Ευγένιου Βούλγαρη, «Περί ανεξιθρησκείας»

Μ’ αφορμή τις ιδέες που άρχισαν να επικρατούν στην Ευρώπη από τη Γαλλική Επανάσταση (1789) και εντεύθεν και μ’ αφορμή την έλευση αμέτρητων μεταναστών στην Ευρώπη από τις χώρες της Ασίας και της Αφρικής, πολύ συχνά τα τελευταία χρόνια, ακούγονται φωνές από διαφόρους ότι εν ονόματι της ανεξιθρησκείας, της δημοκρατίας και της ισότητας αλλά και του σεβασμού των προσωπικών δεδομένων των μεταναστών, οι οποίοι ως επί το πλείστον είναι μη χριστιανοί:
α΄) Θα πρέπει να βγάλουμε τα σύμβολα του χριστιανισμού από μέσα μαζικής μεταφοράς, από τα νοσοκομεία, από τα κυβερνητικά κτίρια, από τα σχολεία, από τα στρατόπεδα, και εν γένει από κάθε δημόσιο και κοινωνικό φορέα.
β΄) Θα πρέπει να διαχωριστεί εντελώς η κρατική οργάνωση και διοίκηση και δημόσια ζωή από τις χριστιανικές λατρευτικές πράξεις και εκδηλώσεις, όπως επιβάλλει η θεωρία του «λαϊκού» κράτους και για να νιώθουν άνετα οι αλλόδοξοι και αλλοεθνείς συνάνθρωποί μας.
γ΄) Μερικοί προχωρούν περισσότερο και θέλουν ν’ απαγορεύσουν τη δημόσια εμφάνιση ακόμη και προσωπικών χριστιανικών συμβόλων, όπως είναι ο σταυρός που φέρουμε επάνω μας. Ήδη στην Αγγλία νοσοκόμος κινδυνεύει να χάσει τη δουλειά της, γιατί φέρει εξωτερικά το σταυρουδάκι της. Ίσως αργότερα εν ονόματι αυτών των αντιλήψεων ν’ απαγορευθεί να κάνουμε το σημείο του σταυρού και άλλα τινά. Ίσως να βρεθούμε αντιμέτωποι με μια νέα εικονομαχία, η οποία εν ονόματι της προόδου και της δημοκρατίας δημιουργήσει ανεπανόρθωτα προβλήματα και δημιουργήσει αγεφύρωτα ρήγματα στη συνοχή και ενότητα της κοινωνίας μας.
Άλλοι κινούμενοι από τα ίδια κίνητρα προσπαθούν να κάνουν ένα συγκερασμό και μία ομογενοποίηση των διαφόρων θρησκειών. Η προσπάθεια είναι πολύ παλαιά και αναφέρεται με τη λέξη συγκρητισμός. Ένας είναι ο Θεός και οι διάφορες θρησκείες είναι διαφορετικοί δρόμοι που οδηγούν σ’ αυτόν, ακούμε να λένε στις μέρες μας πολιτικοί και θρησκευτικοί αρχηγοί, αδιαφορώντας για το ποια είναι η αληθινή θρησκεία και για το ποια εκπροσωπεί τις πραγματικά παγκόσμιες και ανώτερες ηθικές και πνευματικές αξίες.
Μέσα σ’ αυτόν τον κυκεώνα των ποικίλων θεωριών και ρευμάτων που λανσάρουν κάποιοι εν ονόματι δήθεν της ανεξιθρησκείας και δημοκρατίας και ισότητας, ουσιαστικά δε εν ονόματι της παγκοσμιοποιήσεως και αχταρμο-ποιήσεως, που επέφεραν τα μεγάλα διεθνή οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα, θα θέλαμε να παρουσιάσουμε μία μελέτη του μεγάλου νεοέλληνα διαφωτιστού και κληρικού Ευγενίου Βούλγαρη, που ασχολήθηκε με θέμα αυτό γράφοντας μία μελέτη που την επιγράφει «Σχεδίασμα περί της ανεξιθρησκείας, ήτοι περί της ανοχής των ετεροθρήσκων», η οποία εκδόθηκε ξανά το 2001 από τις εκδόσεις «Στάχυ», στην Αθήνα, και με προλεγόμενα και σημειώσεις του ΒΑΣΙΛΗ Κ. ΛΑΖΑΡΗ. Επειδή η μελέτη είναι μεγάλη θα παρουσιάσουμε περιληπτική νοηματική απόδοση του περιεχομένου της, βασιζόμενοι στα πέντε πρώτα κεφάλαια της και αφού πρώτα παρουσιάσουμε δι’ ολίγων την προσωπικότητα του συγγραφέως της.

