Εἰσδοχὴ στὴν Ὀρθοδοξία μὲ ἀκρίβεια ἤ μὲ οἰκονομία - Ἐγκυρότητα ἐτέρων βαπτισμάτων.

Εἰσδοχὴ στὴν Ὀρθοδοξία μὲ ἀκρίβεια ἤ μὲ οἰκονομία - Ἐγκυρότητα ἐτέρων βαπτισμάτων.

Toῦ Βασίλειου Εὐσταθίου, Δρ. Φυσικοῦ, πτ. ΕΚΠΑ Κ.Θεολογίας  

Πρόλογος: Στὴν εἰκοστὴ παράγραφο τοῦ προσυνοδικοῦ κειμένου «Σχέσεις τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας πρὸς τὸν λοιπὸν Χριστιανικὸν κόσµον» ποὺ εἶναι πρὸς ἔγκριση στὴν Σύνοδο ποὺ γίνεται στὴν Κρήτη (βλέπε τὴν παράγραφο στὸ Παράρτημα στὸ τέλος), ἐνῶ ἡ παράγραφος κανονικὰ ἔχει θέμα της τοὺς διαχριστιανικοὺς  διαλόγους ἀναφερόμενη στῆν προοπτικὴ αὐτῶν παραθέτει τοὺς κανόνες Β’ 7 καὶ ΣΤ’ 95, οἱ ὁποῖοι ὅμως ἀναφέρονται στὴν εἰσδοχὴ τῶν αἱρετικῶν καὶ σχισματικῶν στὴν Ὀρθοδοξία, παρουσιάζοντας τους ὡς τὴν "ἤδη διαμορφωμένη ἐκκλησιαστικὴ παράδοση". Ἡ ἀπάντηση στὸ γιατὶ ἀναφέρονται αὐτοὶ οἱ δύο συγκεκριμένοι κανόνες ἐδῶ, τὴν στιγμὴ ποὺ ὑπάρχουν πλήθος ἄλλων κανόνων, τόσο περὶ τῶν διαλόγων μὲ τοὺς ἐκτὸς Ὀρθοδοξίας, ὅσο καὶ περὶ τῆς εἰσδοχῆς στὴν Ὀρθοδοξία, εἶναι ὅτι κυρίως σὲ αὐτοὺς τοὺς δύο κανόνες ἀναφέρεται ἡ δυνατότητα εἰσδοχῆς στὴν Ὀρθοδοξία κατ̉ oἰκονομία, καὶ σὲ αὐτὸ στοχεύει ἡ παράγραφος, ἄν καὶ χωρὶς καθόλου νὰ ἐξηγεῖ τὸ παραμικρὸ δίνει τὴν ἐντύπωση ὅτι θέμα της εἶναι οἱ διαχριστιανικοὶ διαλόγοι. 

 Ὡστόσο τὸ περιεχόμενο καὶ τὸ πνεῦμα τῶν δύο κανόνων σχετικὰ μὲ τὴν κατ̉ oἰκονομία εἰσδοχὴ στὴν Ὀρθοδοξία εἶναι σαφές καὶ οὐσιαστικὰ ἐναρμονισμένο στοὺς ὑπόλοιπους σχετικοὺς κανόνες, ἐκφράζοντας τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησιολογία, ὅταν ἐρμηνεύονται ἁγιοπατερικά.

