Μεγάλη Άρκτος

Μεγάλη Άρκτος

Του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου, δασκάλου - συγγραφέα

Η Μεγάλη Άρκτος (Λατινικά Ursa Major, σύμβολο: Uma), αστερισμός που καταγράφηκε από τον μεγάλο Έλληνα γεωγράφο Πτολεμαίο, είναι πάντοτε ορατός από την Ελλάδα. 

Υπήρξε ανέκαθεν ο γνωστότερος αστερισμός, ως προς το τμήμα του με το χαρακτηριστικό σχήμα της «κατσαρόλας» ή το λεγόμενο «άροτρο». Ως ο τρίτος μεγαλύτερος σε έκταση αστερισμός, “συνορεύει” με οκτώ άλλους [Δράκων, Καμηλοπάρδαλις, Λυγκξ, Λέων, Μικρός Λέων, Κόμη Βερενίκης, Θηρευτικοί Κύνες και Βοώτης]. Τα μεγάλα του άστρα [≤ 6,5 φαινομένου μεγέθους¹]είναι 209. Είναι ορατός σε γεωγραφικά πλάτη από 90° Βόρεια έως 16° Νότια.

ΙΣΤΟΡΙΑ-ΜΥΘΟΣ-ΠΑΡΑΔΟΣΗ: Αρχαιότερη αναγραφή της Μ. Άρκτου βρίσκουμε στους στίχους της Οδύσσειας, όπου αναφέρεται η Άρκτος, «Άμαξα τη λένε, που μόνο αυτή δε λούζεται στου ωκεανού το κύμα»². Οι υπόλοιποι πολύ βόρειοι αστερισμοί δεν είχαν ακόμα ανακαλυφθεί την ομηρική εποχή και έτσι δικαιολογείται η λέξη «μόνο» του ομηρικού στίχου. Παρότι ο αστερισμός είχε πολλές ονομασίες και μυθικές συσχετίσεις, σχεδόν παντού ήταν μια αρκούδα [άρκτος]. Οι Γερμανοί πάντως, τον ονόμαζαν Wagen, άμαξα, από όπου και το λαϊκό αγγλικό Wain ή Charle's Wain, δηλαδή Άμαξα του Καρόλου, στη Σαιξπηρική Εποχή. Ο κυρίαρχος μύθος μιλά για τη Νύμφη Καλλιστώ, που αγαπήθηκε από τον Δία και μεταμορφώθηκε σε αρκούδα από την Ήρα, οπότε ο Δίας την εξύψωσε στους ουρανούς. Άλλη εκδοχή θέλει τον αστερισμό απεικόνιση της Άρτεμης, γνωστής με το επίθετο «Καλλίστη». Το όνομα Lycaonia Arctos προέρχονται από τον Λυκάονα, πατέρα της Καλλιστούς, ενώ ο Σοφοκλής, στον Οιδίποδα αποκαλεί τον αστερισμό «Αρκάδιον αστέρα», από την πατρίδα της Καλλιστούς. Μια διαφορετική εκδοχή προέρχεται από πανάρχαια παράδοση της Νάξου, κατά την οποία οι Άρκτοι ήταν οι Κρητικές τροφοί του βρέφους Δία, που στη συνέχεια υψώθηκαν στους ουρανούς για την αφοσίωσή τους. Τα Έλιξ και Ελίκη απαντούν ως ονόματα για τον ίδιο τον αστερισμό, επειδή «ελίσσεται» γύρω από τον πόλο [Απολλώνιος Ρόδιος]. Το περίεργο είναι ότι και Αμερινδοί αποκαλούσαν την «κατσαρόλα» αρκούδα (Okuari και Paukunawa), παρά το ότι ελάχιστα μοιάζει στο ζώο. Γιατί, όμως, ενώ ο αστερισμός μοιάζει με κατσαρόλα ή κουτάλα ονομάστηκε Άρκτος; Πιθανή ερμηνεία της συσχετίσεως με αρκούδα είναι ότι στα Σανσκριτικά, μητέρα των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, η λέξη Riksha σημαίνει «αρκούδα» και «άστρο». Επίσης, ως ρήμα, σημαίνει «λάμπω». Παρατηρούμε, μάλιστα, ότι σε λαούς που δεν χρησιμοποιούν ινδοευρωπαϊκές γλώσσες υπάρχει απόκλιση, π.