Κωνσταντίνος Χολέβας,Εθνική ταυτότητα και πολυπολιτισμικότητα - αντιθέσεις και συνθέσεις

Ομιλία Κωνσταντίνου Χολέβα, Πολιτικού Επιστήμονος, στη Λευκωσία (15-3-2009)
Ημερίδα Ιερού Ναού Αγίου Νικολάου Έγκωμης για το μέλλον της Ελληνορθόδοξης Παιδείας στην Κύπρο
Τίτλος Ὁμιλίας: ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ –ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΕΙΣ
Μακαριώτατε Ἀρχιεπίσκοπε Κύπρου,
Πανιερώτατε Μητροπολίτα Πάφου,
Σεβαστοί πατέρες,
Ἀξιότιμοι ἐκπρόσωποι τῶν κυβερνητικῶν ἀρχῶν καί τῶν ἐκπαιδευτικῶν,
Κυρίες καί κύριοι,
Εὐχαριστῶ πάρα πολύ γιά τήν πρόσκληση, εἶναι τιμή κι εὐλογία γιά μένα νά βρίσκομαι σ’ αὐτή τήν ὄμορφη ἐκδήλωση γιά ἕνα τόσο ἐνδιαφέρον θέμα.
Μέ συγκινεῖ τό γεγονός, ἡ σύμπτωση θά ἔλεγα τῆς ἡμερομηνίας, ἐπειδή γεννήθηκα καί μεγάλωσα στή Θεσσαλονίκη, ὅτι σήμερα ἡ Ἐκκλησία μας τιμᾶ τόν Ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμά, Ἀρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης. Θά ἔλεγα ὅτι μᾶς δίνει ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς καί μία πρώτη ἀπάντηση στά ἐρωτήματά μας, διότι γνωρίζουμε ὅτι σ’ ἕνα ταξίδι του μέ τό πλοῖο του συνελήφθη ἀπό τούς Τούρκους τότε, κι ἔζησε γιά ἕνα διάστημα μαζί τους. Ἔκανε καί διαλόγους θεολογικούς μέ μουσουλμάνους θεολόγους καί μάλιστα μέ μία αἵρεση μουσουλμανική, τούς Χιόνας. Γράφει, λοιπόν, ἀφοῦ ἐλευθερώθηκε ὁ Ἅγιος Γρηγόριος, ὅτι ἔκανε διάλογο καί κάποια στιγμή τοῦ λέει ἕνας ἐκ τῶν συνομιλητῶν του:
Ἴσως κάποτε καί νά συναντηθοῦμε τόσο πολύ στίς ἀπόψεις μας, ἄν καί διαφωνοῦμε. Μπορεῖ κάποτε καί νά ἑνωθοῦμε. Ὅταν ἐλευθερώθηκε ὁ Ἅγιος Γρηγόριος γράφει:
Τότε καί ἐγώ ἀπήντησα εὐγενικά, μακάρι, ἀλλά τό εἶπα κατ’ ἀνάγκην γιατί ἤμουν αἰχμάλωτος. Ξέρω πολύ καλά ὅτι ὑπάρχουν καί ὅρια καί δέν εἶναι αὐτό τό πράγμα εὔκολο νά γίνει. Δηλαδή, ὁ Ἅγιος Γρηγόριός μας δίνει τό στίγμα καί μᾶς λέει: Διάλογο ἔκανα, ἀλλά δέν τόν ἔκανα γιά νά ὑποχωρήσω, δέν τόν ἔκανα γιά νά φτιάξω ἕνα συνονθύλευμα διαθρησκειακό. Τό ἔκανα, ἁπλῶς, γιά νά ὁμολογήσω τήν ἀλήθεια καί νά δείξω ὅτι κατ’ ἄνθρωπον, κατά πρόσωπον, μέ κάθε ἄλλον συνδιαλέγομαι καί θέλω νά ἔχω γέφυρες, ὄχι ὅμως νά ἀφομοιωθῶ. Καί μ’ αὐτόν τόν τρόπο θά ἔλεγα ὅτι βλέπουμε τήν ἰδιαιτερότητα τῆς ὀρθοδόξου παραδόσεως ὡς πρός τό θέμα τῆς ἐθνικῆς ταυτότητος.
Εἶναι ἀναμφίβολο, ὅτι ὁ Χριστός ἦρθε γιά νά σώσει ὅλους τους ἀνθρώπους, ἀσχέτως φυλῆς, καταγωγῆς, ἰδιότητος, προελεύσεως, ἐπαγγέλματος καί γι’ αὐτό μιλοῦμε γιά τήν οἰκουμενικότητα τῆς ὀρθοδόξου παραδόσεως. Ὅμως, ἡ οἰκουμενικότητα συνδυάζεται ἄριστα καί μέ τήν τοπικότητα καί μέ τόν σεβασμό στόν ὑγιῆ πατριωτισμό. Οἱ ὀρθόδοξοι ἅγιοί μας καί οἱ Πατέρες μας μᾶς διδάσκουν τόν ὑγιῆ πατριωτισμό καί ὄχι τόν φανατισμό.