Κατ̉ oἰκονομία εἰσδοχὴ στὴν Ὀρθοδοξία, δηλαδὴ χωρὶς τέλεση βαπτίσματος, μόνο μὲ τέλεση χρίσματος καὶ κατάθεση λίβελου (ἤ καὶ μόνο μὲ λίβελο ἀκόμα), πρίν ἀκολουθήσει ἡ μετοχὴ στὴν Θεία Κοινωνία, ἀναφέρεται μόνο στοὺς κανόνες ζ’ (7) τῆς Β’ Οἰκουμενικῆς Συνόδου (ἤ Β’ 7) καὶ ϰε’ (95) τῆς Πενθέκτης Οἰκ. Συνόδου (ἤ ΣΤ’ 95), ἐνῶ κάνει κάποια ἀναφορὰ σὲ αὐτὴ καὶ ὁ Μέγας Βασίλειος στὸν  Α’ Κανόνα του (βλέπε τοὺς κανόνες στὸ Παράρτημα στὸ τέλος). Σὲ ὅλους τοὺς ἄλλους σχετικοὺς κανόνες τῶν Οἰκουμενικῶν καὶ ἀναγνωρισμένων τοπικῶν Συνόδων, ἀλλὰ καὶ τῶν Ἁγίων Πατέρων, ὁρίζεται ἡ εἰσδοχὴ στὴν Ὀρθοδοξία μὲ ἀκρίβεια, σύμφωνα μὲ τὴν θεολογία, δηλαδὴ μὲ τὴν τέλεση βαπτίσματος κανονικὰ, πρὶν ἀκολουθήσει τὸ Χρίσμα καὶ ἡ Θεία Κοινωνία. Μὴ ἐφαρμογὴ τῆς ἀκρίβειας, ἀλλὰ τῆς οἰκονομίας στὴν εἰσδοχὴ ἔχουμε μόνο σὲ μερικὲς περιπτώσεις, ἐφόσον ὁ εἰσερχόμενος στὴν Ὀρθοδοξία ἀπὸ τὴν Χριστιανικὴ κοινότητα ἤ ὁμολογία ποὺ βρισκόταν πρὶν, εἴχε δεχθεῖ ἐκεῖ τελετουργικὸ βαπτίσματος, τὸ ὁποῖο διατηρεῖ τὸ  θεμελιώδες τύπο τοῦ δικοῦ μας βαπτίσματος τῶν τριῶν καταδύσεων, ὅπου ὅπως διευκρινίστηκε τὸ 1755 στὸν ὅρο τῶν Τριών Πατριαρχῶν τῆς Ἀνατολῆς θὰ πρέπει σὲ κάθε μία νὰ γίνεται μία ἐπίκληση τῶν θεῖων ὑποστάσεων (κατὰ τὸ λόγο τοῦ Κυρίου "πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος", Μτ. 28,19). Ὅταν οἱ τρεῖς αὐτὲς καταδύσεις δὲν ἔχουν γίνει, δὲν μπορεῖ νὰ ἐφαρμοστεῖ ἡ οἰκονομία, ἀλλὰ ὁ προσερχόμενος στὴν Ὀρθοδοξία βαπτίζεται κανονικά: "Εὐνομιανοὺς μέντοι τοὺς εἰς μίαν κατάδυσιν βαπτιζομένους, καὶ … πάντας τοὺς ὑπ αὐτῶν θέλοντας προστίθεσθαι τῇ ὀρθοδοξία, ὡς Ἕλληνας δεχόμεθα· καὶ τὴν πρώτην ἡμέραν ποιοῦμεν αὐτοὺς Χριστιανούς, τὴν δὲ δευτέραν κατηχουμένους· εἶτα τῇ τρίτῃ ἐξορκίζομεν αὐτοὺς, μετὰ τοῦ ἐμφυσᾶν τρίτον εἰς τὸ πρόσωπον, καὶ εἰς τὰ ὦτα, καὶ οὕτω κατηχοῦμεν αὐτοὺς, καὶ ποιοῦμεν χρονίζειν εἰς τὴν ἐκκλησίαν, καὶ ἀκροᾶσθαι τῶν γραφῶν, καὶ τότε αὐτοὺς βαπτίζομεν." (Κανόνας Β’ 7).

