆς Ἁγίας Τριάδος ἀπό τήν Παλαιά Διαθήκη

         † Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ

ΓΟΡΤΥΝΟΣ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΟΠΟΛΕΩΣ

                 ΙΕΡΕΜΙΑΣ

ΔΟΓΜΑΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΑΣ

(Γιά τόν λαό)

Μάθημα 11ον

Ἐνδείξεις περί τῆς Ἁγίας Τριάδος ἀπό τήν Παλαιά Διαθήκη

1. Ἡ διδασκαλία αὐτή τῆς Ἐκκλησίας μας γιά τήν Ἁγία Τριάδα βρίσκεται στήν Ἁγία Γραφή, τήν Παλαιά καί τήν Καινή Διαθήκη. Στήν Παλαιά Διαθήκη ὅμως ἡ διδασκαλία αὐτή δέν εἶναι καθαρά ἀνεπτυγμένη, γιατί ὑπῆρχε κίνδυνος οἱ Ἰουδαῖοι ἀκούγοντας γιά τρία θεῖα Πρόσωπα νά πέσουν στήν πολυθεΐα, ἡ ὁποία ἦταν πολύ διαδεδομένη τότε.¹ Oἱ μαρτυρίες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης γιά τήν Τριάδα ἀποκαλύπτονται καί ἐξηγοῦνται μόνο στό φῶς τῆς χριστιανικῆς πίστης, ὅπως γράφει ὁ ἀπόστολος Παῦλος γιά τούς Ἰουδαίους: «Ἀλλ᾽ ἕως σήμερον, ἡνίκα ἀναγινώσκεται Μωυσῆς, κάλυμμα ἐπί τήν καρδίαν αὐτῶν κεῖται· ἡνίκα δ᾽ ἄν ἐπιστρέψῃ πρός Κύριον, περιαιρεῖται τό κάλυμμα... ὅτι ἐν Χριστῷ καταργεῖται» (Β´ Κορ. 3,15-16.14). Παρ᾽ ὅλο ὅμως αὐτό, στήν Παλαιά Διαθήκη ὑπάρχουν πολλοί ὑπαινιγμοί πού μᾶς μιλοῦν γιά περισσότερα ἀπό ἕνα Πρόσωπα στήν θεότητα.

(α) Μία ἀπό τίς ὀνομασίες τοῦ Θεοῦ στήν Παλαιά Διαθήκη εἶναι τό Ἐλωχίμ. Ἡ Ἁγία Γραφή ἀρχίζει μέ τήν φράση: «Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν Ἐλωχίμ τόν οὐρανόν καί τήν γῆν» (Γεν. 1,1). Ἀπό τά Ἑβραϊκά γνωρίζουμε ὅτι ἡ κατάληξη -ιμ εἶναι πληθυντικοῦ ἀριθμοῦ καί ὁ στίχος, λοιπόν, πού ἀναφέραμε σέ ἀκριβῆ μετάφραση ἔχει ὡς ἑξῆς: «Στήν ἀρχή δημιούργησε οἱ Θεοί τόν οὐρανό καί τήν γῆ». Γιατί βάζει ὁ ἱερός συγγραφέας σέ πληθυντικό ἀριθμό (Ἐλωχίμ) τήν ὀνομασία τοῦ Θεοῦ; Καί γιατί, ἐνῶ τό ὑποκείμενο Ἐλωχίμ εἶναι στόν πληθυντικό ἀριθμό, τό ρῆμα «ἐποίησεν» εἶναι στόν ἑνικό ἀριθμό; Θά ἔπρεπε καί τό ρῆμα νά εἶναι στόν πληθυντικό ἀριθμό, «ἐποίησαν», «δημιούργησαν». Ἀλλά γιατί ἐδῶ συντάσσει ἔτσι ἡ Ἁγία Γραφή; Γιατί ἀπό τήν ἀρχή τῶν βιβλίων της παρουσιάζει μυστικά τήν Ἁγία Τριάδα. Ἡ ὀνομασία «Ἐλωχίμ» εἶναι στόν πληθυντικό ἀριθμό, γιατί τά Πρόσωπα τῆς θεότητας εἶναι τρία καί ὄχι ἕνα. Ἀλλά τά τρία αὐτά Πρόσωπα ἔχουν μία οὐσία, γι᾽ αὐτό καί τό ρῆμα εἶναι στόν ἑνικό ἀριθμό «ἐποίησεν» καί ὄχι «ἐποίησαν».

