Τα της ημέρας

Τα της ημέρας

• της Ευαγγελίας Μπίτου, φιλολόγου

Δεν ξέρω γιατί αυτή τη φορά το μυαλό μου σκάλωσε στη μέρα. Ίσως γιατί η κάθε μέρα είναι μια άλλη μέρα, με το δικό της περιεχόμενο για τον καθένα, που σχετίζεται άμεσα με τη ζωή του ή, καλύτερα, αποτελεί τμήμα της ζωής του∙ ίσως και επειδή είναι συνδεδεμένη με το φως· ορίζεται άλλωστε ως «το διάστημα της ηλιοφάνειας που μεσολαβεί ανάμεσα σε δυο νύχτες, το χρονικό διάστημα που διαρκεί από την ανατολή ώς τη δύση του ηλίου» (Λεξικό Μπαμπινιώτη), και σε τούτο τον τόπο το φως είναι άφθονο.

 Επιπλέον η κάθε μέρα έχει τον άγιο ή τους αγίους της για τους πιστούς, που δείχνoυν άλλη διάσταση της ζωής. Της σημερινής μέρας άγιος είναι ο Άγιος των θαλασσών και Πολιούχος πολλών πόλεων και χωριών, ο άγιος Νικόλαος. Σκέφθηκα λοιπόν πως η μέρα πιθανόν εμπεριέχει ενδιαφέρον- τα γλωσσικά και πολιτιστικά στοιχεία.

Κατ’ αρχάς ενδιαφέρουσα είναι η ετυμολογία της λέξεως∙ είναι «παρεκτεταμένος τ(ύπος) του ουσ(ιαστικού) ημαρ» ( γνωστό το νόστιμον ήμαρ, η ημέρα επιστροφής στην πατρίδα), ενώ «Με σίγαση του αρκτικού φωνήεντος –η- προήλθε ο τύπος μέρα» (Λεξικό Μπαμπινιώτη). Προσδιορίζει βέβαια το διάστημα μεταξύ ανατολής και δύσεως του ηλίου, αλλά δηλώνει συνεκδοχικά και ολόκληρο το εικοσιτετράωρο. Έτσι, το παιδάκι που είναι είκοσι ημερών, σημαίνει ότι συμπληρώνει είκοσι εικοσιτετράωρα. Με τον πληθυντικό επίσης δηλώνεται και η εποχή: Στις μέρες μας ο καθένας μπορεί να έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο.

Έπειτα, συναντάται στην οριοθέτηση της ζωής, τη γέννηση - είδε το φως της ημέρας, γεννήθηκε δηλαδή, το … - και τον θάνατο: Φεύγει κάποιος από τη ζωή, όταν σωθούν οι μέρες του. Φεύγει πλήρης ημερών, όποιος πεθαίνει σε βαθύ γήρας. Συνδέεται ακόμη με τη δραστηριότητα της πλειονότητας των εργαζομένων: Με το φως της μέρας ξυπνάει η φύση, αρχίζει η κίνηση στους δρόμους και η εργασία.