Μπορεῖ νὰ σημαίνει ὅμως ἡ κατ̉ οἰκονομία εἰσδοχὴ στὴν Ὀρθοδοξία χωρὶς βάπτισμα, ὅτι εἶναι ἔγκυρο τὸ "βάπτισμα" ποὺ τελέστηκε ἐκτὸς τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας; Ἡ οἰκονομικὴ αὐτὴ ἔνταξη στὴν Ὀρθοδοξία δὲν βρίσκει θεολογικὰ ἐρείσματα καὶ ἐξηγήσεις στοὺς ἁγίους πατέρες, πέρα ἀπὸ μιὰ μικρὴ ἐξήγηση τοῦ Μέγα Βασιλείου περὶ τῆς ἀνάγκης λόγω τῆς ὁποῖα δέχεται αὐτὴ ὑπὸ προϋποθέσεις ἡ Ἐκκλησία ("Ὑφόρομαι γὰρ μήποτε, ὡς βουλόμεθα ὀκνηροὺς αὐτοὺς περὶ τὸ βαπτίζειν ποιῆσαι, ἐμποδίσωμεν τοῖς σῳζομένοις διὰ τὸ τῆς προτάσεως αὐστηρόν."), ποῦ εἶναι φυσικὸ καὶ ἀναμενόμενο νὰ ἐλλείπουν τέτοια ἐρείσματα καὶ ἐξηγήσεις, ἀφοῦ ἡ Ἐκκλησία θεολογεῖ, ὅταν ἀπαιτεῖ ἀκρίβεια, ἐνῶ ὅταν οἰκονομεῖ, οἰκονομεῖ  χωρὶς νὰ θεολογεῖ. Μὲ ποιὰ λογικὴ λοιπόν θὰ ἦταν  δυνατὸν νὰ ὑποστηρίξει κάποιος κάποια ἐγκυρότητα στὸ "βάπτισμα" τῆς ὁποιασδήποτε χριστιανικῆς κοινότητας ἤ ὁμολογίας, ἐπειδὴ μπορεῖ κάποιος νὰ εἰσέλθει οἰκονομικὰ στὴν Ὀρθοδοξία χωρὶς βάπτισμα σὲ κάποιες περιπτώσεις, ἐφόσον δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξει καμιὰ θεολογικὰ σύνδεση μεταξύ τῶν δύο γεγονότων. Ἀντιθέτως γνωρίζουμε ὅτι σύμφωνα μὲ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησιολογία, ἡ Θεία Χάρη, τὰ Μυστήρια ποῦ τελοῦνται δι̉ αὐτῆς καὶ ἡ σωτηρία στὴν ὁποῖα ὁδηγοῦν εἶναι μιὰ πραγματικότητα ἀποκλειστικὴ τῆς μόνης ἀληθινῆς Ἐκκλησίας, δηλαδὴ τῆς Ὀρθόδοξης. Ἐκτὸς Ἐκκλησίας ἡ Θεία Χάρη θὰ μποροῦσε νὰ συναντηθεῖ ὡς προσανατολιστικὴ  καὶ προπαρασκευαστικὴ προκειμένου νὰ ὁδηγήσει καὶ νὰ εἰσάγει ὅσους τὸ θελήσουν στὴν ἀληθινὴ ὁδὸ σωτηρίας, ὅμως δὲν τελεῖ μυστήρια, μέσα ἀπὸ τὰ ὁποῖα ἔρχεται ἡ σωτηρία. Τὸ μόνο ποὺ ἴσως θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε, ἄν ἐπιμένουμε νὰ ποῦμε κάτι γιὰ τὸ "βάπτισμα" ποῦ τελεῖται ἐκτὸς Ἐκκλησίας, εἶναι ὅτι ἐάν τουλάχιστον γίνεται σωστά ὡς πρὸς τὸ βασικὸ τύπο, ὁπότε θὰ μποροῦσε ἴσως νὰ γίνει εἰσδοχὴ κατ̉ οἰκονομία,  ἄν εἰσέλθει οἰκονομικὰ αὐτὸς ποὺ τὸ δέχτηκε στὴν Ἐκκλησία, τότε ἡ χάρη τῆς Ἐκκλησίας σὲ αὐτὴ τὴν περίπτωση ἐνεργοποιεῖ μυστηριακὰ μέσα στὴν Ἐκκλησία τὸν τύπο τοῦ βαπτίσματος ποὺ ἦταν νεκρός. Ἕνα συμπέρασμα ἐγκυρότητας τοῦ "βαπτίσματος" ἐκτὸς Ἐκκλησίας, ποὺ αὐτὸ εἶναι ὅτι ὑποστηρίζει καὶ προωθεῖ  ἡ Βαπτισματικὴ Θεολογία, ἐπειδὴ ἡ Ἐκκλησία χάριν οἰκονομίας μπορεῖ νὰ δεχθεῖ κάποιους σὲ κάποιες περιπτώσεις νὰ εἰσέλθουν στοὺς κόλπους της χωρὶς βάπτισμα, αὐτὸ ἐκτὸς ἀπὸ τὸ ὅτι εἶναι ἁγιοπατερικὰ ἀθεμελείωτο καὶ ὀρθόδοξα ἐκκλησιολογικὰ ἀθεολόγητο, ἐγκυμονεῖ σοβαρὲς παγίδες καὶ μεγάλους κινδύνους. Καὶ αὐτὸ, γιατὶ ἄν κάποιος δεχθεῖ ὅτι ὑπάρχουν μυστήρια καὶ ἐκτὸς Ἐκκλησίας καὶ κατὰ συνέπεια μπορεῖ νὰ σωθεῖ καὶ ἐκτὸς αὐτῆς, τότε γιατὶ νὰ μετανοήσει καὶ νὰ ὁμολογήσει τὴν Ὀρθόδοξη πίστη καὶ νὰ ἐνσωματωθεῖ  σὲ αὐτὴ γιὰ νὰ βρεῖ τὴν σωτηρία του;  Ἀκριβῶς αὐτὴ τὴν δόλια παγίδα καὶ τὸν τεράστιο κίνδυνο κρύβει ὁ Οἰκουμενισμός.