Νά θυμίσω ὅτι ἕνας μεγάλος Πατήρ τῆς Ἐκκλησίας μας, ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, εἶναι ὁ πρῶτος πού ἔδωσε τόν πρῶτο χριστιανικό ὁρισμό τοῦ ἔθνους. Κάνει ἕνα διάλογο μέ τόν Ἰουλιανό τόν Παραβάτη ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος καί τοῦ ἀποστέλλει δυό ἐπιστολές, δυό ὁμιλίες, «πρός Ἰουλιανόν βασιλέα στηλιτευτικός» Α’ καί Β’. Στόν πρῶτο, στόν Α’, τό θέμα ἦταν ὅτι ὁ Ἰουλιανός ἀπηγόρευσε στούς Χριστιανούς καί νά διδάσκουν καί νά διδάσκονται τά ἀρχαῖα ἑλληνικά κείμενα καί τόν ἐρωτᾶ ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, ὁ Ναζιανζηνός. Τελικά, τοῦ λέει, τίνος τοῦ ἑλληνίζειν εἰσίν οἱ λόγοι; (Ποιός ἔχει τό δικαίωμα νά μελετᾶ καί νά διδάσκει τά ἀρχαῖα ἑλληνικά κείμενα Θά μᾶς πεῖς ὅτι εἶναι ἤ οἱ ὀπαδοί τῆς ἀρχαίας θρησκείας ἤ ἐκεῖνοι πού ἀνήκουν στό ἔθνος. Καί δίνει μόνος του τήν ἀπάντηση: Οὐ γὰρ τῆς θρησκείας εἰσὶν οἱ λόγοι, (δέν εἶναι δικαίωμα μόνο τῶν ὀπαδῶν τῆς ἀρχαίας θρησκείας), οἱ λόγοι, τά κείμενα, εἶναι καί τοῦ ἔθνους. Ἄρα, λοιπόν, δίνει τήν ἔννοια τοῦ ἔθνους ὄχι φυλετικά, ρατσιστικά, βιολογικά, ἀλλά πολιτιστικά. Δίνει τήν ἔννοια ὅτι καί ἐμεῖς πού μελετοῦμε αὐτά τά κείμενα ἀνήκουμε σέ μία εὐρύτερη ἐθνική ταυτότητα πού ἔχει ἔννοια πολιτιστική. Θά θυμίσω ἐπίσης ὅτι ὁ ἴδιος μας δίνει καί μία θαυμάσια ἔννοια τοῦ ὑγιοῦς πατριωτισμοῦ. Ὅταν λέει ὁ Ἅγιος Γρηγόριος στήν τριακοστή ἑβδόμη ἐπιστολή του ὅτι «μητέρα τιμᾶν τῶν ὁσίων, μὴτηρ δέ ἄλλη μὲν ἄλλου, κοινὴ δὲ πάντων πατρίς». (Εἶναι φυσικό γιά κάθε εὐλαβῆ ἄνθρωπο νά τιμᾶ τή μητέρα του, ἀλλά ἡ μητέρα τοῦ καθενός εἶναι διαφορετική. Κοινή μητέρα ὅλων εἶναι ἡ πατρίδα, ἄρα, πολύ περισσότερο εἶναι χαρακτηριστικό τῶν ὁσίων, τῶν εὐσεβῶν νά τιμοῦμε τήν πατρίδα.)
Ὁ σπουδαῖος ἅγιος της Κύπρου, ὁ Ἅγιος Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος, σέ μία δύσκολη ἐποχή γιά τήν ἱστορία τῆς Ρωμηοσύνης, τοῦ Βυζαντίου, τῆς Ρωμανίας ὅπως ἐλέγετο τότε τό κράτος, καί τῆς Κύπρου, μᾶς δίνει μεταξύ ἄλλων μέσα στά πολλά θεολογικά του κείμενα κι ἕνα ἱστορικό: Περὶ τῶν κατὰ χώραν Κύπρον σκαιῶν (Γιά τά δεινά πού βρῆκαν τή χώρα τῆς Κύπρου). Ἐκεῖ, λοιπόν, μᾶς δίνει τό στίγμα τοῦ ὑγιοῦς πατριωτισμοῦ, τονίζει τό ἐθνικό κι ὀρθόδοξο φρόνημα, κι ἔχει μία φράση στό τέλος πού μοῦ ἔκανε ἐντύπωση σ’ αὐτό τό σύντομο κείμενο, ὅπου λέει ὅτι λαὸς ἀλλότριος ἐπληθύνθη ἐν τῇ γῇ ἡμῶν. Προσεύχεται ὁ ἅγιος, ἀγαπᾶ τούς πάντες, ἀλλά μᾶς τονίζει νά προσέξουμε. Μέ θλίψη λέει ὅτι κάποιος ἀλλότριος λαός ἦρθε νά μᾶς ἀλλοτριώσει, κι ἐπληθύνθησαν στή χώρα μας οἱ κατακτητές τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Καί τονίζει ὡς ἐπίκεντρο, μέ τό ὁποῖο μετρᾶ τίς ἀποστάσεις, τή Ρωμανία. Ἦρθε, λέει, ὁ Ἰγγλίνος πού εἶναι μακριά ἀπό τή Ρωμανία, ἦρθαν οἱ Ἄγγλοι πού ἀπέχουν ἀπό τό Βυζάντιο, διότι ἡ Κύπρος εἶναι κομμάτι τῆς Ρωμανίας, τοῦ Βυζαντίου.
Ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός μᾶς τονίζει πάνω ἀπ’ ὅλα ὅτι πρέπει νά ἔχουμε ὡς στόχο τήν οὐράνια πατρίδα μας, ἀλλά, ὁ ἴδιος ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς λέει νά παύσετε σπίτι σας νά μιλᾶτε ἄλλες γλῶσσες καί νά μιλᾶτε μόνο ἑλληνικά. Καί ἐγώ παίρνω ἐπάνω μου τίς ἁμαρτίες σας. Σοβαρή κουβέντα γιά πνευματικό, νά μιλᾶτε ἑλληνικά στό σπίτι σας. Ταυτότητα, ἀνάγκη παιδείας ἑλληνικῆς. Καί ὁ Ἅγιος Νεκτάριος, ἔτσι νά ἀναφέρω ἐνδεικτικά, τό 1896 γράφει ἕνα δοκίμιο γιά τή σημασία τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς φιλοσοφίας, στό ὁποῖο δοκίμιο τονίζει ὅτι ὁ Ἑλληνισμός ἔχει ἀποστολή νά βοηθήσει τόν πολιτισμό τῆς ἀνθρωπότητος.
Ἐνδεικτικά, λοιπόν, δίνω αὐτά τά στοιχεῖα, ὅτι οἱ ἅγιοι κι οἱ Πατέρες μας μᾶς καλλιεργοῦν ἕνα ὑγιῆ πατριωτισμό, μία αἴσθηση ταυτότητος μακριά ἀπό τά δυό ἄκρα. Τό ἕνα ἄκρο εἶναι ὁ ἐθνοφυλετισμός, ὁ ρατσισμός, ἡ ἐθνική ἀλαζονεία. Ἀλλά, ὑπάρχει καί τό ἄλλο ἄκρο πού εἶναι ἡ ἀποκοπή ἀπό τή ρίζα μας, πού εἶναι ἡ ἀπόρριψη τῆς ταυτότητος, πού εἶναι ἡ ἀπόρριψη τῆς πατρίδος. Κατά καιρούς στήν ἀνθρωπότητα διάφορες ἰδεολογίες ἐμφανίστηκαν καί μίλησαν γιά διεθνισμούς, γιά ἀπόρριψη τοῦ ἔθνους, ἀπόρριψη τῆς πατρίδος, ἀλλά νομίζω ὅτι αὐτές οἱ ἰδεολογίες πάντοτε περιεῖχαν μία σκοπιμότητα. Σ’ ἕνα βιβλίο τοῦ κου Καργάκου, πού θά μᾶς μιλήσει μετά, διάβασα τό ἑξῆς ἐνδιαφέρον. Λίγο πρίν ἀπό τή ρωμαϊκή κατάκτηση, στήν ἑλληνιστική περίοδο, ἐμφανίστηκε ἡ ἰδεολογία τοῦ κοσμοπολιτισμοῦ.
