ΑΚΤΙΝΕΣ: Ευαγγελία Μπίτου, Παγκοσμιοποίηση και μαζοποίηση

Παγκοσμιοποίηση και μαζοποίηση

Eκ πρώτης όψεως η παγκοσμιοποίηση και η μαζοποίηση έχουν μόνον ένα κοινό στοιχείο, το δεύτερο συνθετικό τους, την ποίηση, όχι βέβαια τη γνωστή από τη λογοτεχνία. Μένει να ιδούμε αν και τα πρώτα συνθετικά, παγκόσμιος και μάζα, συναντώνται σε κάποιο κοινό πεδίο της πραγματικότητας.

Ο παγκόσμιος χάρτης με όλα τα κράτη της γης ασκούσε στο Δημοτικό σχολείο ιδιαίτερη γοητεία στην παιδική μας φαντασία και κέντριζε δυνατά την περιέργειά μας για λαούς και χώρες μακρινές. Ενδιαφέρουσα η Παγκόσμια Ιστορία, παγκόσμιο το ενδιαφέρον για τους Ολυμπιακούς Αγώνες – την ειρηνική συνάντηση των λαών -, παγκοσμίως γνωστοί γίνονται οι ολυμπιονίκες, αλλά παγκόσμια είναι και η αναγνώριση ορισμένων ανθρώπων για την παγκόσμια προσφορά τους. Ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος όμως, στον απόηχο του οποίου μεγάλωσε η γενιά μου με τις διηγήσεις που ακούγαμε από γονείς, παππούδες, γιαγιάδες και τις παρέες τους, σφράγισε αρνητικά την παιδική μας τότε ψυχή. Παγκόσμιο επίσης μπορεί να γίνει και ένα πρόβλημα - της ενέργειας, της κλιματικής αλλαγής, της καταστροφής του περιβάλλοντος …-, παγκόσμια μπορεί να είναι και κάποια απειλή για την υγεία ή την ασφάλεια, παγκόσμια μπορεί να γίνει και η κρίση. Γι’ αυτό και γίνονται παγκόσμια συνέδρια, ιδρύονται παγκόσμιοι οργανισμοί, αλλά και κάποια θέματα επισημαίνονται ιδιαίτερα με την καθιέρωση παγκόσμιας ημέρας γι’ αυτά: Παγκόσμια ημέρα του παιδιού, του περιβάλλοντος, κατά του καρκίνου...

Η μάζα πάλι, ως συμπαγής ομοιογενής ποσότητα χώματος στα οργωμένα χωράφια, παρέμεινε στη μνήμη μου ως κάτι απωθητικό που δυσκολεύει και την καλλιέργεια. Σε ομοιογενή μάζα μετατρέπονται στο μίξερ και τα υλικά για γλυκά ή φαγητά, αλλά δεν αφήνουν την ίδια αίσθηση. Όταν όμως ένα αυτοκίνητο σε ατύχημα μεταβάλλεται σε άμορφη μάζα, σφίγγεται η ψυχή μας. Ως όρο επιστημονικό γνώρισα τη μάζα στο μάθημα της Φυσικής στο Γυμνάσιο∙ σήμαινε την ποσότητα ύλης ενός σώματος, συμβολιζόταν με το m και υπολογιζόταν, όπως και το βάρος, σε kg. Συχνά ακούμε και για αέριες μάζες, θερμές ή ψυχρές, που μετακινούνται και επηρεάζουν την ατμόσφαιρα και τον καιρό. Επιπλέον, ως μάζα μεταφορικά αναφέρεται συχνά «πλήθος λαού που ενεργεί απρόσωπα (συχνά κακόσ<ημα>, κατ’ αντιδιαστολή προς τα σύνολα των συνειδητοποιημένων πολιτών). (Μπαμπινιώτη, Λεξικό Ν.Ε. Γλώσσας).

Ο άνθρωπος ασφαλώς ως κοινωνικό ον «δε “χαίρεται” τις ανέσεις της ζωής και τις πιο στοιχειώδεις, παρά συντροφεμένος. Πρέπει να τις μοιραστεί, κατά κάποιο τρόπο, με τους άλλους, για να τις απολαύσει. Και για να τους κρατήσει κοντά του αυτούς τους άλλους, είναι έτοιμος να κάνει πολλές παραχωρήσεις στις κρίσεις και στο γούστο τους: να μπει στο δικό τους ορίζοντα, να συμμεριστεί τα συναισθήματά τους, να παραδεχτεί τις προτιμήσεις τους»… (Ε.Π. Παπανούτσος, “Το δίκαιο της πυγμής”) Αυτό λέγεται κοινωνικός κομφορμισμός ή αλλιώς μαζοποίηση, που περιορίζει τη σκέψη, την ατομική έκφραση, αποδυναμώνει τη φαντασία και επηρεάζει την κρίση με την ομοιογένεια που επιδιώκει.