χ. στη Συρία η Μεγάλη Άρκτος ήταν Αγριόχοιρος, στους Λάπωνες Sarw [τάρανδος] και στην ίδια χώρα [Φινλανδία] η παράδοση θέλει τους αστέρες των Άρκτων να παριστάνουν όμορφες παρθένες με υψηλή δεξιότητα στο γνέσιμο και στην ύφανση [Kalewala]. Όσο για την άλλη ονομασία του αστερισμού, Άμαξα, ετυμολογικά εξηγείται από το άμα [= μαζί] και το άξων (γήινος άξονας). Η «άμαξα» επομένως είναι ο αστερισμός του οποίου οι αστέρες περιφέρονται γύρω από έναν άξονα, εκείνον που περνά από τον Βόρειο Ουράνιο Πόλο. Πολύ αργότερα, όταν η άμαξα πήρε την έννοια του κάρρου, ο Ησύχιος δίνει το όνομα Άγαννα, από το «άγειν» αλλά και από το ακκαδικό Aganna [=Κύριος Ουρανών] για τους αστέρες της Άμαξας. Επανερχόμαστε, λοιπόν, με το Charle's Wain [Charle ή Karl ήταν αρχικά ο Θωρ, βασιλιάς των θεών, αντίστοιχος του Δία]. Κάποτε ονομαζόταν έτσι η Άμαξα του Οντίν, πατέρα του Θωρ. Συχνή αγγλική ονομασία για την Μεγάλη Άρκτο (τμήμα «κατσαρόλας») είναι Αλέτρι (the Plough), που αντικατοπτρίζεται στη νεολληνική λαϊκή ονομασία του αστερισμού: Αλετροπόδι. Το συνηθέστερο λαϊκό όνομα έως σήμερα στις ΗΠΑ είναι Big Dipper (=Μεγάλη Κουτάλα), όμως επιτυχέστερο είναι το παλαιότερο Butcher's Cleaver (Χασάπικος Μπαλτάς). Στην Αίγυπτο ο αστερισμός ονομαζόταν Μηρός του ταύρου ή Κνήμη [επιγραφές στους τάφους των βασιλέων]. Οι αστέρες του ονομάζονταν «μεσχέτ» και αντιπροσώπευαν τον κακό θεό Σηθ ή τον Τυφώνα. Στην ελληνιστική εποχή [θρησκευτικός συγκριτισμός] η δική μας Άμαξα θεωρήθηκε ως η Άμαξα του `Οσιρι. Στη νεότερη ελληνική παράδοση, η Μεγάλη Άρκτος ονομάζεται Αναποδοκάραβο, από την ομοιότητά της με ανάποδο καράβι.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ: Ο Άγγλος ποιητής Έντ. Σπένσερ (1552-1599) χαρακτηρίζει τη Μεγάλη Άρκτο ουράνιο ρολόι. Η από τον Όμηρο χρονολογούμενη χρήση της στη ναυτιλία συνεχίσθηκε και στις αραβικές ερήμους «μέσα στις οποίες οι ταξιδιώτες κατευθύνουν από τις `Αρκτους την πορεία τους, όπως γίνεται στη θάλασσα» [Διόδωρος Σικελιώτης]. Οι αστρολόγοι της εποχής του Σαίξπηρ απέδιδαν στον αστερισμό κακές επιδράσεις, και ο Εδμόνδος στο “Βασιλιάς Ληρ” λέει ειρωνικά: «η γέννησή μου συνέβη κάτω από τη Μεγάλη Άρκτο, έτσι έπεται ότι είμαι σκληρός και λάγνος».

Η ΑΡΚΤΙΚΗ: Για τη σημασία της Μεγάλης και της Μικρής Άρκτου, σημειώνουμεί ότι η Αρκτική [γύρω από το Β. Πόλο] ονομάσθηκε έτσι από το γεγονός ότι οι Άρκτοι [Μεγάλη και Μικρή] εκεί φαίνονται όλη την πολική νύκτα να περιφέρονται γύρω από το ζενίθ. Σε αντιδιαστολή, η αντιδιαμετρική περιοχή του Ν. Πόλου ονομάσθηκε Ανταρκτική.

ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ: Οι φωτεινότεροι αστέρες στη Μεγάλη Άρκτο, ορατοί με γυμνό μάτι, κυμαίνονται μεταξύ των 140 και των 227. Οι αστέρες α και ε είναι οι φωτεινότεροι αστέρες, δευτέρου μεγέθους. Ο α είναι διπλός αστέρας, γνωστός με το όνομα Dubhe. Ο β είναι γνωστός ως Merak. Οι γ, δ, ε, κατά σειράν ονομάζονται Φέκντα, Μεγκρέζ και Αλιόθ. Ο ζ καταχωρείται ως Mizar, ενώ ο η στην άκρη της ουράς ονομάζεται Αλκάιντ. Ο διπλός αστέρας θ, έχει φαινόμενο μέγεθος 3,17 και κινείται 1 μοίρα ανά έτος περίπου. Οι λ και μ ονομάζονται Βόρειος και Νότιος Tania, αντίστοιχα. Οι ν και ξ είναι οι Alula Borealis και Alula Australis, αντίστοιχα. O ο (όμικρον) ονομάζεται Muscida. Τέλος ο αστέρας 80 Μεγάλης Άρκτου, ως συνοδός του Μιζάρ, είναι γνωστός με το όνομα Alcor.

ΑΛΛΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ: Ο αστέρας 47 [φ.μ. 5,10], έχει έναν πλανήτη σε μέση απόσταση από αυτόν 314 εκατομμύρια χιλιόμετρα, περίοδο περιφοράς 1.098 γήινες ημέρες, ενώ το σύστημα απέχει από εμάς 45,93 έτη φωτός. Η μάζα του πλανήτη είναι 3 ως 7 φορές μεγαλύτερη από του Δία, ενώ του αστέρα 10% μεγαλύτερη εκείνης του Ήλιου. Είναι από τους πρώτους εξωπλανήτες που ανακαλύφθηκαν [1996]. Στη Μεγάλη Άρκτο εντοπίζεται ακόμη το νεφέλωμα NGC 3587, με φ.μ. 9,9, γνωστό στους ερασιτέχνες αστρονόμους ως νεφέλωμα της Κουκουβάγιας, εξαιτίας του σχήματός του. Η απόστασή του από τη Γη υπολογίζεται σε 2.600 έτη φωτός. Οι κυριότεροι γαλαξίες του αστερισμού είναι: Ο σπειροειδής Μ81, από τους φωτεινότερους του ουρανού, με φ.μ. 6,9 και απόσταση από τη Γη 12 εκατομμύρια έτη φωτός, ο ιδιόμορφος Μ82 [φ. μ. 9,3] σε απόσταση από τη Γη 11,5 εκατομμύρια έτη φωτός(!) και ο NGC 5457, γνωστός ως Pinwheel Galaxy, που είναι εντυπωσιακός σπειροειδής [φ.μ. 8,3] σε απόσταση από τη Γη 27 εκατομμύρια έ.φ. Καταλαμβάνει στον ουρανό έκταση σχεδόν 1/5 της τετραγωνικής μοίρας!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Ερατοσθένης, Καταστερισμοί ή Αστροθεσίαι: Μεγάλη Άρκτος www.scribd.com/oikonomoukon

1. Το φαινόμενο μέγεθος είναι ο αριθμός που προδιορίζει πόσο λαμπρό φαίνεται ένα ουράνιο σώμα από τη Γη. Όσο πιο λαμπρό φαίνεται τόσο μικρότερη είναι η αριθμητική τιμή μεγέθους.Έτσι ο Ήλιος έχει το μεγαλύτερο φαινόμενο μέγεθος [-26,7] και ακολουθούν η Σελήνη [-12,5] και η Αφροδίτη [-4,4].

2. Στο μεταξύ όμως, χάρη στη μετάπτωση του γήινου άξονα, ο αστερισμός έχει απομακρυνθεί από τον βόρειο ουράνιο πόλο κι έτσι δεν είναι πλέον αειφανής από το μεγαλύτερο μέρος της Μεσογείου!