(β) Στήν Παλαιά Διαθήκη ἀκόμη ἔχουμε ὑπαινιγμό ὅτι τά Πρόσωπα τῆς θεότητας δέν εἶναι ἁπλᾶ περισσότερα ἀπό ἕνα, ἀλλά ὅτι εἶναι καί τρία. Στό κεφ. 18 τοῦ βιβλίου τῆς Γένεσης διαβάζουμε γιά τήν φιλοξενία τῶν τριῶν ἀγγέλων ἀπό τόν Ἀβραάμ. Ἀλλά, ἐνῶ οἱ οὐράνιοι Ἐπισκέπτες εἶναι τρεῖς, ὁ Ἀβραάμ παραδόξως τούς προσφωνεῖ μέ τό «Κύριε». Τό κάνει αὐτό ἀπό θεία παρόρμηση, γιατί οἱ τρεῖς αὐτοί ἄγγελοι εἶναι τά τρία Πρόσωπα τῆς θεότητας: ὁ Πατέρας, ὁ Υἱός καί τό Ἅγιο Πνεῦμα. Τά τρία ὅμως Πρόσωπα εἶναι ὁμοούσια, εἶναι ΕΝΑΣ στήν οὐσία Κύριος καί γι᾽ αὐτό ὁ Ἀβραάμ τούς προσφωνεῖ μέ τό «Κύριε». Καί οἱ τρεῖς πάλι ἄγγελοι μιλοῦν στόν Ἀβραάμ συγχρόνως, σάν ἀπό ἕνα στόμα καί ἐμφανίζονται ἰσότιμοι. Ἔτσι εἶναι τά Πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος.

Στό κεφ. 19 ἐπίσης τοῦ ἴδιου βιβλίου, ὁ Λώτ προσφωνεῖ τούς δύο ἀπό τούς θείους αὐτούς Ἐπισκέπτες μέ τό «Κύριοι», δείχνοντας ἔτσι ὅτι πραγματικά δέν εἶναι ἕνα Πρόσωπο. Παραδόξως ὅμως παρακάτω (στίχ. 18) τούς προσφωνεῖ μέ τό «Κύριε» δείχνοντας, ἀπό θεία παρόρμηση καί αὐτός, ὅτι μία εἶναι ἡ θεία οὐσία καί τῶν δύο Προσώπων.

(γ) Στήν Παλαιά Διαθήκη ἐπίσης, σέ μερικά χωρία πού μιλοῦν γιά τόν Θεό, ἔχουμε μυστηριώδεις πληθυντικούς ἤ μυστηριώδεις ἑνικούς ἤ ἀκόμη μυστηριώδεις διακρίσεις θείων Προσώπων. Ἄς ἀναφέρουμε ἕνα μυστηριώδη πληθυντικό: Κατά τήν δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου εἶπε ὁ Θεός· «Ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ᾽ εἰκόνα ἡμετέραν καί καθ᾽ ὁμοίωσιν» (Γεν. 1,26-27). Γιατί ἐδῶ ἔχει πληθυντικό «ποιήσωμεν»; Ποῦ μιλάει ὁ Θεός; Δέν μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι μίλησε στούς ἀγγέλους ὁ Θεός ὅταν ἔκανε τόν ἄνθρωπο, γιατί ὁ ἄνθρωπος δέν ἔγινε «κατ᾽ εἰκόνα» τῶν ἀγγέλων, ἀλλά τοῦ Θεοῦ. Ὁ Θεός Πατέρας μιλάει στά ἄλλα δύο Πρόσωπα τῆς θεότητας, τόν Υἱό καί τό Πνεῦμα, γι᾽ αὐτό καί λέει «ποιήσωμεν».² (Βλέπε τέτοιους πληθυντικούς στήν Παλαιά Διαθήκη στά χωρία Γεν. 3,22. 11,6-9. Ἠσ. 6,8 κατά τό Ἑβραϊκό κείμενο· Ἠσ. 41,21-23.26 κατά τό Ἑβρ. κείμενο· Ἠσ. 43,9 κατά τό Ἑβρ. κείμενο· Ἰερ. 30,5 κατά τό Ἑβρ.· Ὀβδ. στίχ. 1 κατά τό Ἑβρ.).