Οι μέρες με περισσότερο ή λιγότερο φως έχουν το δικό τους χρώμα. Το παίρνουν από τις εποχές - είναι ανοιξιάτικες, καλοκαιρινές, φθινοπωριάτικες ή φθινοπωρινές και χειμωνιάτικες-, αλλά και από τον καιρό: είναι μέρες ηλιόλουστες μα και βροχερές ή απλώς συννεφιασμένες, κρύες ή ζεστές, σκοτεινές ή φωτεινές. Τις χρωματίζει επίσης η διάθεση του ανθρώπου. Ο αισιόδοξος, και σε μέρες δύσκολες, τραγουδάει το «θα ‘ρθει άσπρη μέρα και για μας», αλλά για τον βασανισμένο, τον ταλαιπωρημένο της ζωής, σχολιάζομε: «Δεν είδε μιαν άσπρη μέρα» στη ζωή του. Χρώμα βάζουν και τα γεγονότα. Έτσι, οι μέρες μπορεί να είναι όμορφες, γιορτινές, μέρες χαράς, αλλά και θλίψεως, καθημερινές, εργάσιμες ή μέρες αργίας και διακοπών, κάποτε μονότονες, άλλοτε ανιαρές ή και άσχημες, αλλά πιθανόν και συνταρακτικές. Μπορεί να είναι γεμάτες αλλά και άδειες, μικρές και μεγάλες σε διάρκεια – μικρές είναι οι μέρες του χειμώνα , ενώ μεγάλες του καλοκαιριού∙: Μεγάλες, λόγω σημασίας, είναι οι μέρες του Πάσχα, των Χριστουγέννων, της 25ης Μαρτίου … Άλλοτε το χρώμα βάζει η υγεία - κρίσιμη μέρα για τον βαριά άρρωστο - , η απασχόληση - μέρα φορτωμένη με δουλειές και σκοτούρες -, η οικονομία: Δύσκολες οι μέρες οικονομικής κρίσεως, παρόλο που οι πολιτικοί μας λένε πως «τα δύσκολα πέρασαν». Σίγουρα ο άνθρωπος προτιμάει μιαν εύκολη μέρα. Υπάρχουν και ημέρες αφιερωμένες στη μητέρα, στο παιδί, στο περιβάλλον …

Αν και «όλες οι μέρες είναι του Θεού», δώρο ζωής δηλαδή, εν τούτοις οι άνθρωποι μιλάνε για κακή, ψυχρή και ανάποδη μέρα, για μέρα καταραμένη, που λέγεται και αποφράς, όταν κυλάει άσχημα ή συμβαίνει κάτι ιδιαίτερα δυσάρεστο, για το οποίο βέβαια μόνο η μέρα δεν φταίει. Όλοι θέλομε η μέρα να πάει καλά, και αυτή τη βαθιά επιθυμία εκφράζει ο χαιρετισμός Καλημέρα, που αποτελεί συγχρόνως και ευχή. Η φράση όμως «η καλή μέρα φαίνεται από το πρωί» δεν σχετίζεται μόνο με πρόβλεψη καιρού, αλλά μεταφορικά και με την θετική έκβαση μιας προσπάθειας. Με την πρόβλεψη καιρού ασφαλώς σχετίζονται τα (η)μερομήνια, αλλά η ημερομηνία είναι χρονικός προσδιορισμός. Τις λέξεις διαφοροποιεί ο τόνος και το άρθρο.

Για το φως της, η ημέρα αντιδιαστέλλεται προς τη νύχτα, της οποίας χαρακτηριστικό είναι το σκοτάδι. Ως εκ τούτου, μια έντονη διαφορά δηλώνεται με τη μεταφορική φράση μέρα με νύκτα: Ως χαρακτήρες, αν και αδέλφια, είναι μέρα με νύκτα. Κάνει τη νύχτα μέρα, ο εργατικός, αλλά νύκτα μέρα, νυχθημερόν. ακατάπαυστα δηλαδή, ή και μερόνυχτα, αν χρειασθεί, δουλεύει και ο συνεπής για να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του. Πάντως, κάνουν τη νύχτα μέρα στην εποχή μας και οι νέοι. Τους βρίσκει η μέρα να διαβάζουν, να διασκεδάζουν, ενώ οι γονείς, άλλης γενιάς και νοοτροπίας, σχολιάζουν : Πουλάτε μέρα κι αγοράζετε νύχτα. Σχόλιο για δουλειές που γίνονται τη νύκτα πλημμελώς αποτελεί και η παροιμία «Της νύχτας τα καμώματα τα βλέπει η μέρα και γελάει».

Είναι η μέρα του σήμερα, σχολιάζομε για κάποιον, που όλα του έρχονται καλά ή ανάποδα, ενώ το «δεν είναι κάθε μέρα Πασχαλιά» σχετίζεται με μεγάλες ευκαιρίες και ευχάριστα, που δεν είναι μόνιμη κατάσταση. Στις μέρες της, λέμε, είναι η επίτοκος, η ετοιμόγεννη γυναίκα. Ανυπομονεί, δε βλέπει τη μέρα να γυρίσει στην πατρίδα του ο ξενιτεμένος. Μετράει τις μέρες ανυπόμονος και ο στρατιώτης για την απόλυσή του, αλλά «μετράει μέρες» αυτός που πλησιάζει στον θάνατο. Για κάτι που δεν επείγει, συχνά λέμε: Ασ΄ το, κι αύριο μέρα είναι.