Πρὸς ἀτυχία καὶ λύπη τῶν φιλοπαπικῶν,  φιλενωτικῶν καὶ γενικῶς φιλοδυτικῶν, ὅσοι προσέρχονται στὴν Ὀρθοδοξία ἀπὸ τὸν παπισμὸ, ἐπειδὴ οἱ Παπικοὶ δὲν τηροῦν τὴν τριπλὴ κατάδυση μετὰ τὴν ἐν Τριδέντω Σύνοδο το 1545-1563, χωρὶς νὰ κάνουν καμιὰ κατάδυση, ἀλλὰ ἀντίθετα ραντίζουν τὸ τριχωτὸ μέρος τῆς κεφαλῆς μὲ λίγες σταγόνες νερό, ὁφείλουν σύμφωνα μὲ τοὺς Ἱεροὺς Κανόνες Β’ 7 καὶ Στ’ 95 νὰ βαπτίζονται κανονικὰ, χωρὶς ἐφαρμογὴ τῆς οἰκονομίας, ἀλλὰ τηρῶντας τὴν ἀκρίβεια τῆς εἰσδοχῆς στὴν Ὀρθοδοξία. Πολὺ περισσότερο εἶναι ἀνάγκη νὰ βαπτίζονται ὅσοι προσέρχονται στὴν Ὀρθοδοξία ἀπὸ τὸν χώρο τοῦ προτεσταντικοῦ μωσαϊκοῦ τῶν ἑκατοντάδων ἐτεροδογμάτων, τὸ ὁποῖο εἶναι γέννημα τοῦ παπισμοῦ, καὶ ὅπου ἡ ἴδια τὴν ἔννοια τοῦ μυστηρίου  δέχεται διάφορες ἀλλοιώσεις καὶ παραλλαγὲς, ἐνῶ ἀκόμα καὶ οἱ φορεῖς τῆς ἱεροσύνης μεταλλάσσονται ἀκόμα καὶ σὲ γυναίκες, εἶτε πραγματικές, εἶτε ἄντρες ποὺ ζοῦν ὡς γυναίκες, δηλαδὴ ὁμοφυλόφιλους. Γιὰ ποιὰ διατήρηση τύπου τοῦ μυστηρίου νὰ μιλήσουμε λοιπὸν σὲ τέτοιες περιπτώσεις;  Πάντως γιὰ ὅσους προσέρχονται ἀπὸ τὶς χριστιανικὲς αἱρέσεις τῆς ἀνατολῆς, τοὺς Μονοφυσίτες καὶ τοὺς Νεστοριανούς, οἱ παραπάνω Ἱεροὶ Κανόνες πρόβλεπαν οἰκονομία, ἐφόσον τηροῦταν κανονικὰ ὁ τύπος τῆς τριπλῆς κατάδυσης.  Ἐπομένως, σὲ κάθε μιὰ διαφορετικὴ τῶν διαφόρων περιπτώσεων, μὲ αὐτοὺς τοὺς Ἱεροὺς Κανόνες μπορεῖ νὰ καθοριστεῖ  ὁ τρόπος εἰσδοχῆς στὴν Ὀρθοδοξία, κατ̉ ἀκρίβεια ἤ κατ̉ οἰκονομία, ἀρκεῖ νὰ γίνεται σωστὴ ἀξιολόγηση τῆς περίπτωσης κάθε φορὰ, εἶτε πρόκειται γιὰ αἵρεση, εἴτε γιὰ σχίσμα.  

Παράρτημα.