Κάποιοι φιλόσοφοι καλλιεργοῦσαν τήν ἰδέα νά εἴμαστε κοσμοπολίτες, πολίτες τοῦ κόσμου, νά μήν ἔχουμε πατρίδα, νά μήν ἔχουμε ταυτότητα. Αὐτοί πού καλλιεργοῦσαν τόν κοσμοπολιτισμό ἦταν οἱ πρῶτοι πού ἔγιναν ὑπηρέτες τῶν Ρωμαίων κατακτητῶν.
Οἱ διεθνισμοί, πολλές φορές, εἶναι οὐσιαστικά ἡ προπαγάνδα τοῦ ἐθνικισμοῦ τοῦ γείτονα! Ἀλλά ὑπάρχει καί ἡ παγκοσμιοποίηση, ἡ ὁποία ἦρθε τά τελευταῖα χρόνια καί μᾶς λέει ὅτι μέ τήν οἰκονομία τά λύνουμε ὅλα! Ἐπειδή εἶμαι ἀπ’ τή Μακεδονία ἄκουγα μέ ἀνησυχία τό ἐπιχείρημα νά ἀνοίξουμε, λένε, ἐπιχειρήσεις στά Σκόπια καί θά λυθεῖ τό Μακεδονικό. Ὄχι μόνο δέν λύθηκε, ἄν καί ἀνοίξαμε ἐπιχειρήσεις, ἀλλά ἀντιθέτως ἀποθρασύνθηκε ὁ σκοπιανός ἐθνικισμός.
Οἱ μεγάλες χῶρες, ἡ Ἀμερική, γιά παράδειγμα, πού ἐξάγει παγκοσμιοποίηση, γιά τόν ἑαυτό τους κρατοῦν τήν ἔννοια τοῦ ἐθνικοῦ συμφέροντος. Μόλις ἐξελέγη ὁ Ὀμπάμα, ὁ πρῶτος νόμος πού ἐξέδωσε ἤτανε τό «buy American». Προσέξτε ἀκόμη καί στήν οἰκονομία ὅπου ὑποτίθεται ὅτι τό χρῆμα, δέν ἔχει πατρίδα, ἐν μέρει ναί, ἀλλά ὁ Ὀμπάμα τί εἶπε; Ὅλες οἱ κρατικές ἐργασίες, τά δημόσια ἔργα τοῦ κράτους καί τῶν δήμων καί κοινοτήτων θά γίνονται μόνον μέ τσιμέντο, χαλκό, ἀτσάλι, ὁτιδήποτε ἀμερικανικό. Θά ἀγοράζετε ἀμερικανικά προϊόντα.
Ἡ παγκοσμιοποίηση, εἰδικά στή σημερινή οἰκονομική κρίση ἀρχίζει καί ὑποχωρεῖ. Ὡραῖα τά συνθήματα, ἀλλά νά βλέπουμε τήν πραγματικότητα, νά βλέπουμε τήν ἱστορία. Ἔτσι, λοιπόν, ἡ ταυτότητά μας ἡ ἑλληνορθόδοξή μᾶς ὁδηγεῖ νά ἀποφεύγουμε τά ἄκρα πού εἶναι ὁ ἐθνοφυλετισμός, ἀλλά καί ὁ ἀκραῖος διεθνισμός. Νά ἔχουμε αἴσθηση ταυτότητος μέ σεβασμό καί στήν ταυτότητα τοῦ ὁποιουδήποτε ἄλλου.
Ἐρώτημα: Τί εἶναι ἡ πολυπολιτισμικότητα; Εἶναι γεγονός; Εἶναι σύνθημα; Εἶναι κάτι πού ἔχει ἐπιτυχία; Εἶναι κάτι πού, μήπως, ξεπερνιέται;
Ἡ πολυπολιτισμικότητα ἐμφανίστηκε ὡς μία ἀπό τίς πολλές ἀπαντήσεις, δέν εἶναι ἡ μόνη, στό ἐρώτημα τῆς παρουσίας μεταναστῶν στίς κοινωνίες μας.
Φοβοῦμαι ὅτι στήν Ἑλλάδα καί στήν Κύπρο ἔχουμε ὑπερτονίσει τήν ἀξία αὐτοῦ τοῦ συνθήματος τό ὁποῖο στήν Εὐρώπη ὑποχωρεῖ, θεωρεῖται μᾶλλον ἀποτυχημένη λύση ὡς ἔννοια καί ὡς γεγονός. Ἡ πραγματικότητα λέει ναί, ὅτι στίς εὐρωπαϊκές κοινωνίες ἔχουμε καί ἀνθρώπους πού δέν εἶναι ὅλοι της ἐπικρατούσης ἐθνότητος. Ἔχουμε μετανάστες, ἔχουμε μία ἑτερότητα, μία διαφορετικότητα, καί πρέπει νά μάθουμε πράγματι, ὅλοι συμφωνοῦμε, νά σεβόμεθα καί τήν ἑτερότητα αὐτή, ὅτι δέν εἶναι ὅλοι μέτοχοι της πλειοψηφίας στή θρησκεία, στήν ἐθνικότητα. Ὅμως, πῶς θά ἀντιμετωπίσουμε στήν παιδεία τό πρόβλημα αὐτό;
Ἡ πολυπολιτισμικότητα εἶναι μία ἀπό τίς ἀπαντήσεις.