Στην εποχή μας η πληροφόρηση με το διαδίκτυο και τα σύγχρονα Μ.Μ.Ε, η επικοινωνία με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η ταχύτατη ανά τον κόσμο διάδοση της γνώσεως και της τεχνολογίας έχουν στην πραγματικότητα καταργήσει τα κρατικά σύνορα· παγκόσμια είναι εισέτι η διακίνηση αγαθών αλλά και ιδεών, παγκόσμιο το εμπόριο, και ως εκ τούτου η αγορά· παγκόσμια και η οικονομία και η ροή του χρήματος, γι’ αυτό ούτε το χρηματοπιστωτικό σύστημα περιορίζεται από σύνορα. Αυτά τα χαρακτηριστικά, «η δημιουργία μιας παγκόσμιας οικονομικής ζώνης, μιας παγκόσμιας αγοράς, όπου τα προϊόντα θα κινούνται ελεύθερα∙ η μετατροπή της οικουμένης σε μια ενιαία οικονομική, πολιτική και πολιτιστική επικράτεια», στο Λεξικό Ν.Ε. Γλώσσας Μπαμπινιώτη αναφέρονται στο λήμμα παγκοσμιοποίηση. Η παγκοσμιοποίηση λοιπόν παρούσα.

Στην εποχή μας επίσης είναι γεγονός πως το σύνολο ανθρώπων που είναι παθητικοί δέκτες ιδεών, τρόπου ζωής, εντολών και που συμμορφώνονται με αντιλήψεις, πεποιθήσεις και συμπεριφορές εισαγόμενες και προωθούμενες από οικονομικά συμφέροντα και χώρες ισχυρές, εκτείνεται σε παγκόσμια κλίμακα. Ο κοινωνικός κομφορμισμός επομένως, η μαζοποίηση, παίρνει διαστάσεις παγκόσμιες και συναντάται με την παγκοσμιοποίηση. Είναι μάλιστα τόσο το ενδιαφέρον για την ψυχολογία των μαζών, για τη χειραγώγηση και τη διαβουκόληση των οποίων ενδιαφέρεται η πολιτική και οικονομική εξουσία, ώστε δημιουργήθηκε ειδικός κλάδος Ψυχολογίας και επιδιώκεται ποικιλοτρόπως ο έλεγχος των λαϊκών μαζών μέσω των πανίσχυρων Μ.Μ.Ε. και της τεχνολογίας γενικότερα. Η παγκοσμιοποίηση επομένως είναι συνυφασμένη με την ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, αλλά όπως είναι φανερό συνδέεται και με κοινωνική αλλαγή.

Μαζική πλέον η παραγωγή των προϊόντων, που τυποποιημένα, ομοιόμορφα συσκευασμένα, φθάνουν στην παγκόσμια αγορά από τις πολυεθνικές. Λέγονται έτσι, επειδή οι εταίροι των οικονομικών συμφερόντων είναι διαφόρων εθνικοτήτων ή επειδή έχουν το πλεονέκτημα να μετακινούνται ανά τον κόσμο αναζητώντας φθηνό εργατικό δυναμικό και πελατεία; Το σίγουρο είναι ότι η εγχώρια παραγωγή δεν είναι εύκολο να τις ανταγωνισθεί και διαρκώς συρρικνώνεται με τις γνωστές επιπτώσεις που βιώνουν οι τοπικές κοινωνίες.

Παγκόσμιο λοιπόν το εμπόριο με τις πολυεθνικές κυρίαρχες, στη διάθεση των οποίων υπάρχει η διαφήμιση - επιστημονικά σχεδιασμένη, τεχνολογικά εξοπλισμένη και με παγκόσμια εμβέλεια - που προωθεί προϊόντα αλλά παράλληλα διαμορφώνει ομοιόμορφες συνήθειες, στη διατροφή, στην ένδυση, στην υπόδεση, αλλά έμμεσα και στον τρόπο ζωής. Ομοιομορφία παρατηρείται και στη διασκέδαση, στα μουσικά ακούσματα και θεάματα. Μαζική συνεπώς και η κουλτούρα σε επίπεδο παγκόσμιο!