Μέρα με τη μέρα, σταδιακά, ισχυρίζονται οι πολιτικοί, απομακρύνεται ο εφιάλτης της χρεοκοπίας, μέρα με τη μέρα βελτιώνεται η κατάσταση της υγείας του ασθενούς. Όμως όλοι γνωρίζομε πως η άσχημη κατάσταση δεν αλλάζει από τη μια μέρα στην άλλη. Κάποτε περνάν οι μέρες και δεν γίνεται τίποτε. Μέρα παρά μέρα, κάθε δεύτερη μέρα δηλαδή, παίρνει ενίοτε ο ασθενής ένα φάρμακο. Μια μέρα των ημερών ελπίζει να πετύχει αυτό που θέλει, αυτός που δουλεύει σκληρά. Της ημέρας, φρέσκα δηλαδή, είναι τα αυγά αλλά και τα νέα, οι ειδήσεις τα γεγονότα. Όσο είναι μέρα στην κατάσβεση του πυρός παίρνουν μέρος και ελικόπτερα πυρόσβεσης. Μέρα μπαίνει, μέρα βγαίνει, και η νοικοκυρά σκέφτεται τι να βάλει στην κατσαρόλα. Αυτός ο πονοκέφαλος για πολλούς Έλληνες τούτες τις μέρες της κρίσεως είναι καθημερινός εφιάλτης.

Η λέξη, ως συνδεδεμένη με τη ζωή, συντίθεται με άλλα ουσιαστικά: Ο μεροκαματιάρης, ο βιοπαλαιστής, με δυσκολία εξασφαλίζει τούτες τις μέρες της κρίσης ένα μεροκάματο η ζωή του είναι μεροδούλι μεροφάι, αφού και το ημερομίσθιο είναι δυσεύρετο και χαμηλό. Μέρα μεσημέρι, μπροστά στα μάτια πολλών, γίνονται ληστείες σε τράπεζες.

 Η ημέρα συντίθεται και με προθέσεις. Έτσι, ξημερώνει (εξ και ημέρα) και βραδιάζει και ο πολίτης θέλει να είναι ενήμερος, να ενημερώνεται για όσα συμβαίνουν καθημερινά (κατά και ημέρα). Ο άνθρωπος είναι εφήμερος, «σήμερα είμαστε, αύριο δεν είμαστε», αποφαίνεται η ελληνική φιλοσοφία, η Ορθοδοξία, η λαϊκή σοφία, αλλά η εφημερίδα είναι έντυπο με ειδήσεις της ημέρας. Τα νοσοκομεία και τα φαρμακεία που εφημερεύουν, λειτουργούν και παρέχουν τις υπηρεσίες τους όλη την ημέρα. Τα παιδιά ανήμερα των Χριστουγέννων συνεχίζουν να λένε τα Κάλαντα.

Η ημέρα, που σχετίζεται με τον χρόνο ο οποίος μετριέται, δεν ξαφνιάζει που συντί- θεται με αριθμητικά. Έτσι, οι μαθητικές εκδρομές μπορεί να είναι μονοήμερες, αλλά και πολυήμερες, διήμερες, τριμερες … Ευχάριστα κυλάει το δεκαήμερο ή το εικοσαήμερο των διακοπών. Ανά δεκαπενθήμερο πληρώνονται οι δημόσιοι υπάλληλοι. Συνηθισμένες επίσης οι ημερίδες και οι διημερίδες, εκδηλώσεις επιστημονικές, αθλητικές διάρκειας μιας ή δυο ημερών αντίστοιχα.

Πολλά και ποικίλα τα γεγονότα μιας μέρας σε ποικίλους τόπους και ποικίλους ανθρώπους. Πολλά και τα σχετικά με την έννοια ημέρα. Το καλύτερο μήνυμα πάντως έρχεται, όταν όλοι ελπίζομε και προσπαθούμε για καλύτερες μέρες.