Πῶς ξεκίνησε; Ὅτι δέν θέλουμε μία γραμμή, μία συνισταμένη, μία ἑνιαία ταυτότητα, ὅτι ὁ καθένας τραβάει ὅπου θέλει. Ἡ ἄλλη ἀπάντηση, ἡ ὁποία κατά τήν ἄποψή μου εἶναι ἡ πιό σωστή, εἶναι ἡ ἔννοια τῆς ἐνσωμάτωσης, τῆς ἔνταξης. Τούς μετανάστες, τούς ἀνθρώπους πού ἔρχονται στήν Ἑλλάδα ἤ στήν Κύπρο ἀπό ἄλλες κοινωνίες, πού εἶναι κι αὐτοί ἄνθρωποι τοῦ Θεοῦ καί πρέπει νά τούς βλέπουμε μέ ἀγάπη, τούς μετανάστες, ἡ Εὐρώπη προσπαθεῖ νά τούς ἐντάξει, νά τούς ἐνσωματώσει. Αὐτό πού ἀπαιτεῖται, λοιπόν, εἶναι νά ἔχουμε συμφωνήσει σέ μία βασική ταυτότητα, σέ κάποιες θεμελιώδεις ἀρχές καί ἀξίες. Οἱ μετανάστες πού ἔρχονται στήν Ἑλλάδα καί στήν Κύπρο πρέπει νά ξέρουν ὅτι ἔρχονται σέ μία κοινωνία ἡ ὁποία ἔχει μία ἑλληνορθόδοξη ταυτότητα καί δέν θά μᾶς ἀλλάξουν ἐκεῖνοι. Θά σεβαστοῦμε, βεβαίως, τή δική τους προσωπικότητα, ἀλλά θά πρέπει κι ἐκεῖνοι νά κατανοήσουν ὅτι πρέπει νά ἀποδεχθοῦν μερικές βασικές ἀρχές καί ἀξίες. Γι’ αὐτό, στήν Εὐρώπη σήμερα ἡ πολυπολιτισμικότητα βρίσκεται σέ ὑποχώρηση, δέν εἶναι ἡ ἐπικρατοῦσα ἀντίληψη στήν παιδεία. Ἡ ἐπικρατοῦσα ἀντίληψη εἶναι ἡ ἔνταξη, ἡ ἐνσωμάτωση στήν κουλτούρα, στήν παράδοση, στήν ταυτότητα, τήν ὁποία ἡ χώρα ἔχει ἤδη διαμορφώσει ἐπί αἰῶνες. Ἡ Γερμανία, ἐπί παραδείγματι, ἔχει τήν ἔννοια τῆς «leit Kultur», δηλαδή ὑπάρχει μία βασική ταυτότητα, ἕνας πολιτισμός ἑνιαῖος, τόν ὁποῖο πρέπει καί ὁ ἀλλοδαπός νά σεβαστεῖ. Δίνουν ἐξετάσεις στήν ἱστορία, στή γλώσσα τῆς χώρας ὅσοι θέλουν νά πάρουν ἄδεια καί νά ἐργασθοῦν. Ἐπίσης, στή Βρετανία ἡ κυβέρνηση τοῦ Μπλέρ εἶχε διακηρύξει ὅτι ἐπανερχόμαστε στή βρετανικότητα, νά τονιστεῖ ἀπό τήν παιδεία ἡ ἐθνική ταυτότητα καί ἐκεῖ νά ἐνσωματωθοῦν καί ὅσοι δέν ἀνῆκαν μέχρι τώρα στή βρετανικότητα.
Ἡ πολυπολιτισμικότητα, ἐπαναλαμβάνω, στήν Εὐρώπη βρίσκεται σέ ὑποχώρηση. Καί αὐτό δέν τό λένε μόνο κάποιοι συντηρητικοί, διότι ἀκοῦμε μερικές φορές ὅτι αὐτά εἶναι τῶν συντηρητικῶν, τῶν ἀκραίων, ὄχι! Αὐτό τό δέχονται καί κόμματα, τά ὁποῖα ἐντάσσονται στόν χῶρο τῆς εὐρύτερης ἀριστερᾶς. Τό λέω σάν παράδειγμα, ἔτσι σάν εἴδηση. Πρίν ἀπό ἕνα μήνα διαβάσαμε ὅτι τό ὁλλανδικό κόμμα τῆς Ἀριστερᾶς ἀποφάσισε νά καταγγείλει τήν πολυπολιτισμικότητα καί μ’ ἐπικεφαλῆς τήν ἀρχηγό, τήν κυρία Πλοῦμεν, λέει ὅτι ἐπιτέλους πρέπει νά ἔχουμε μία βασική ταυτότητα καί πρέπει νά ἐκθέσουμε τίς ἀξίες τῆς ὁλλανδικῆς κοινωνίας, καί νά μή φοβόμαστε νά συγκρουστοῦμε μ’ ὅσους σκέφτονται διαφορετικά. Τά λέει τό ἀριστερό κόμμα τῆς Ὀλλανδίας.
Ἡ διανόηση, ἐπίσης, στήν Εὐρώπη ἀρχίζει καί ἀμφισβητεῖ τήν πολυπολιτισμικότητα. Παράδειγμα ἕνας διεθνῶς γνωστός καθηγητής τῶν πολιτικῶν ἐπιστημῶν, ὁ Τζοβάνι Σαρτόρι , καθηγητής καί στό Columbia τῆς Ἀμερικῆς καί στή Φλωρεντία τῆς Ἰταλίας. Δήλωσε στήν ἑλληνική ἐφημερίδα «Ἐλευθεροτυπία» στίς 10-1-2006: «Ὁ πολυπολιτισμός δέν εἶναι φάρμακο, εἶναι ἀρρώστια, εἶναι ἕνας τρόπος νά χειροτερεύουν τά πράγματα. Ὅμως, ὑπάρχουν πολιτικοί ἀρχηγοί πού κάνουν καριέρα σ’ αὐτή τή βάση». Καί δηλώνει αὐτός ὁ καθηγητής: Ὁ ἀρχηγός τῆς Ἀριστερᾶς στήν Ἰταλία, ὁ Μάσιμο Ντ’Ἀλέμα, παλιά διαφωνοῦσε μαζί μου, ἀλλά τώρα συμφωνεῖ. Βλέπουμε, λοιπόν, καί πολιτικοί καί διανοούμενοι ἀρχίζουν καί ἀμφισβητοῦν τό πολυπολιτισμικό μοντέλο καί καταλήγουν ὅτι πρέπει ἡ κάθε κοινωνία νά ἔχει μία βασική ταυτότητα, μία ἐθνική ταυτότητα, στήν ὁποία σιγά-σιγά νά ἐνσωματωθοῦν κι ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι θέλουν νά ἔλθουν νά δουλέψουν καί νά σεβαστοῦν κάποιες βασικές ἀξίες. Δέν θά τούς ἀλλάξουμε τή θρησκεία τους, φυσικά, εἶναι σεβαστή, ἀλλά πρέπει ὅλοι νά σέβονται ὁρισμένες βασικές ἀξίες πού κάθε κοινωνία ἔχει κι ἐκεῖ θά ἐνσωματωθοῦν κι ὅσοι ἔρχονται.