Σε παγκόσμιο επίπεδο κινούνται πλέον τα οικονομικά συμφέροντα και η πολιτική επιρροή των ισχυρών, και παγκόσμιος ο ανταγωνισμός και οι συγκρούσεις τους με επιπτώσεις παγκόσμιας σημασίας. Η μαζική μετακίνηση προσφύγων και μεταναστών, που σαν τρομαγμένα πουλιά αφήνουν τον τόπο τους όπου τα συμφέροντα άναψαν τη φωτιά του πολέμου, αναστατώνουν και τις χώρες στις οποίες οι ισχυροί επιλέγουν να αποθηκεύσουν ανθρώπινες ψυχές, δίνοντας κάποια ψίχουλα και κάνοντας κήρυγμα για ανθρωπισμό και αλληλεγγύη! Η ματαιοδοξία και η κενοδοξία της ισχύος καθώς και η οικονομική απληστία σε παγκόσμια κλίμακα, για την παγκόσμια εκμετάλλευση σκορπούν τον πόνο και τη δυστυχία ανά τον κόσμο και αναμορφώνουν τον παγκόσμιο χάρτη κατά το συμφέρον χωρίς να λογαριάζουν τον άνθρωπο. Οι πλούσιοι θεωρούν «την ουσίαν (την περιουσία τους) πατρίδα εαυτοίς», λέει ο Λυσίας. (Κατά Φίλωνος, δοκιμασία 6)

Δεν φαντάζει άπιαστη πραγματικότητα ούτε η δυνατότητα της παγκόσμιας διακυβέρνησης και στο χώρο της πολιτικής, καθώς η παγκόσμια επικοινωνία με το διαδίκτυο και τα διάφορα κοινωνικά δίκτυα, το παγκόσμιο εμπόριο και την παγκόσμια οικονομία έχουν καταργήσει τα σύνορα των κρατών. Τίνος είδους διακυβέρνηση όμως; «Του μεγάλου αδελφού» πάντως είναι κατάλληλη μόνο για μάζες, για ελεγχόμενους και κατευθυνόμενους καταναλωτές.

Ορατός πλέον είναι και ο προωθούμενος με την πολυπολιτισμικότητα συγκρητισμός, «η ανάμειξη, συγχώνευση πολλών και συχνά αντικρουόμενων πολιτιστικών και θρησκευτικών στοιχείων σε ένα ενιαίο φιλοσοφικό σύστημα», ένα παγκόσμιο αξιακό σύστημα, έναν παγκόσμιο θρησκευτικό, πολιτιστικό και πολιτικό αχταρμά, μια κατάσταση θολή και χαώδη, που ταιριάζει απόλυτα στη μαζοποίηση. Είναι πασιφανές ότι πολιτισμοί και γλώσσες χωρών οικονομικά και πολιτικά εξαρτημένων – σε αυτές ολοφάνερα ανήκει και η δική μας – πλήττονται καίρια. Ήδη στη χώρα μας το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών στην ουσία καταργείται, το μάθημα των Θρησκευτικών βάλλεται, το μάθημα της Ιστορίας, που πάντοτε βέβαια ήταν προβληματικό, κόβεται και ράβεται σε μέτρα άλλα∙ τίνων άραγε; σκοπιμοτήτων; συμφερόντων; ιδεοληψιών; πολιτικής αβελτηρίας και ανευθυνότητας; Γιατί οι ενότητες Μυκηναϊκός πολιτισμός, Περσικοί πόλεμοι και Μέγας Αλέξανδρος υποβαθμίζονται; διερωτάται ο σκεπτόμενος πολίτης. Η Βυζαντινή Ιστορία, ως γνωστόν, χιλιόχρονη ένδοξη περίοδος του ελληνισμού βρέθηκε στο στόχαστρο των «προοδευτικών» εδώ και χρόνια. Κι όμως είναι μαθήματα που μας δένουν γερά με τις ρίζες μας και δεν μας αφήνουν ως φτερό στον άνεμο της παγκοσμιοποίησης. Πόση όμως σχέση με αυτό τον παγκόσμιο συγκρητισμό μπορεί να έχει η δημοκρατία, που βασίζεται στην προσωπική ευθύνη και την υπευθυνότητα των πολιτών της.

« Η Μαζικοποίηση», το ορειχάλκινο γλυπτό του γνωστού γλύπτη Γιώργου Λάμπρου, στο πάρκο Ριζάρη, αισθητοποιεί τη σύγχρονη μαζικοποίηση. Κεφάλια μικρά ομοιόμορφα, κοντά – κοντά το ένα στο άλλο, που δεν δείχνουν να επικοινωνούν μεταξύ τους, πάνω σε μια μάζα ως κοινό σώμα όλων, χωρίς χέρια και πόδια, χωρίς χαρακτηριστικά ατομικά· ένας κοινός κορμός με πλαστικότητα, με κυματισμό, που δηλώνει τις επιδράσεις τις εξωτερικές, με ραβδώσεις οριζόντιες, παράλληλες, με τις οποίες δίνεται η εντύπωση ότι δένεται το κοινό κορμί, όπως ποικιλοτρόπως είναι δεμένος ο σύγχρονος άνθρωπος.