Ἀναφέρουμε καί ἕνα μυστηριώδη ἑνικό: Ἐνῶ στό παραπάνω χωρίο, Γεν. 1,26, ὁ Θεός εἶπε «ποιήσωμεν ἄνθρωπον» στόν πληθυντικό, γιατί ἀπευθύνεται στά ἄλλα Πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος, ὅπως εἴπαμε, λέει στήν συνέχεια «κατ᾽ εἰκόνα ἡμετέραν» στόν ἑνικό. Ἐνῶ εἶναι τρία τά θεῖα Πρόσωπα, εἶναι ὅμως μία ἡ εἰκόνα τους, γιατί μία εἶναι ἡ οὐσία τους. Γι᾽ αὐτό καί ἔχουμε ἑνικό ἀριθμό «κατ᾽ εἰκόνα ἡμετέραν».

(δ) Ἀναφέρουμε τώρα μόνο ἕνα ἀπό τά πολλά χωρία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης στά ὁποῖα, ἐνῶ γίνεται λόγος περί Θεοῦ, γίνεται διάκριση περισσοτέρων θείων Προσώπων. Παίρνουμε τό χωρίο τοῦ Προφήτη Ὀβδιού στίχ. 1: «Τάδε λέγει Κύριος ὁ Θεός τῇ Ἰδουμαίᾳ· ἀκοήν ἤκουσα παρά Κυρίου». Τό χωρίο αὐτό εἶναι πολύ παράδοξο. Ποιός μιλάει ἐδῶ; Μιλάει «Κύριος ὁ Θεός». Καί λέει ὅτι ἄκουσε ἀγγελία ἀπό ἄλλον «Κύριον». Νά, λοιπόν, χωρίο στήν Παλαιά Διαθήκη πού μιλάει καί γιά ἄλλο θεῖο Πρόσωπο. Ποιός εἶναι ὁ ἄλλος Κύριος; Ὅπως μᾶς λέει ἡ Καινή Διαθήκη, τόσο ὁ Υἱός, ὅσο καί τό Πνεῦμα, «ἀκούει» ἀπό τόν Πατέρα (βλ. Ἰωάν. 3,32. 8,26.40. 15,15. 16,13).³

(ε) Ἐπί πλέον, οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας βλέπουν μιά ἄμεση ἀναφορά στήν Ἁγία Τριάδα στά ἀκόλουθα χωρία:

Ἀριθμ. 6,24-25: Ἡ ἱερατική εὐλογία πού δηλώνεται ἀπό τόν Θεό διά τοῦ Μωυσέως εἶναι σέ τριπλῆ μορφή: «Εὐλογήσαι σε Κύριος... Ἐπιφάναι Κύριος... Ἐπάραι Κύριος...».

Ἠσ. 6,3: Ἡ δοξολογία τῶν Σεραφείμ πού στέκονται γύρω ἀπό τόν θρόνο τοῦ Θεοῦ εἶναι σέ τριπλῆ μορφή: «Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαώθ».