Στήν Κύπρο ἀντιλαμβάνομαι τό ἐρώτημα γίνεται πολύπλοκο καί λόγω τῆς συζητήσεως γιά τό ἐθνικό ζήτημα. Ἀκοῦμε τελευταῖα, καί στήν Ἑλλάδα καί στήν Κύπρο, μία πρόταση νά ἀλλάξουν τά βιβλία τῆς Ἱστορίας. Μά, τό πρόβλημα δέν εἶναι, μόνο ἡ συζήτηση μέ κάποιες γειτονικές κοινότητες. Κατ’ ἀρχάς, ὅλοι γνωρίζουμε ὅτι τό πρόβλημα στήν Κύπρο εἶναι θέμα εἰσβολῆς καί κατοχῆς, μήν τό ξεχνοῦμε. Δεύτερον, ἡ ἀλλαγή τῆς ἱστορίας δέν ξεκινᾶ ἀπό εἰλικρινεῖς σκοπούς. Εἶναι γνωστό, ἀλλά τό ἐπαναλαμβάνω, ὅτι τή χρηματοδότηση τοῦ Παμβαλκανικοῦ Σχεδίου γιά μία ἀλλαγή τῆς Ἱστορίας τήν κάνει, κι αὐτό τό ἔχει παραδεχθεῖ καί τό Εὐρωκοινοβούλιο σέ Ψήφισμά του γιά τά Σκόπια στίς 4-3-2008, ἕνας Ἀμερικανοοῦγγρος χρηματιστής, ὁ κύριος Σόρος. Δικαίωμά του νά κερδίζει, νά εἶναι καλός χρηματιστής. Ἀλλά, ὅταν ἕναν χρηματιστή, πού ἄλλη εἴν’ ἡ δουλειά του, ξαφνικά τόν πιάνει ὁ πόνος γιά τήν ἱστορία μας καί δημιουργεῖ τετράτομη ἱστορία, χρηματοδοτεῖ τετράτομη ἱστορία τῶν Βαλκανίων καί τῆς Ἀνατολικῆς Μεσογείου, στήν ὁποία ἐξαγνίζεται ἡ Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία, ἐκεῖ ἐγώ προβληματίζομαι. Τήν Ἱστορία, νά τή μελετοῦν οἱ ἐπιστήμονες τό καταλαβαίνω, οἱ ἐκπαιδευτικοί, νά συζητοῦν, ἴσως, ἀλλά, ἕνα ἵδρυμα χρηματιστηριακό νά χρηματοδοτεῖ τετράτομη ἱστορία, πού ἀπ’ ὅ,τι ἔμαθα κάποιοι θέλουν καί στήν Κύπρο νά εἰσαγάγουν, αὐτό μέ προβληματίζει Στήν Ἑλλάδα τό Ὑπουργεῖο Παιδείας εἶπε:
Ὄχι δέν θά εἰσαχθεῖ στά σχολεῖα. Στά Σκόπια καί στήν Ἀλβανία νομίζω τήν ἔχουν εἰσαγάγει. Ἔχει μεταφραστεῖ στά ἑλληνικά, ἀλβανικά, τουρκικά, σερβικά κ.ἄ. καί σέ αὐτό τό ἔργο κυρίως νομιμοποιεῖται ἡ πάσης φύσεως Τουρκοκρατία, κι ἐξαγνίζονται οἱ Ὀθωμανοί, ἀλλά καί ὁ σκοπιανός ἐθνικισμός.
Οἱ Γερμανοί καί οἱ Γάλλοι προβάλλονται ὡς πρότυπο, ὅτι ἀποφάσισαν νά συγγράψουν κοινό βιβλίο Ἱστορίας. Ὑπάρχουν ὁρισμένες διαφορές μέ τά θέματα Ἑλλάδος - Τουρκίας ἤ τό θέμα τῆς Κύπρου. Οἱ Γερμανοί κι οἱ Γάλλοι, κατ’ ἀρχάς, ἀπεφάσισαν νά συγγράψουν κοινό βιβλίο Ἱστορίας, πράγματι, διότι θέλουν νά συνυπάρξουν καί ἤδη συνυπάρχουν εἰρηνικά μέσα στήν Εὐρώπη μετά ἀπό δυό παγκοσμίους πολέμους καί ἀπό ἄλλες συγκρούσεις. Ἀλλά, προσέξτε, τό βιβλίο αὐτό πρῶτον ξεκινᾶ ἀπό τό 1945 καί μετά, δέν ἀσχολεῖται μέ τό παρελθόν. Ἐνῶ τό βιβλίο πού εἴδαμε στήν ΣΤ’ Δημοτικοῦ πρίν ἀπό δυό χρόνια ξεκινοῦσε ἀπό τό 1453 γιά νά ἀθωώσει τούς Ὀθωμανούς. Στή Μικρά Ἀσία μιλοῦσε γιά συνωστισμούς, ὅτι δέν ἔγινε γενοκτονία. Δεύτερον, οἱ Γερμανοί ἔχουν ζητήσει συγγνώμη γιά τά ἐγκλήματα τοῦ ναζισμοῦ. Ἀπό τήν Τουρκία δέν ἔχουμε δεῖ τέτοιες ἐκφράσεις συγγνώμης γιά ὁτιδήποτε, γιά Πόντο, γιά Μικρά Ἀσία, γιά Κύπρο, γιά Ἀρμενίους. Καί τέλος, ἡ Γερμανία δέν κατέχει κάποιο χῶρο πού δέν τῆς ἀνήκει, ἡ Τουρκία κατέχει τή Βόρειο Κύπρο, παρανόμως.