Προσπαθώ να προσδιορίσω αυτά που δένουν τη μάζα στο γλυπτό σε παγκόσμιο επίπεδο. Η κινητή τηλεφωνία και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σίγουρα είναι ένα από αυτά. Τα Μ.Μ.Ε., αν και φαίνονται να απευθύνονται στον νου και να υπηρετούν την πολυφωνία, στην πραγματικότητα, με τις διαφημίσεις και τα θεάματα που προβάλλουν, μάλλον αυτή την πελώρια κοιλιά και το θυμικό κυκλώνουν και επηρεάζουν. Την υπερκατανάλωση φαντάζομαι ως ένα άλλο σχοινί που κινείται από τα οικονομικά συμφέροντα και με τη διαφήμιση τυλίγει το κοινό κορμί της μάζας.

Μου αρέσει το έργο διότι είναι ένα άλλο είδος κοινωνικής κριτικής, μια διαμαρτυρία στη μαζικοποίηση.

Ο Elias Canetti στο έργο του «Μάζα και εξουσία» έχει μια διαφορετική θεώρηση για τη μάζα. Πιστεύει ότι «στην ιδανική περίπτωση της μάζας, ο καθένας νιώθει ίδιος με τους άλλους …Όσο πιο δυνατά σφίγγονται οι άνθρωποι ο ένας με τον άλλο, τόσο λιγότερο φοβούνται ο ένας τον άλλο …». Εγώ πάντως ξέρω, από τη χριστιανική πίστη μας, ότι η αγάπη ενώνει τους ανθρώπους και αυτή «έξω βάλλει τον φόβον». Αυτή όμως θέλει τους ανθρώπους αδελφούς ως παιδιά του Θεού και καταδικάζει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.

Συμπερασματικά, η έννοια της παγκοσμιότητας έχει κάτι το ενδιαφέρον και θετικό, όταν το καλό περνάει τα σύνορα και φθάνει σε όλους τους ανθρώπους, αλλά έχει και κάτι που τρομάζει, όταν το κακό δεν γνωρίζει σύνορα και ακουμπάει όλο τον κόσμο ή φθάνει ως ένα κύμα εκμετάλλευσης, ισοπεδωτικό στο χώρο των αξιών και των πολιτισμών των λαών. Σε αυτή την παγκοσμιοποίηση επιδιώκεται η μαζοποίηση. Η παγκοσμιοποίηση όμως και η μαζικοποίηση προϋποθέτουν παγκοσμιοποιητές και μαζοποιητές με στόχους και σκοπούς. Υπάρχουν άραγε κέντρα ανώνυμα, μάλλον άγνωστα στη μάζα, που απρόσωπα απευθύνονται σε πλήθη, επιδρούν στη βούληση, τη σκέψη, τις προτιμήσεις, τις αποφάσεις, ή γίνονται τυχαία; αναρωτιέται ο σκεπτόμενος πολίτης, που αντιλαμβάνεται πως με την εξέλιξη της τεχνολογίας ο πλανήτης μας έγινε ένα χωριό και οι συνθήκες άλλαξαν. Σε αυτή την πραγματικότητα όμως ο σκεπτόμενος και υπεύθυνος πολίτης ζητάει να κρατήσει το κύριο χαρακτηριστικό του: την ελευθερία του, τη βούλησή του δηλαδή και το δικαίωμα να επιλέγει και να αποφασίζει κατά την κρίση του για τα πιστεύω του και τη ζωή του. Αυτά δεν τα εκχωρεί σε κανέναν υπουργό, που άλλωστε είναι εντολοδόχος του λαού κι όχι εντολοδότης.

Ο Σβορώνος σε ένα κείμενό του - που από ό,τι ξέρω δεν υπάρχει πλέον στα σχολικά εγχειρίδια - γράφει: «… Έτσι και για μας το πρόβλημα είναι πώς, μέσα στην οικουμενικότητα του σημερινού πολιτισμού, που ξεκινάει από την Ευρώπη και απλώνεται όλο και περισσότερο σ’ ολόκληρη την ανθρωπότητα, θα μπορούμε να βρίσκομε τον εαυτό μας», έστω και αν κάποιοι φροντίζουν το τοπίο να είναι διαρκώς θολό.