1. Ἡ εἰκοστὴ παράγραφος τοῦ προσυνοδικοῦ κειμένου «Σχέσεις τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας πρὸς τὸν λοιπὸν Χριστιανικὸν κόσµον»: "Αἱ προοπτικαί τῶν θεολογικῶν διαλόγων τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μετά τῶν ἄλλων χριστιανικῶν Ἐκκλησιῶν καί Ὁμολογιῶν προσδιορίζονται πάντοτε ἐπί τῇ βάσει τῶν κανονικῶν κριτηρίων τῆς ἤδη διαμορφωμένης ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως (κανόνες 7 τῆς Β´ καί 95 τῆς Πενθέκτης Οἰκουμενικῶν συνόδων)."

2. Κανὼν ζ’ (7) τῆς Β’ Οἰκουμενικῆς Συνόδου: Περὶ τόν πῶς δεκτέον τοὺς αἰρετικούς. "Τοὺς προστιθεμένους τῇ ὀρθοδοξίᾳ, καὶ τῇ μερίδι τῶν σῳζομένων, ἀπὸ αἱρετικῶν, δεχόμεθα κατὰ τὴν ὑποτεταγμένην ἀκολουθίαν, καὶ συνήθειαν. Ἀρειανοὺς μὲν, καὶ Μακεδονιανούς, καὶ Σαββατιανούς, καὶ Ναυατιανούς, τοὺς λέγοντας ἑαυτοὺς Καθαροὺς καὶ Ἀριστερούς, καὶ τοὺς Τεσσαρεσκαιδεκατίτας, εἴτουν Τετραδίτας, καὶ Ἀπολλιναριστὰς, δεχόμεθα διδόντας λιβέλλους, καὶ ἀναθεματίζοντας πᾶσαν αἵρεσιν, μὴ φρονοῦσαν, ὡς φρονεῖ ἡ ἁγία τοῦ Θεοῦ καθολικὴ καὶ ἀποστολικὴ ἐκκλησία, καὶ σφραγιζομένους, ἤτοι χριομένους, πρῶτον τῷ ἁγίῳ μύρῳ τό τε μέτωπον, καὶ τοὺς ὀφθαλμούς, καὶ τὰς ῥίνας, καὶ τὸ στόμα, καὶ τὰ ὦτα· καὶ σφραγίζοντες αὐτοὺς, λέγομεν· Σφραγὶς δωρεᾶς Πνεύματος Ἁγίου. Εὐνομιανοὺς μέντοι τοὺς εἰς μίαν κατάδυσιν βαπτιζομένους, καὶ Μοντανιστάς, τοὺς ἐνταῦθα λεγομένους Φρύγας, καὶ Σαβελλιανούς, τοὺς υἱοπατορίαν διδάσκοντας, καὶ ἕτερά τινα καὶ χαλεπὰ ποιοῦντας, καὶ τὰς ἄλλας πάσας αἱρέσεις· (ἐπειδὴ πολλοί εἰσιν ἐνταῦθα, μάλιστα οἱ ἀπὸ τῶν Γαλατῶν χώρας ὁρμώμενοι), πάντας τοὺς ὑπ αὐτῶν θέλοντας προστίθεσθαι τῇ ὀρθοδοξία, ὡς Ἕλληνας δεχόμεθα· καὶ τὴν πρώτην ἡμέραν ποιοῦμεν αὐτοὺς Χριστιανούς, τὴν δὲ δευτέραν κατηχουμένους· εἶτα τῇ τρίτῃ ἐξορκίζομεν αὐτοὺς, μετὰ τοῦ ἐμφυσᾶν τρίτον εἰς τὸ πρόσωπον, καὶ εἰς τὰ ὦτα, καὶ οὕτω κατηχοῦμεν αὐτοὺς, καὶ ποιοῦμεν χρονίζειν εἰς τὴν ἐκκλησίαν, καὶ ἀκροᾶσθαι τῶν γραφῶν, καὶ τότε αὐτοὺς βαπτίζομεν."

3. Κανὼν ϰε’ (95) τῆς Πενθέκτης Οἰκουμενικῆς Συνόδου: Πῶς δεκτέον τοὺς αἱρετικούς. Περιέχει ὅτι καὶ ὁ ζ’ τῆς Β’ Οἰκ.Συνόδου κανὼν καὶ ἐπιπλέον συνεχίζει: "Καὶ τοὺς Μανιχαίους δέ, καὶ τοὺς Οὐαλεντινιανούς, καὶ Μαρκιωνιστάς, καὶ τοὺς ἐκ τῶν ὁμοίων αἱρέσεων προσερχομένους, ὡς Ἕλληνας δεχόμενοι, ἀναβαπτίζομεν· Νεστοριανοὺς δέ, καὶ Εὐτυχιανιστάς, καὶ Σεβηριανούς, καὶ τοὺς ἐκ τῶν ὁμοίων αἱρέσεων χρή ποιεῖν λιβέλλους, καὶ ἀναθεματίζειν τὴν αἵρεσιν αὐτῶν, καὶ Νεστόριον, καὶ Εὐτυχέα, καὶ Διόσκορον, καὶ Σεβῆρον· καὶ τοὺς λοιποὺς ἐξάρχους τῶν τοιούτων αἱρέσεων, καὶ τοὺς φρονοῦντας τὰ αὐτῶν, καὶ πάσας τάς προαναφερομένας αἱρέσεις, καὶ οὕτω μεταλαμβάνειν τῆς ἁγίας κοινωνίας."

4. Στὸν Α’ Κανόνα τοῦ Μ.Βασιλείου ἀναφέρεται: "Ἐπειδὴ δὲ ὅλως ἔδοξέ τισι τῶν κατὰ τὴν Ἀσίαν, οἰκονομίας ἕνεκα τῶν πολλῶν, δεχθῆναι αὐτῶν τὸ βάπτισμα, ἔστω δεκτόν… Ἐὰν μέντοι μέλλῃ τῇ καθόλου οἰκονομίᾳ ἐμπόδιον ἔσεσθαι τοῦτο, πάλιν τῷ ἔθει χρηστέον καὶ τοῖς οἴκονομήσασι τὰ καθ᾽ ἡμᾶς Πατράσιν ἀκολουθητέον. Ὑφόρομαι γὰρ μήποτε, ὡς βουλόμεθα ὀκνηροὺς αὐτοὺς περὶ τὸ βαπτίζειν ποιῆσαι, ἐμποδίσωμεν τοῖς σῳζομένοις διὰ τὸ τῆς προτάσεως αὐστηρόν."

Σχετικὰ ἄρθρα - βιβλία.

1. Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου Ἱεροθέου, "Τά οὐσιαστικά προβλήµατα µέ τήν Ἁγία καί Μεγάλη Σύνοδο",  Παρέµβαση στήν Ἱεραρχία τῆς Ἐκκλησίας, Μάϊος 2016.

2. Δημήτριου Τσελεγγίδη, "Ἁγία καὶ Μεγάλη Σύνοδος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας – Μία Σύνοδος μὲ ἔλλειμμα συνοδικότητας καὶ Ὀρθόδοξης αὐτοσυνειδησίας", Σύναξη Ορθοδόξων Ρωμηῶν "Φώτης Κόντογλου", Τρίκαλα, Μάρτιος 2016.

3. Ἱερὰ Μητρόπολη Πειραιῶς, "Η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι «αποκλειστικά» μόνον αυτή η Μία, Αγία, Καθολική και Αποστολική Εκκλησία.", Ἰούνιος 2016.

4. Πρωτ. Γ. Μεταλληνού, "Ομολογώ εν Βάπτισμα, Ερμηνεία και εφαρμογή του Ζ΄κανόνος της Β΄ Οικουμενικής Συνόδου από τους Κολλυβάδες Πατέρες και τον Κων/νο Οικονόμο",  εκδ. Τήνος Αθήνα 1996, σ. 26-28, 49, 7275.

5. Ελ. Γιαννακοπούλου, "Ο αναβαπτισμός των αιρετικών, 1453-1756", Σταθμοί έρευνας και πράξης (ιστορικοκανονική θεώρηση), Αθήνα 2009, σ. 88.

Πηγὲς μὲ σχετικὰ θέματα.

1. aktines.blogspot.gr

2. www.orthodoxia-ellhnismos.gr

3. www.enromiosini.gr

4. www.orthodoxnet.gr 

5. paremvasis.blogspot.gr

6. thriskeftika.blogspot.gr

7. www.egolpion.gr

8. www.impantokratoros.gr

9. www.pentastagma.gr