Ἔτσι, λοιπόν, ἄς μή χρησιμοποιοῦμε παραδείγματα πού δέν εὐσταθοῦν στήν ἑλληνοτουρκική καί κυπριακή πραγματικότητα.
Μέ τό νά ψαλιδίζουμε ἥρωες, ἁγίους καί μάρτυρες δέν βοηθοῦμε τήν κατανόηση. Δέν εἶναι δυνατόν νά ἀλλοιώσουμε τήν ἱστορία, διότι ὁ ἴδιος ὁ Ἐθνικός μας Ὕμνος λέγει στή δεύτερη στροφή του ὅτι ἀπό τά κόκαλα βγαλμένη εἶναι αὐτή ἡ Ἐλευθερία. Τί θά λέμε στά παιδιά μας, πλέον; Ὅτι ἡ ἐλευθερία ἔρχεται μέ τό πάτημα ἑνός κουμπιοῦ σ’ ἕνα videogame ἤ σ’ ἕνα ἠλεκτρονικό παιχνίδι; Πρέπει νά ξέρουν τήν πραγματικότητα, ἀλλά πρέπει νά τούς τονίζουμε στό τέλος ὅτι, παρά ταῦτα, ἐμεῖς ὡς Χριστιανοί Ὀρθόδοξοι, ὡς Ἕλληνες, ὡς δημοκρατικοί πολίτες θέλουμε νά συνυπάρξουμε εἰρηνικά ὅταν καί ἡ ὁποιαδήποτε ἄλλη πλευρά θέλει εἰλικρινά νά συνυπάρξει. Τό ἐρώτημα εἶναι: Οἱ ἄλλες πλευρές μέ τίς ὁποῖες συζητοῦμε, καί κυρίως ἐδῶ στήν Κύπρο, εἶναι εἰλικρινεῖς; Αὐτό θά μᾶς τό ἀπαντήσουν οἱ πολιτικοί. Ὅμως, μία καί μιλοῦμε γιά τήν παιδεία, ἡ διδασκαλία τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας ἤ τῶν ὀρθοδόξων θρησκευτικῶν οὐδέποτε ἔβλαψαν τήν προσέγγιση καί τήν ὁποιαδήποτε ἐπαναπροσέγγιση.
Ἡ ἑλληνορθόδοξη παιδεία στήν ἱστορία ἀπεδείχθη ὅτι εἶναι παιδεία ἡ ὁποία διδάσκει δύο στοιχεῖα. Ὅταν καταπιέζεται ἡ ἀξιοπρέπειά σου νά εἶσαι ἀντιστασιακός, νά εἶσαι ἀγωνιστικός. Χθές ὅλοι θυμηθήκαμε τόν Εὐαγόρα Παλληκαρίδη. Τά παιδιά αὐτά ξεκίνησαν ἀπ’ τά κατηχητικά, τό ξέρετε καλύτερα ἀπό μένα πώς ξεκίνησε ἡ παιδεία τῶν παιδιῶν αὐτῶν, τῶν νέων του ’55-’59. Ἀλλά, παράλληλα, σέ ἐποχές πού ἔπρεπε νά ζοῦμε εἰρηνικά, ἡ ἑλληνορθόδοξη παιδεία ἔχει καλλιεργήσει τήν κουλτούρα τῆς συνύπαρξης, ὅπως λέμε.
Ἀπ’ τό 1850, ὅταν τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο ἱδρύει μεγάλα σχολεῖα στήν Κωνσταντινούπολη, μέχρι τό 1955, ὅταν μέ τά Σεπτεμβριανά ἄρχισαν οἱ Κωνσταντινουπολίτες, οἱ Ρωμηοί νά φεύγουν, ἐπί ἕναν αἰώνα συνυπῆρχαν αὐτοί οἱ ἄνθρωποι εἰρηνικά. Τί παιδεία ἔπαιρναν; Διαβάστε τά προγράμματα τῶν σχολείων τῆς Κωνσταντινουπόλεως τοῦ 1880 γιά παράδειγμα. Ἀρχαία ἑλληνική ἱστορία, τούς καλλιεργοῦσαν τήν ὑπερηφάνια γιά τή Μακεδονία καί τόν Μεγαλέξανδρο. Ὀρθόδοξα θρησκευτικά, ὄχι θρησκειολογία πού ἀκούω σήμερα. Τί θά πεῖ θρησκειολογία; Ἡ θρησκειολογία δέν καλλιεργεῖ πρότυπα. Γιατί νά ἀλλάξουμε τά ὀρθόδοξα θρησκευτικά, καί ἔχει ἐπηρεάσει κάποιους μία μόδα νά λένε θρησκειολογία, θρησκειολογία; Ἀνοίγω παρένθεση, στήν Εὐρώπη ἐλάχιστες χῶρες διδάσκουν θρησκειολογία. Οἱ μεγαλύτερες χῶρες τῆς Εὐρώπης διδάσκουν μάθημα ὁμολογιακό μέ βάση τήν ἐπικρατοῦσα θρησκεία, στή δέ Γερμανία οἱ δυό μεγάλες «ἐκκλησίες», ἡ Ρωμαιοκαθολική καί ἡ Εὐαγγελική, γράφουν τά βιβλία τῶν θρησκευτικῶν! Στήν Ἑλλάδα καί στήν Κύπρο δέν νομίζω νά ζητοῦμε κάτι τέτοιο, ἀλλά, τουλάχιστον νά μείνει τό μάθημα στή βάση τῆς Ὀρθοδοξίας μέ πολλά στοιχεῖα καλλιέργειας τῆς ἀνοχῆς καί τῆς γνώσεως καί τῶν ἄλλων, φυσικά.