* * *
Ο Ευγένιος Βούλγαρης (1716–1806) υπήρξε πρωτοπόρος του νεοελληνικού διαφωτισμού, του μεγάλου αυτού πνευματικού και πολύπλευρου κινήματος του 18ου αιώνος, αλλά συγχρόνως και εκλεκτός κληρικός και ιεράρχης της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Γεννήθηκε στη Κέρκυρα από Ζακυνθινούς γονείς, σπούδασε στην Πάδοβα της Ιταλίας, δίδαξε στα Γιάννενα, στην Κοζάνη, στην Αθωνιάδα Σχολή, και στη Μεγάλη του Γένους Σχολή στη Κωνσταντινούπολη. Ταξίδεψε στην Ευρώπη, φιλοξενήθηκε σε αυλές ηγεμόνων της και στο τέλος κατέληξε στην Ρωσία. Το 1776 έγινε επίσκοπος Σλαβινίου και Χερσώνος και το 1787 παραιτήθηκε για χάρη του Νικηφόρου Θεοτόκη. Το 1788 καταλήγει στην Πετρούπολη προσκαλεσμένος της Αικατερίνης της Β', η οποία τον τίμησε ποικιλοτρόπως. Το 1802 απεσύρθη στην Ιερή Μονή του Αγίου Αλεξάνδρου Νέφσκυ, όπου και κοιμήθηκε το 1806. Το 2006 γιορτάσαμε τα 200 χρόνια από το θάνατό του, με πανεπιστημιακά συνέδρια στην Αθήνα και την Κέρκυρα.
Τα έργα του είναι ποικίλα και ασχολούνται με πολλούς τομείς της επιστήμης. Έγραψε Λογική, Μεταφυσική, Φυσική, Αριθμητική, Γεωμετρία, Γεωργικά κ.α. Εξέδωσε έργα του Ιωσήφ Βρυεννίου και συνέγραψε την βιογραφία του μεγάλου αυτού θεολόγου. Έγραψε βιβλιάριο κατά Λατίνων, διατριβή περί ευθανασίας, περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος, βιογραφία και τα σωζόμενα Θεοδωρήτου, επισκόπου Κύπρου, το Θεολογικό, που είναι δογματική της Ορθόδοξης Εκκλησίας, περί ανεξιθρησκείας, η προαναφερθείσα πρωτότυπη πραγματεία, όπου εξηγεί ποιό πρέπει να είναι το αληθινό νόημα της λέξεως για τους χριστιανούς. Ασχολήθηκε με πραγματεία για τη μουσική, για τη φιλία και άλλα διάφορα θέματα. Μετέφρασε και μερικά έργα του Βολταίρου. Πολυγραφώτατος λοιπόν, πολυσχιδής και ευρείας αντιλήψεως.
Ο Ευγένιος Βούλγαρης έζησε σε μια περίοδο, όπου στην Ευρώπη κυριαρχούσε ο ορθολογισμός, η αμφισβήτηση, ο ανθρωποκεντρισμός, η απομυθοποίηση των πάντων, ο Διαφωτισμός στις ποικίλες εκδοχές του. Αναγκάσθηκε εκ των πραγμάτων να μιλήσει την γλώσσα της εποχής του, να μπει στη νοοτροπία της, να διαλεχτεί με τα επικρατούντα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής. Δεν απέρριψε, όμως, τον χριστιανισμό και την ιδιότητα του κληρικού. Παρέμεινε ο Ορθόδοξος Κληρικός, ενώ συγχρόνως ήταν και ο ελεύθερος στοχαστής. Κινήθηκε με σύνεση και διάκριση στο δύσκολο κλίμα της εποχής του, προσπαθώντας να επικοινωνήσει με τους πάντες. Γι' αυτό σε πολλά έργα του, π.χ. περί φιλίας, δεν έχει παραπομπές στους πατέρες η σε εκκλησιαστικά έργα, αλλά παραπέμπει μόνον σε αρχαίους συγγραφείς, αφού αυτοί ήταν στο κέντρο της επικαιρότητας της εποχής εκείνης.

* * *
Ας δούμε δι’ ολίγων τις ιδέες που είχε για το θέμα μας.

Τι είναι η ανοχή των ετεροθρήσκων; Ανοχή είναι η επιεικής και ήρεμη διάθεση της ψυχής των ευσεβών και ζηλωτών χριστιανών, η οποία προσπαθεί με διάκριση και σύνεση να διορθώσει τους ετεροδόξους να προφυλάξει δε τους ορθοδόξους. Εάν δε οι ετερόδοξοι παραμείνουν αδιόρθωτοι να τους ανεχθεί μακρόθυμα και με ανεξικακία, ελπίζοντας ότι κάποτε θα μεταστραφούν κι αυτοί.
Τι είναι ανεξίθρησκος; Ανεξίθρησκος δεν είναι ο αδιάφορος και απαθής και αναίσθητος, αλλά ο ζηλωτής και πιστός και ενδιαφερόμενος για την πίστη του. Ο αδιάφορος δεν πάσχει· ο απαθής και ανάλγητος αναισθητεί. Αυτός όμως που είναι αναίσθητος σε τι να δείξει την ανοχή και την μακροθυμία. Αυτός απλά είναι άθρησκος και δεν τον ενδιαφέρει τίποτα. Οι Ρωμαίοι ήταν άθρησκοι· παραδεχόταν όλες τις θρησκείες, χωρίς να ενδιαφέρονται για το ποια είναι η αληθινή. Κι αυτός που παραδέχεται κάθε θρησκεία στην πραγματικότητα δεν πιστεύει πουθενά. Ο ανεξίθρησκος είναι γιατρός. Αποσκοπεί στην ίαση του νοσούντος. Είναι ζηλωτής και προσεκτικός. Λυπάται για τους μη χριστιανούς και ομολογεί την πίστη του με σκοπό να την διαδώσει. Διαλέγεται απαθώς· δεν λοιδορεί ούτε υβρίζει τις άλλες θρησκείες.
Η ανεξιθρησκεία, για να είναι σωστή, πρέπει ν’ απέχει από δύο ακρότητες· την υπερβολή και την έλλειψη. Υπερβολή είναι η αδιαφορία, έλλειψη είναι η θηριωδία. Ο αδιάφορος δεν είναι ανεξίθρησκος, διότι δεν έχει θρησκεία. Και ο θηριώδης δεν είναι, γιατί δεν έχει ανοχή. Ο πρώτος δεν τον νοιάζει εάν εξαλειφθεί εντελώς η πίστη ή εάν διαφθαρεί τόσο που να μην αναγνωρίζεται. Ο δεύτερος δεν θα ησυχάσει εάν δεν καταστραφεί όλη η κατ’ αυτόν μη πιστεύουσα ανθρωπότητα. Ο πρώτος, επειδή δεν έχει ζήλο, είναι πάγος σκέτος. Ο δεύτερος, επειδή έχει ζήλο άλογο, είναι πυρ καταναλίσκον.
Θέλουμε λοιπόν ο ανεξίθρησκος (χριστιανός εννοείται) να έχει ζήλο κατ’ επίγνωση. Δηλαδή να υπερασπίζεται την πίστη με τα μέσα που αυτή μόνο επιτρέπει. Ποια είναι αυτά; Το κήρυγμα και η κάθε είδους διαφώτιση. Τα θαύματα όποτε τα παραχωρεί ο Θεός, οι εκτενείς προσευχές της Εκκλησίας ή των ίδιων των χριστιανών κατ’ ιδίαν, η μετάνοια η ειλικρινής του διδάσκοντος, εάν τύχει και πέσει σε κάποιο αμάρτημα (πρβλ. 50ο ψαλμό, στίχους 12-13), εάν δε δεν συμβεί κάτι το μεμπτό, όπως είναι και το σωστό, η εν γένει θεοφιλής και ενάρετη πολιτεία του. Η συνεχής νήψη, η κακοπάθεια και η σύντονη προσπάθεια προς ευαγγελισμό του λαού. Επίσης η πίστη διασώζεται και μένει ακέραια, όταν επιβάλλονται οι πνευματικές ποινές της ακοινωνησίας, του αφορισμού και τα εν γένει επιτίμια κατά των απειθούντων.
Απαγορεύονται προς υπεράσπιση της πίστεως σωματικοί καταναγκασμοί, διώξεις, διωγμοί, αιματοχυσίες. Με βίαιους και τυραννικούς τρόπους αγωνίσθηκε να επικρατήσει η δεισιδαιμονία και η ασέβεια. Όχι όμως η αληθής και ορθή και αμώμητη χριστιανική πίστη. Αυτή είναι θεία και ουράνιος. Τα βίαια και δυναστικά μέσα υπέρ της πίστεως είναι ασυγχώρητα και αθέμιτα, απρεπή και ανάρμοστα, αλυσιτελή και ασύμφορα. Η βία δεν επιβάλλει την πίστη αλλά ουσιαστικά την καταργεί, αφού βιάζει τη θέληση επί της οποίας στηρίζεται η πίστη. «Ει τις θέλει» λέγει ο Χριστός. Η βία δημιουργεί υποκριτές όχι πιστούς· χριστεμπαίκτες όχι φιλοχρίστους.
Σημειώνουμε τα ανωτέρω, ώστε να δώσουμε αφορμή να μελετήσουν οι πάντες, ποιμένες και ποιμενόμενοι, κυβερνήτες και κυβερνούμενοι, την πρωτότυπη αυτή πραγματεία του σοφού και προοδευτικού, αλλά συγχρόνως και πιστού και ευλαβούς κληρικού, ώστε με σύνεση, σοβαρότητα, προσοχή, προσευχή και μελέτη να χειρισθούμε σωστά το θέμα της ανεξιθρησκείας και της αντιμετωπίσεως των ετεροθρήσκων και ετεροδόξων συμπολιτών μας.
ΜΕΛΕΤΙΟΣ ΑΠ. ΒΑΔΡΑΧΑΝΗΣ
ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗΣ
Πηγή: pmeletios