Ψαλμ. 32,6: «Τῷ λόγῳ τοῦ Κυρίου οἱ οὐρανοί ἐστερεώθησαν καί τῷ πνεύματι τοῦ στόματος αὐτοῦ πᾶσα ἡ δύναμις αὐτῶν».

(ς) Τέλος, γιά τήν μαρτυρία ὑπέρ τῆς Ἁγίας Τριάδος ἀπό τήν Παλαιά Διαθήκη μπορεῖ νά ἀναφέρει κανείς ἀπ᾽ αὐτήν ἐκεῖνα τά χωρία στά ὁποῖα ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ καί τό Ἅγιο Πνεῦμα ἀναφέρονται χωριστά. Γιά παράδειγμα σχετικά μέ τόν Υἱό:

Ψαλμ. 2,7: «Υἱός μου εἶ σύ, ἐγώ σήμερον γεγέννηκά σε».

Ψαλμ. 109,3: «Ἐκ γαστρός πρό ἑωσφόρου ἐγέννησά σε».

Σχετικά μέ τό Πνεῦμα:

Ψαλμ. 142,12: «Τό πνεῦμα σου τό ἀγαθόν ὁδηγήσει με ἐν γῇ εὐθείᾳ».

Ἠσ. 48,16: «Κύριος ἀπέστειλέ με καί τό πνεῦμα αὐτοῦ».

(ζ) Οἱ θεοφάνειες ἐπίσης στήν Παλαιά Διαθήκη δέν εἶναι τίποτα ἄλλο παρά ἡ φανέρωση τῆς Ἁγίας Τριάδας διαμέσου τοῦ ἀσάρκου Λόγου, τοῦ «Ἀγγέλου» τῆς μεγάλης βουλῆς. Ὁ τριαδικός Θεός κατά τήν δραματική ἔξοδο τοῦ Ἰσραήλ ἀπό τήν Αἴγυπτο εἶναι παρών στήν νεφέλη.⁴

(η) Στήν Παλαιά Διαθήκη ὁμοίως γίνεται λόγος γιά τόν «Ἄγγελο τοῦ Θεοῦ», ὁ ὁποῖος κατά τήν πατερική θεολογία εἶναι ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ, τό Δεύτερο Πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος.⁵ «Ὁ ἴδιος ὁ Χριστός (φυσικά ὡς ἄσαρκος Λόγος) παρουσιάστηκε «αὐτοπροσώπως» καί ἔδωσε τόν Νόμο, μίλησε διαμέσου τῶν προφητῶν καί στήν τελευταία φάση τῆς περιόδου αὐτῆς ἐνανθρώπησε γιά ὅλους τούς ἀνθρώπους» (Ματσούκας).⁶ Καί πάλι ὁ ἴδιος δογματολόγος καθηγητής λέει: «Ὁ τριαδικός Θεός εἶναι κυρίαρχος σ᾽ ὅλη τήν κτίση καί σ᾽ ὅλη τήν ἱστορία. Αὐτό βγαίνει ἀπό τήν «φιλοσοφία» τοῦ βιβλικοῦ καί τοῦ θεολογικοῦ σχήματος».⁷

YΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βλ. Π. ΤΡΕΜΠΕΛΑ, ΔΟΓΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ, τόμ. 1, σ. 228.229.

2. «Οὐκ ἄλλῳ δέ τινι εἴρηκεν “ποιήσωμεν”, ἀλλ᾽ ἤ τῷ ἑαυτοῦ Λόγῳ καί τῇ ἑαυτοῦ σοφίᾳ» (Θεόφιλος ὁ Ἀντιοχείας, MPG 6,1081A).

3. Παρόμοια τέτοια χωρία ὑπάρχουν πολλά στήν Παλαιά Διαθήκη. Βλ. Ν. Σωτηροπούλου, θεολόγου-φιλολόγου, Ἀντιχιλιαστικόν Ἐγχειρίδιον, Ἀθῆναι, 1979, σ. 34-39).

4. Γρηγορίου Θεολόγου, Εἰς τά Θεοφάνια MPG 36,313AB: «Πάλιν τό σκότος λύεται, πάλιν τό φῶς ὑφίσταται, πάλιν Αἴγυπτος κολάζεται, πάλιν Ἰσραήλ στύλῳ φωτίζεται». Ὁ καθηγητής Ματσούκας ἐδῶ λέει: Εἶναι ἄκρως χαρακτηριστικοί οἱ λόγοι τοῦ Γρηγορίου. Τά φῶτα εἶναι μιά γιορτή πού ἀποτελεῖ ἐπανάληψη τοῦ ἴδιου γεγονότος πού εἶχε γίνει κατά τήν δραματική ἔξοδο τοῦ Ἰσραήλ· ξανά γίνεται τό ἴδιο πράγμα ἀπό τόν ἴδιο Θεό. (Βλ. Δογματική τοῦ τόμ. Β´ σ. 61.

5. Μ. Ἀθανασίου, Κατά Ἀρειανῶν 3,14 MPG 26,349C-352AB: «Εἰ δέ καί ποτε ὀφθέντος ἀγγέλου, ὁ ὁρῶν φωνῆς ἤκουε Θεοῦ, ὡς ἐπί τῆς βάτου γέγονεν· ὤφθη γάρ ἄγγελος ἐν φλογί πυρός ἐκ τῆς βάτου καί ἐκάλεσε Κύριος Μωυσῆν ἐκ τῆς βάτου λέγων· Ἐγώ εἰμι ὁ Θεός τοῦ Πατρός σου, ὁ Θεός Ἀβραάμ καί ὁ Θεός Ἰσαάκ καί ὁ Θεός Ἰακώβ. Ἀλλ᾽ οὐκ ἦν ἄγγελος ὁ Θεός Ἀβραάμ, ἐν δέ ἀγγέλῳ λαλῶν ἦν ὁ Θεός. Καί ὁ μέν φαινόμενος ἦν ἄγγελος· ὁ δέ Θεός ἐν αὐτῷ ἐλάλει. Ὡς γάρ ἐν στύλῳ νεφέλης ἐλάλει τῷ Μωυσῇ ἐν τῇ σκηνῇ, οὕτω καί ἐν ἀγγέλοις φαίνεται λαλῶν ὁ Θεός· οὕτω καί τῷ τοῦ Ναυῇ δι᾽ ἀγγέλου ἐλάλει. Ἅ δέ λαλεῖ ὁ Θεός, πρόδηλον ὅτι διά τοῦ Λόγου λαλεῖ, καί οὐ δι᾽ ἄλλου». Μ. Βασιλείου, Κατ᾽ Εὐνομίου 2 MPG 29,609ΑΒ: «Οὐ παύσῃ μή ὄντα προσαγορεύων, ὦ ἄθεε, τόν ὄντως ὄντα, τήν πηγήν τῆς ζωῆς, τόν πᾶσι τοῖς οὖσι τοῦ εἶναι παρεκτικόν; Ὅς οἰκείαν ἑαυτῷ καί πρέπουσαν τῇ ἀϊδιότητι ἐν τῷ πρός τόν ἴδιον θεράποντα Μωυσέα χρηματισμῷ προσηγορίαν ἐξεῦρεν, ὄντα ἑαυτόν, ὀνομάσας; Ἐγώ γάρ εἰμι, φησιν, ὁ ὤν. Καί τούτοις οὐδείς ἀντερεῖ μή οὐχί ἐκ προσώπου τοῦ Κυρίου εἰρῆσθαι· οὔκουν ὅστις γε μή τό ἰουδαϊκόν κάλυμμα ἐπί τῇ ἀναγνώσει Μωυσέως κατά τῆς ἑαυτοῦ καρδίας ἐπικείμενον ἔχει. Γέγραπται γάρ, ὅτι ὤφθη τῷ Μωυσεῖ ἄγγελος Κυρίου ἐπί τῆς βάτου ἐν πυρί φλογός. Ἄγγελον τοίνυν προτάξασα τῆς διηγήσεως ἡ Γραφή, Θεοῦ ἐπάγει τήν φωνήν, εἶπε γάρ, φησί, τῷ Μωυσεῖ· Ἐγώ εἰμι ὁ Θεός τοῦ πατρός σου Ἀβραάμ· καί μετ᾽ ὀλίγα πάλιν· Ἐγώ εἰμι ὁ ὤν. Τίς οὖν ὁ αὐτός καί Ἄγγελος καί Θεός; Ἄρα οὐχί περί οὗ μεμαθήκαμεν, ὅτι καλεῖται τό ὄνομα μεγάλης βουλῆς ἄγγελος; Ἐγώ μέν οὐκ οἶμαι πλειόνων δεῖν πρός τήν ἀπόδειξιν ἀλλά τοῖς μέν φιλοχρίστοις ἐξαρκεῖν καί τήν ὑπόμνησιν, τοῖς δέ ἀνιάτως ἔχουσι μηδέν ὄφελος ἐκ τοῦ πλήθους τῶν λεγομένων ἔσεσθαι». Ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ καί προτοῦ νά σαρκωθεῖ παρουσιαζόταν στούς δικαίους τῆς Π. Διαθήκης. Βλ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Περί θεολογίας καί τῆς ἐνσάρκου οἰκονομίας τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, MPG 90,1137CD: «Ὥσπερ πρό τῆς ἐμφανοῦς καί κατά σάρκα παρουσίας νοητῶς ὁ τοῦ Θεοῦ Λόγος τοῖς πατριάρχαις καί προφήταις ἐνεδήμει, προτυπῶν τά μυστήρια τῆς αὐτοῦ παρουσίας, οὕτω καί μετά ταύτην τήν ἐνδημίαν οὐ μόνον ἐν τοῖς ἔτι νηπίοις παραγίνεται, διατρέφων πνευματικῶς καί ἄγων πρός ἡλικίαν τῆς κατά Θεόν τελειότητος· ἀλλά καί ἐν τοῖς τελείοις, προδιαγράφων αὐτοῖς κρυφίως τῆς μελλούσης αὐτοῦ παρουσίας ὡς ἐν εἰκόνι τούς χαρακτῆρας. Ὥσπερ οἱ τοῦ νόμου καί τῶν προφητῶν λόγοι πρόδρομοι τυγχάνοντες τῆς κατά σάρκα τοῦ Λόγου παρουσίας, τάς ψυχάς εἰς Χριστόν ἐπαιδαγώγουν, οὕτω καί αὐτός ὁ δεδοξασμένος τοῦ Θεοῦ Λόγος σαρκωθείς, πρόδρομος τῆς πνευματικῆς αὐτοῦ παρουσίας γεγένηται· παιδαγωγῶν τάς ψυχάς διά τῶν οἰκείων λόγων πρός ὑποδοχήν τῆς ἐμφανοῦς αὐτοῦ θεϊκῆς παρουσίας· ἥν ἀεί μέν ποιεῖται, μεταβάλλων ἀπό τῆς σαρκός πρός τό πνεῦμα διά τῶν ἀρετῶν τούς ἀξίους· ποίησει δέ καί ἐπί τέλει τοῦ αἰῶνος, ἐμφανῶς ἀποκαλύπτων τά τέως πᾶσιν ἀπόρρητα».

6. Βλ. μνημ. ἔργ. σ. 62. Σωκράτους, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία 2, 19 MPG 67,229B: «Ὅς καί τοῖς πατράσιν αὐτοπροσώπως ὤφθη δεδωκώς τόν νόμον καί λαλήσας διά τῶν προφητῶν, καί τά τελευταῖα ἐνανθρωπήσας, καί τόν ἑαυτοῦ πατέρα πᾶσιν ἀνθρώποις φανερώσας».

7. Μνημ. ἔργ. σελ. 78.