Ἀκούω, τώρα τελευταῖα, καί μία ἄλλη ἰδέα, ἐλπίζω νά εἶναι ἀνέκδοτο, ἐλπίζω νά εἶναι ἀστεῖο καί νά ἔκανα λάθος, ἀλλά, διάβασα καί σέ κάποιες κυπριακές ἐφημερίδες ὅτι ἕνας Ἄγγλος βουλευτής πέρασε ἀπό τήν Κύπρο κι ἄρχισε νά συζητεῖ ὅτι πρέπει νά δημιουργηθεῖ κυπριακή ἐθνική ταυτότητα! Θά φτιάξουμε νέα ἔθνη στόν 21ο αἰώνα; Θά παύσουμε νά μιλοῦμε γιά τήν ἑλληνική ἱστορία καί παράδοση καί τήν ὀρθόδοξη παράδοση τῆς Κύπρου καί θά φτιάξουμε νέα ἔθνη; Δηλαδή τί θά λέμε; Ὅτι ἡ Σαλαμίνα τῆς Κύπρου δέν ἔχει καμία σχέση μέ τή Σαλαμίνα τῆς Ἀττικῆς, ἀλλά, μέ τό... σαλάμι;! Δέν ξέρω, δηλαδή, τί θά ποῦμε;
Ξέρετε, τά νέα, τά κατασκευασμένα ἔθνη εἶναι καί ἀντιδημοκρατική σύλληψη. Ὁ Τίτο κατασκεύαζε «μακεδονικό» ἔθνος σ’ ἕνα καθεστώς μή δημοκρατικό· κι ὁ Στάλιν τοῦ ἔλεγε μπράβο! Ἔχουν ἐκδοθεῖ τά πρακτικά, αὐτά τά ἀρχεῖα ἔχουν βγεῖ στό φῶς. Ὁ Στάλιν σέ πλήρη ὁλοκληρωτισμό κατασκεύαζε ἔθνος Λευκορώσων. Κι ἔλεγε ὁ ἕνας μπράβο στόν ἄλλο. Οἱ ὁλοκληρωτισμοί κατασκευάζουν τεχνητά ἔθνη.
Ἡ ἀπάντηση στό πῶς νά ἔχουμε σεβασμό στήν ἑτερότητα, χωρίς νά χάσουμε τήν ταυτότητά μας, εἶναι ἡ οἰκουμενικότητα τῆς Ἑλληνορθόδοξης Παιδείας. Ἡ παιδεία μας εἶναι οἰκουμενική. Ἡ ἑλληνορθόδοξη παιδεία, κατ’ ἀρχάς, καλλιεργεῖ καί ἦθος, ὄχι μόνο γνώσεις. Ὅταν μαθαίνουμε στήν Ἀντιγόνη τό οὔτοι συνέχθειν, ἀλλὰ συμφιλεῖν ἔφυν (δέν γεννήθηκα γιά νά μισῶ, ἀλλά, γιά νά ἀγαπῶ) τί καλλιεργοῦμε; Ὅταν διδάσκουμε στό Εὐαγγέλιο τό ἀγαπᾶτε τούς ἐχθρούς ἠμῶν, ἤ τόν καλό Σαμαρείτη, ὅλα αὐτά, τί καλλιεργοῦμε; Ἀγάπη, ἀνεκτικότητα, κοινωνική δικαιοσύνη!
Αὐτό εἶναι τό ἀντίδοτο στόν ρατσισμό, ὄχι νά σβήσουμε τήν Ὀρθοδοξία καί τήν Ἑλληνική Παιδεία.
Μᾶς λένε μερικοί ὅτι ἡ Εὐρώπη δημιουργήθηκε, κυρίως, ἀπό τόν Διαφωτισμό κι ὅτι αὐτή εἶναι ἡ πρόοδος Καί ἐγώ σᾶς λέω: Πολύ πιό προοδευτική εἶναι ἡ ἑλληνορθόδοξη παράδοση. Τό 1789 ἔγινε ἡ Γαλλική Ἐπανάσταση. Δημιουργεῖ Σύνταγμα ἡ Γαλλική Ἐπανάσταση. Καί τό Σύνταγμα αὐτό ξέρετε τί ὁρίζει; Μεγάλη πρόοδος, νά ἔχουμε δημόσια σχολεῖα γιά τά ἀγόρια! Ὄχι γιά τά κορίτσια, μή βιάζεστε. Πᾶμε τώρα πολύ πιό πρίν, τό 1100 μ.Χ. Στήν Κωνσταντινούπολη τήν ὀρθόδοξη, στή Μονή τοῦ Παντοκράτορος δημιουργοῦν οἱ Κομνηνοί νοσοκομεῖο περίφημο. Σύγχρονός μας Ἀμερικανός συγγραφεύς μελέτησε τό Τυπικόν, τό καταστατικό, καί ἀναφέρονται ἐκεῖ γυναῖκες «ἰάτραιναι». Ἡ ὀρθόδοξη παράδοση τό 1100 μ.Χ. θεωροῦσε ὅτι ἦταν πολύ λογικό οἱ γυναῖκες νά γίνονται γιατρίνες, νά πηγαίνουν στό Πανεπιστήμιο. Ἑπτακόσια χρόνια μετά ὁ Διαφωτισμός ἀνεκάλυψε ὅτι πρέπει νά πηγαίνουν τά ἀγόρια στό Δημοτικό! Μήν εἴμαστε συμπλεγματικοί. Βεβαίως καί ἡ Γαλλική Ἐπανάσταση εἶναι σημαντική, ἀλλά, ἡ ἑλληνορθόδοξη παιδεία καί ἡ ἱστορία μας, καί ἡ ἀρχαία ἑλληνική καί ἡ βυζαντινή καί ἡ ρωμαίικη, ἔχουν δώσει πολλά πρότυπα πού πολλές φορές δέν τά γνωρίζουμε.
Ἀκόμη, θά μοῦ πεῖτε, «μά σήμερα εἶναι ἐποχή πληροφορικῆς, θετικῶν ἐπιστημῶν, χρηματοοικονομικῶν ὑπηρεσιῶν». Ἐδῶ στήν Κύπρο ἀνθοῦν οἱ τράπεζες, οἱ ἀσφαλιστικές, οἱ χρηματιστηριακές ἑταιρίες καί εὖγε, εἶναι κι αὐτό μία ἁλκή, μία δύναμη, μία δύναμη ἐπιβιώσεως Ἀρκεῖ νά μή γινόμεθα ὑλόφρονες καί μόνον ὑλιστές καί εὐδαιμονιστές καί νά μή ξεχνοῦμε τά προβλήματά μας. Θά σᾶς πῶ ὅτι ἡ ἑλληνορθόδοξη παιδεία δίνει πνευματικό νόημα στόν χειριστή τῆς τεχνολογίας. Μόνος του ὁ χειριστής τοῦ κομπιοῦτερ μπορεῖ νά βγεῖ ἐπικίνδυνος. Τεχνολογία ἔχουν κι οἱ ἐγκληματίες. Πρέπει νά ἔχει ἦθος αὐτός πού χειρίζεται τήν τεχνολογία. Ἡ ἑλληνορθόδοξη παιδεία εἶναι ἐκείνη πού ἔφερε τίς θετικές ἐπιστῆμες στόν χῶρο μας. Τή Φυσική τήν ἔφερε ὁ Εὐγένιος Βούλγαρης, ἕνας κληρικός. Τήν πρώτη σχολή Διοικήσεως Ἐπιχειρήσεων στόν χῶρο τοῦ Ἑλληνισμοῦ τήν ἵδρυσε τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο τό 1850. Ἦταν ἡ Ἐμπορική Σχολή τῆς Χάλκης. Σχολάρχης ὁ μοναχός Βαρθολομαῖος Κουτλουμουσιανός. Δίδασκε καί ἀρχαῖα, καί θρησκευτικά καί μετέφραζε καί βιβλία ἄλγεβρας καί φυσικῆς ἀπό τά γαλλικά. Ἡ ἑλληνορθόδοξη παιδεία τά πάντα μπορεῖ νά συμπεριλάβει. Ἄν τήν καταργήσουμε, τί θά δημιουργήσουμε; Ἀνθρώπους πού θά ἔχουν πληροφόρηση πολλή, χωρίς ὅμως ἦθος. Καί τό ρομπότ ἔχει πληροφόρηση. Ρομπότ θέλουμε νά κάνουμε τούς ἀνθρώπους; Οἱ στρατηγοί τοῦ Χίτλερ ἤξεραν ἀπ’ ἔξω τόν Ὅμηρο. Ἀπήγγελλαν Ὅμηρο, ἔπαιζαν κλασική μουσική καί ἐκτελοῦσαν μετά χιλιάδες Ἕλληνες στήν Κρήτη ἤ στό Δίστομο!
Θέλουμε, λοιπόν, ἑλληνορθόδοξη παιδεία, ἡ ὁποία θά καλλιεργεῖ τό ἦθος.
Ποιά ἄλλη πρόταση ἔχουμε καλύτερη; Ἄν καταργήσουμε τήν ἑλληνορθόδοξη παιδεία θά δημιουργήσουμε πειθήνιους καταναλωτές προϊόντων ἤ ἀνθρώπους ἀκραίους. Πιστεύω ὅτι ἄν ἡ παιδεία δέν καλλιεργήσει τήν ἱστορία τοῦ τόπου καί ἄν τή θρησκεία μας δέν τή διδάσκει τό σχολεῖο, τότε θά ὁδηγοῦνται τά παιδιά σέ ἀκραῖες καταστάσεις γιά νά μάθουν τήν ἱστορία ἤ νά διδαχτοῦν τήν πίστη. Παρ’ ὅλα αὐτά, παρ’ ὅλα τά προβλήματα, προσωπικά εἶμαι αἰσιόδοξος γιά τήν παιδεία στήν Κύπρο καί πιστεύω ὅτι τό μέλλον ὑπάρχει ἀκριβῶς ἐπειδή ὑπάρχουν πρωτοβουλίες καί ὑπάρχουν ἄνθρωποι ὅπως ἐσεῖς πού ἀγωνίζεστε.
Γιά νά εὐθυμήσουμε λίγο, θά κλείσω, ἔτσι, μέ μία ἱστορική διαπίστωση, καί λίγο λογοτεχνική. Δέν εἶπα πολλά γιά τή γλώσσα, ἀλλά πρέπει νά στηρίξουμε καί τήν ἑλληνική μας γλώσσα, αὐτή τή συνέχεια τῆς διαχρονίας. Στά τέλη τοῦ 19ου αἰῶνος, φαίνεται ὅτι πάλι ἀπασχολοῦσαν τήν Κύπρο τά θέματα τῆς φραγκολεβαντίνικης ταυτότητας. Κατά καιρούς, διάφορες δυνάμεις καί στήν Ἑλλάδα καί στήν Κύπρο ἤθελαν νά μᾶς ἀποκόψουν ἀπό τήν ταυτότητά μας καί νά μᾶς κάνουν ἕναν χυλό, γιά νά μήν μποροῦμε ν’ ἀντισταθοῦμε, νά μήν ἔχουμε ἀξιοπρέπεια. Φαίνεται, λοιπόν, ὅτι ὁ ἐθνικός ποιητής τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ὁ Κύπριος Βασίλης Μιχαηλίδης, εἶχε ἐπισημάνει τόν κίνδυνο αὐτό, καί μοῦ ἔκανε ἐντύπωση ὅτι εἶχε ἀνησυχήσει ἀπό μία προσπάθεια νά ἀλλοιωθεῖ ἡ γλώσσα καί νά γίνει ἕνα μεῖγμα ἀγγλο-τουρκο-ἑλληνικῆς γλώσσας. Γράφει, λοιπόν, καί κλείνω μ’ αὐτό, ἕνα ποίημα, τό ὁποῖο εἰρωνευόταν τήν προσπάθεια τῆς φραγκολεβαντινοποιήσεως τῶν Ἑλλήνων τῆς Κύπρου: «Συμβουλή εἰς τό Δημαρχεῖον» εἶναι ὁ τίτλος.
Μπίρ thank you γκιουζέλ γκιουζέλ διά τό δημαρχεῖον
σχιου μαυρομμάτανιν σουγιού πουϊντέτ to bring τό κρύον
σαμπάκ σεφλέρ χαΐρ ὀλσούν, goodmorning, καλημέρα
πελετιέ of Limassol τοῦ δήμου μας πατέρα
all the σεχιέρ ὄφ Limassol plenty εὐχαριστήσεις
because θά φέρεις οὐζαχτᾶν water νά τήν ποτίσεις.
Ἔτσι θέλουμε νά καταντήσουμε; Ἔτσι θέλουμε νά γίνουμε; Ὄχι, βέβαια! Γι’ αὐτό ἐπανέρχομαι καί κλείνω μέ τόν Βασίλη Μιχαηλίδη. Ἐλπίζουμε, ἔχουμε μέλλον, διότι ἡ Ρωμηοσύνη ἔν νά χαθεῖ, ὅντας ὁ κόσμος λείψει!
Κ.Χ. Μάρτιος 2009
ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΡΕΣΑΛΤΟ