Αρχιμ. Αυγουστίνος Μύρου, Ἐσχατολογικές πλάνες τῶν Πεντηκοστιανῶν στό φῶς τῆς Ὀρθοδοξίας

Ἐσχατολογικές πλάνες τῶν Πεντηκοστιανῶν στό φῶς τῆς Ὀρθοδοξίας

Αρχιμ. Αυγουστίνος Μύρου, Δρ. Θεολογίας, Φιλόλογος

Θα ήθελα εξ αρχής να επισημάνω μία δυσκολία  στην διαπραγμάτευση του θέματος, που μου έχει ανατεθεί, και αυτή έχει σχέση με την εύρεση αποκρυσταλλωμένων δογματικών θέσεων των Πεντηκοστιανών. Είναι πάγια η συνήθειά τους να μην δημοσιεύουν την δογματική τους διδασκαλία σε συγκροτημένα εγχειρίδια, αλλά να αρκούνται μόνο σε μία γενική ομολογία πίστεως και σε διάσπαρτες σχετικές αναφορές στους λόγους και στα άρθρα των εντύπων τους. Αξίζει επίσης να παρατηρήσουμε ότι, εκμεταλλευόμενοι την άκρατη δογματική σχετικοκρατία της εποχής μας,ισχυρίζονται πως οι ίδιοι είναι «μη δογματικοί», πως τάχα δεν έχουν δόγματα, αλλά αρκούνται στα όσα είναι γραμμένα στις Άγιες Γραφές.

Στην πραγματικότητα όμως έχουν τα δικά τους δόγματα και τα υποστηρίζουν επίμονα, για να περιχαρακώσουν την αιρετική τους Ομολογία και να διατηρήσουν στα μέλη τους ζωντανή την συνείδηση για την ξεχωριστή τους ταυτότητα¹. 

Με αυτές τις προϋποθέσεις εμείς είμαστε αναγκασμένοι να συλλέξουμε από τις διάσπαρτες πληροφορίες τα απαραίτητα στοιχεία και να καταγράψουμε κάπως συστηματικά τις δογματικές θέσεις των Πεντηκοστιανών για τα έσχατα, οι οποίες παρουσιάζουν και μικρότερες ή μεγαλύτερες διαφοροποιήσεις από ομάδα σε ομάδα, και να επισημάνουμε τις πλάνες τους, για να τις θέσουμε κάτω από το φως της παραδεδομένης θεολογίας της μιας Εκκλησίας.

ΒΑΣΙΚΗ ΠΛΑΝΗ ΓΙΑ ΤΑ ΕΣΧΑΤΑ

Η πρώτη και βασική πλάνη των Πεντηκοστιανών για τα έσχατα έχει σχέση με αυτήν την ταυτότητα των εσχάτων και τον τρόπο προσεγγίσεώς τους. Αυτό το αντιλαμβανόμαστε, όταν επιχειρήσουμε να απαντήσουμε σε ερωτήματα όπως, Πως βλέπουν τα έσχατα οι Πεντηκοστιανοί; Πως τα περιγράφουν; Πως τα ερμηνεύουν; Τι είναι τελικά τα έσχατα για τους Πεντηκοστιανούς; Από την προσεκτική μελέτη των λόγων τους και των κειμένων τους διαπιστώνουμε ότι:

Α. Όλες οι αναφορές τους σε γενικά και επί μέρους ζητήματα των εσχάτων τα εμφανίζουναπογυμνωμένα από το θεολογικό μυστήριο. Παρακολουθώντας κάποιος τα όσα  σχετικά με τα έσχατα λέγουν και γράφουν, εύκολα σχηματίζει την εντύπωση ότι πρόκειται για απλοποιημένα ενδοκοσμικά και ανθρωποκεντρικά σενάρια, στηριγμένα σε παρεμηνευμένες βιβλικές περικοπές και εμπλουτισμένα με πολύ ανθρώπινη φαντασία, χωρίς καμμία αίσθηση του μυστηρίου.

Συνοπτικά διδάσκουν²: ότι σύντομα για τον καιρό μας ο Ιησούς Χριστός, ο οποίος αναλήφθηκε στους ουρανούς, θα έλθη στον κόσμο μας, για να αρπάξη την εκκλησία του, δηλαδή τους πιστούς κεκοιμημένους μόνον της Καινής Διαθήκης και τους ζώντες πιστούς της αληθινής εκκλησίας, δηλαδή τους αναγενημένους και βαπτισμένους στο άγιο Πνεύμα Πεντηκοστιανούς. Όλοι αυτοί θα σταθούν στο Βήμα της Κρίσεως του Θεού, για να προσδιορισθή ο βαθμός της ανταμοιβής, που θα λάβουν. Αμέσως μετά θα φύγη το άγιο Πνεύμα από τον κόσμο, με αποτέλεσμα να είναι ανεμπόδιστη η είσοδος στον κόσμο του Αντιχρίστου, ο οποίος θα επικρατήση και θα κυριαρχήση για επτά χρόνια. Σ’ αυτή την περίοδο επάνω στη γη θα γίνη η μεγάλη Θλίψη. Στο τέλος της επταετίας του Αντιχρίστου θα αναστηθούν οι δίκαιοι της Παλαιάς Διαθήκης μαζί με τον Ιωάννη τον Πρόδρομο και όλοι όσοι μαρτύρησαν κατά την περίοδο της φοβερής επταετίας. Με την λήξη της κυριαρχίας του Αντιχρίστου ο Ιησούς Χριστός θα επανέλθη στη γη για να βασιλεύση επάνω σ’ αυτήν για χίλιαχρόνια έχοντας ως πρωτεύουσα την Ιερουσαλήμ, ενώ θα επανασυσταθή η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και θα επανέλθη η ισχύς του Μωσαϊκού Νόμου. Με την λήξη της χιλιετούς βασιλείας θα αναστηθούν και όλοι οι κακοί και ασεβείς, για να κριθούν και να κατακριθούν. Αυτή θα είναι η Κρίση του Μεγάλου λευκού Θρόνου, διαφορετική από την κρίση του Βήματος του Χριστού. Σχετικά με την αιώνια ζωή, τον παράδεισο και την κόλαση οι Πεντηκοστιανοί απλώς αναφέρονται σ’ αυτά ως βιβλικές μαρτυρίες, χωρίς τουλάχιστον φαινομενικά να εξηγούν πως τα αντιλαμβάνονται.

Όλες οι λεπτομέρειες του εσχατολογικού σεναρίου κατοχυρώνονται από τους Πεντηκοστιανούς με την παράθεση πολλών αγιογραφικών χωρίων, τα οποία ερμηνεύουν οι ίδιοι, παραβλέποντας τελείως την ερμηνευτική παράδοση των είκοσι περίπου αιώνων.  Ωσάν να ήσαν οι πρώτοι και οι μόνοι που χρησιμοποιούν την Αγία Γραφή! Από αυτήν και μόνη τη δομή του σεναρίου και έχοντας υπ’ όψιν μας την μακραίωνη ερμηνευτική παράδοση της μιας, αγίας, καθολικής και αποστολικής Εκκλησίας, μπορούμε να αντιληφθούμε μαζί με τα λογικά παράδοξα, τις αντιφάσεις και τις αναντιστοιχίες των γεγονότων, τις αντιβιβλικές θέσεις, και αυτή την αίσθηση της απουσίας μυστηρίου. Είναι ολοφάνερο ότι το σενάριο των Πεντηκοστιανών για τα έσχατα δομείται με βάση, όχι την μυστηριακή αποκάλυψη του Θεού, αλλά την ανθρώπινη σκέψη, και αυτήν επηρεασμένη από την ανθρωποκεντρική Δυτική λογική, ιδιαίτερα αυτήν των προτεσταντών, από όπου έλκουν την «πνευματική» τους καταγωγή.

Λαμβάνοντας επίσης υπ’ όψιν μας ότι τα αγιογραφικά χωρία, τα οποία αναφέρονται στην αιώνια βασιλεία του Θεού, στον παράδεισο και στην κόλαση, εκείνοι τα χρησιμοποιούν για να περιγράψουν την χιλιετή επί της γης βασιλεία του Χριστού, και ότι τις εικόνες και τους αριθμούς, που αναφέρονται σε υπερφυσικά γεγονότα, τα εκλαμβάνουν ως φυσικά μεγέθη³, κατανοούμεκαλύτερα πως απογυμνώνουν τα έσχατα από την αίσθηση του μυστηρίου. Επί πλέον με τον όλο τρόπο σκέψεως δείχνουν ότι δεν έχουν ούτε υπόνοια ότι τα έσχατα, ο παράδεισος και η κόλαση, αποτελούν κατάσταση, που δημιουργείται από τις άκτιστες ενέργειες του Θεού και διαφοροποιείται από την θετική η αρνητική στάση του ανθρώπου. Εκλαμβάνουν τα έσχατα πάντοτε ως κτιστή πραγματικότητα, με αποτέλεσμα η προσέγγισή τους να είναι εκ βάσεως τελείως λανθασμένη, πλανεμένη.

Σε άκρα αντίθεση με τις ενδοκοσμικές και λογοκρατούμενες αντιλήψεις και θεωρίες των Πεντηκοστιανών για τα έσχατα, η Ορθόδοξη θεολογία των θεωμένων αγίων πατέρων της Εκκλησίαςπροσεγγγίζει αυτά ως αποκεκαλυμμένο μυστήριο. Είναι συνήθης ο χαρακτηρισμός των επί μέρους εσχατολογικών γεγονότων ως μυστηρίων από αυτούς τους συγγραφείς της Αγίας Γραφής. Η Βασιλεία του Θεού αποκαλύπτεται ως σειρά μυστηρίων⁴. Τα σχετικά με την εμφάνιση του Αντιχρίστου και όσα θα συμβούν κατά την Δευτέρα παρουσία του Χριστού παραδίδονται από τον απόστολο Παύλο ως μυστήριο⁵. Αλλά και εσχατολογικά γεγονότα που περιγράφονται στην Αποκάλυψη του ευαγγελιστού Ιωάννου έχουν το όνομα μυστήριον⁶. Είναι δε ιδιαίτερα διαφωτιστική η αποκαλυπτική εμπειρία του αποστόλου Παύλου, ο οποίος «ηρπάγη εις τον παράδεισον και ήκουσεν άρρητα ρήματα, α ουκ εξόν ανθρώπω λαλήσαι»⁷. Για την Ορθόδοξη Θεολογία η κατάσταση των εσχάτων είναι πραγματικότητα που δημιουργείται από τις άκτιστες ενέργειες του Θεού⁸ και ανάλογα με την θετική η αρνητική στάση του ανθρώπου. Όμως οι Πεντηκοστιανοί ούτε καν υποπτεύονται την ύπαρξη ακτίστων ενεργειών του Θεού.

Β. Οι Πεντηκοστιανοί προσεγγίζουν τα έσχατα ανεξάρτητα από τα άλλα γεγονότα της θείας Οικονομίας και από την παραδεδομένη εκκλησιαστική τους ερμηνεία. Στο αυτόνομο και ανεξάρτητο σενάριό τους για τα έσχατα, όπως το αναφέραμε παραπάνω, δεν λαμβάνουν υπ’ όψιν τους την βιβλική Θεολογία, κοσμολογία, ανθρωπολογία, Χριστολογία, Πνευματολογία, σωτηριολογία και εκκλησιολογία. Στους λόγους τους για τα έσχατα δεν βρίσκει κανείς κάποια αναφορά για την σύνδεσή τους μὲ τα παραπάνω γεγονότα. Βέβαια οι αιρετικές τους αντιλήψεις για την ερμηνεία των γεγονότων αυτών της θείας Οικονομίας υπάρχουν πάντοτε ως υπόβαθρο, όταν διαμορφώνουν τις θέσεις τους για τα έσχατα. Ο ανεξαρτητοποιημένος αυτός τρόπος προσεγγίσεως των εσχάτων από τους Πεντηκοστιανούς έρχεται σε αντίθεση με την μέθοδο της Ορθοδόξου Θεολογίας, η οποία εξετάζει τα έσχατα σε συνάρτηση με τα υπόλοιπα γεγονότα της θείας Οικονομίας και τα εντάσσει όλα σε ένα ενιαίο και αρμονικό όλον.

Η χριστιανική εσχατολογία μπορεί να κατανοηθή από την ορθή  περί της δημιουργίας του κόσμου και του ανθρώπου διδασκαλία. Η δημιουργία του ανθρώπου  «κατ’ εικόνα Θεού και καθ’ ομοίωσιν»⁹ και η τοποθέτησή του μέσα στον παράδεισο του Θεού¹⁰ μας οδηγεί να προσδιορίσουμε τα έσχατα ως ανακαίνιση της κτίσεως και ως κατάσταση ομοιώσεως του ανθρώπου με τον Θεό¹¹. Το ίδιο συμβαίνει και με την Χριστολογία και την σωτηριολογία. Η ενανθρώπηση του Υιού του Θεού με σκοπό την θέωση του ανθρώπου, όπως συμπεραίνουν από βιβλικές μαρτυρίες οι άγιοι Ειρηναίος και Αθανάσιος¹², μας οδηγεί πάλι στην ίδια κατεύθυνση¹³. Έσχατα σε τελική ανάλυση για τους αγίους πατέρες είναι η ολοκλήρωση της σωτηρίας¹⁴. Η Ορθόδοξη θεολογία παραλαμβάνει και παραδίδει ένα Θεό αυθύπαρκτο, αναλλοίωτο και με κύριο γνώρισμα την αγάπη. Έτσι μορούμε να προσεγγίσουμε τα έσχατα ως εσχάτη αποκάλυψη της αναλλοίωτης αγάπης του Θεού, η οποία για μεν τους δικαίους και μετανοημένους θα είναι δοξαστική, για δε τους αμετανοήτους κολαστική¹⁵. Από την Ορθόδοξη εκκλησιολογία μαθαίνουμε ότι τα έσχατα είναι το πλήρωμα του εκκλησιαστικού σώματος, όπως θαυμάσια το εκφράζει ο άγιος Χρυσόστομος, «Τότε πληρούται η Κεφαλή, τότε τέλειον σώμα γίνεται, όταν ομού πάντες ώμεν συνημμένοι και συγκεκολλημένοι»¹⁶. Τέλος, με την βοήθεια της Ορθόδοξης Πνευματολογίας αντιλαμβανόμαστε ότι με την παρουσία του Αγίου Πνεύματος δίδεται η δυνατότητα της συμμετοχής των μελών της Εκκλησίας στα έσχατα.

Οι Πεντηκοστιανοί όμως, αγνοώντας η υποτιμώντας την παραδεδομένη Ορθόδοξη θεολογία και θεολογώντας όχι «αλιευτικώς», αλλά «αριστοτελικώς»¹⁷, αδυνατούν να προσεγγίσουν τα έσχατα στην ουσία τους και να τα αντιληφθούν στις πραγματικές τους διαστάσεις. Κι αυτό συμβαίνει περισσότερο, διότι αδυνατούν να βιώσουν τα έσχατα στον παρόντα βίο. Αφ’ ενός μεν τα βλέπουν όλα μελλοντικά, αφ’ ετέρου δε στερούνται της αληθινής λατρευτικής μυστηριακής ζωής. Όλα τα εσχατολογικά τους σενάρια ομιλούν μόνον για το μέλλον, χωρίς καμμία πραγματική σύνδεση των εσχάτων με το παρόν και χωρίς καμμία δυνατότητα των ιδίων να τα βιώσουν στο παρόν, εφ’ όσον είναι ανύπαρκτη  γι αυτούς η αληθινή μυστηριακή λατρεία. Όμως για την Ορθόδοξη θεολογία τα έσχατα αποτελούν ολοκληρωμένη πραγματικότητα ήδη υπάρχουσα. Κατά τον άγιο Χρυσόστομο τα έσχατα είναι «το όλον», «το παν», «τα ουράνια πράγματα τα πάσης μεταβολής ανώτερα»¹⁸, τα οποία δεν είναι άλλο παρά η βασιλεία του Θεού, την οποία μας βεβαιώνει ότι έχουμε από αυτόν τον βίο. «Ώστε εντεύθεν ήδη την βασιλείαν έχεις, αν ευδοκιμής…»¹⁹. Αυτή την εσχατολογική πραγματικότητα την βιώνουμε στο παρόν ως μέλη του ενός σώματος της Εκκλησίας, στο οποίο μετέχουν «οι πανταχού της οικουμένης και όντες και γενόμενοι και εσόμενοι»²⁰ και ιδιαίτερα στη Θεία Λειτουργία, στην οποία ομολογούμε, απευθυνόμενοι στον ενανθρωπήσαντα Υιόν του Θεού, «Συ… ουκ απέστης πάντα ποιών, έως ημάς εις τον ουρανόν ανήγαγες και την βασιλείαν σουεχαρίσω την μέλλουσαν»²¹.  Το ‘ανήγαγες’ καό ‘εχαρίσω’ χρησιμοποιείούνται σε χρόνο αόριστο. Ήδη έχουμε λάβει και βιώνουμε τα έσχατα ως δεδομένο δώρο του Θεού, καθόσον με την ανάληψη του Θεανθρώπου η ανθρωπίνη φύση μας ευρίσκεται στα δεξιά του θρόνου του Θεού.

ΕΠΙ ΜΕΡΟΥΣ ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΛΑΝΕΣ

Ερχόμαστε τώρα να εξετάσουμε κάποιες επί μέρους εσχατολογικές πλάνες των Πεντηκοστιανών. Μία από αυτές ευρίσκεται στο κυρίαρχο εσχατολογικό τους δόγμα για την αρπαγή της Εκκλησίας.

Η αρπαγή της Εκκλησίας

Οι Πεντηκοστιανοί απομονώνουν μία λεπτομέρεια από την αποκαλυπτική περιγραφή του αποστόλου Παύλου για την Δευτέρα Παρουσία του Χριστού και την ανάγουν σε ανεξάρτητο εσχατολογικό γεγονός και κυρίαρχο δόγμα της πίστεώς τους. Αναφερόμενος στην Δευτέρα Παρουσία του Χριστού ο απόστολος Παύλος γράφει στους Θεσσαλονικείς: «ότι αυτός ο Κύριος εν κελεύσματι, εν φωνή αρχαγγέλου και εν σάλπιγγι Θεού καταβήσεται απ’ ουρανού και οι νεκροί εν Χριστώ αναστήσονται πρώτον, έπειτα εμείς οι ζώντες οι περιλοιπόμενοι άμα συν αυτοίςαρπαγησόμεθα εν νεφέλαις εις απάντησιν του Κυρίου εις αέρα, και ούτω πάντοτε συν Κυρίω εσόμεθα»²².

 Στηριγμένοι στην απομονωμένη αυτή λεπτομέρεια της όλης περιγραφής, οι Πεντηκοστιανοί δημιουργούν με την φαντασία τους και με την επιστράτευση άλλων παρερμηνευμένων βιβλικών χωρίων²³ την περί αρπαγής της εκκλησίας δογματική τους διδασκαλία. Συσχετίζουν την αρπαγή αυτή με προφητείες των αγίων Γραφών και με σύγχρονα ιστορικά γεγονότα.  Αποκόπτουνακόμη την «αρπαγή» από την μοναδική Δευτέρα Παρουσία του Χριστού και την τελική Κρίση του κόσμου, με τα οποία γεγονότα αυτή συνδέεται άμεσα στα βιβλικά κείμενα²⁴. Παρεμβάλλουν αυθαίρετα ανάμεσα στην θεωρούμενη αρπαγή και στα αποκεκαλυμμένα αυτά γεγονότα την «επταετή» κυριαρχία επί της γης του Αντιχρίστου με την μεγάλη θλίψη των πιστών και την επίγεια χιλιετή βασιλεία του Χριστού. Επί πλέον τοποθετούν τα γεγονότα αυτά στο προσεχές για μας μέλλον. Απαξιώνοντας όλη την ερμηνευτική παράδοση πολλών αιώνων, στην οποία κανένα έρεισμα για τέτοιου είδους αρπαγή δεν υπάρχει, επιμένουν να διαλαλούν την πρωτοφανή θεωρία τους. Παράδειγμα η παλαιότερη αποστροφή του λόγου τους: «Να μια εικόνα των πραγμάτων. Σήμερα έχουμε 1990. Τα σημεία των καιρών και οι περισσότερες προφητείες της Βίβλου έχουν εκπληρωθεί. Ο Κύριος είναι έτοιμος να κατεβεί στη γη. Πρώτα όμως πριν κατεβεί στη γη θα σαλπίσει και θα μαζέψει στον αέρα όλους τους πιστούς για να μη βρεθούν στα δεινά και στις μεγάλες καταστροφές που θα γίνουν στη βασιλεία του Αντιχρίστου»²⁵.

Η δικαιολογία ότι η αρπαγή θα γίνη για να απαλλαχθούν οι πιστοί από τις θλίψεις και τους διωγμούς του Αντιχρίστου δεν έχει βάση σε κανένα από τα αναφερόμενα χωρία. Ακόμη και αυτός ο λόγος του Χριστού, όπως τον διασώζει ο ευαγγελιστής Λουκάς, «Αγρυπνείτε ουν εν παντί καιρώ δεόμενοι ίνα καταξιωθήτε εκφυγείν πάντα τα μέλλοντα γίνεσθαι και σταθήναι έμπροσθεν του Υιού του ανθρώπου»²⁶, δεν επιτρέπει τέτοιο συμπέρασμα, διότι συνδέει τα μέλοντα να συμβούν με την περίοδο από την εποχή των Αποστόλων μέχρι την τελική Κρίση και όχι με την υποτιθέμενη «αρπαγή». Το ίδιο ισχύει και με τον άλλο λόγο του αποστόλου Πέτρου, «Ήξει δε η ημέρα ως κλέπτης εν νυκτί»²⁷. Κι αυτό γίνεται φανερό από την ανάγνωση ολοκλήρου του χωρίου, το οποίο οι Πεντηκοστιανοί παραθέτουν πάντοτε κολοβωμένο και ερμηνευμένο με φανταστικές δικές τους προεκτάσεις²⁸. Ολόκληρο το χωρίο έχει ως εξής: «Ήξει η ημέρα ως κλέπτης εν νυκτί, εν η ουρανοί ροιζηδόν παρελεύσονται, στοιχεία καυσούμενα λυθήσονται και γη και τα εν αυτή έργα κατακαήσεται». Η καταστροφή του παρόντος κόσμου κατά την ημέρα αυτή αποκλείει την συνέχεια του ερχομού του Αντιχρίστου και της χιλιετούς βασιλείας του Χριστού στη γη, και επομένως έχει σχέση με την ημέρα της τελικής κρίσεως και όχι με την αρπαγή, όπως την εννοούν οι Πεντηκοστιανοί.

Επί πλέον η δικαιολογία αυτή είναι αντιβιβλική και αντίθετη με το ασκητικό και θυσιαστικό φρόνημα όλων των εκλεκτών του Θεού. Μία απλή ανάγνωση των Αγίων Γραφών είναι ικανή να μας πείση γι’ αυτό. Ο Ιησούς Χριστός προειδοποιεί τους μαθητές του για τους διωγμούς και τις θλίψεις, που τους αναμένουν: «παραδώσουσιν υμάς εις συνέδρια και συναγωγάς..»²⁹, «παραδώσει αδελφός αδελφόν εις θάνατον και πατήρ τέκνον»³⁰, «εν τω κόσμω θλίψιν έξετε, αλλά θαρσείτε, εγώ νενίκηκα τον κόσμον»³¹. Ο ίδιος επίσης παραγγέλλει σε όσους θέλουν να τον ακολουθήσουν να αρνηθούν τον εαυτό τους και να σηκώσουν τον σταυρό τους³², ενώ μακαρίζει τους δεδιωγμένους ένεκεν δικαιοσύνης³³. Εάν ισχύη ο παραπάνω ισχυρισμός των Πεντηκοστιανών, τότε «όσοι πιστεύουν ότι θα (και επιδιώκουν να) αρπαχθούν μακρυά από τις δοκιμασίες, δεν θα έχουν γίνει εχθροί του σταυρού του Χριστού (Φιλιπ. 3,18) και δεν θα έχουν κενώσει τον σταυρό του Χριστού (Α Κορ.1,17);»³⁴. Και ακόμη, τι νόημα θα είχε η διαβεβαίωση του Χριστού ότι «ο υπομείνας εις τέλος ούτος σωθήσεται»;³⁵

Η διδασκαλία των Πεντηκοστιανών για αρπαγή, όπως παρατηρεί ο π. Αλέξιος Καρακαλλινός είναι στην πραγματικότητα μία επέκταση της φίλαυτης πίστεώς τους ότι αυτοί δικαιούνται προνομιακή μεταχείριση από τον Θεό, ο οποίος είναι υποχρεωμένος να τους προφυλάξη από αρρώστειες και δυσκολίες με θαυματουργικές παρεμβάσεις. Εκπλήσσει επίσης το γεγονός ότι, με όσα ασχολούνται και υποστηρίζουν, δεν ενδιαφέρονται τόσο να αποφύγουν την αιώνια κόλαση, όσο τις εγκόσμιες θλίψεις!

Η επταετία του Αντιχρίστου και η μεγάλη θλίψη

Μία δεύτερη επί μέρους εσχατολογική πλάνη των Πεντηκοστιανών είναι η διδασκαλία τους η σχετική με την επταετή κυριαρχία επάνω στη γη του Αντιχρίστου. Διδάσκουν ότι όταν ο Χριστός αρπάξη την Εκκλησία του, για να την φυλάγη κάπου στα μεσούρανα, τότε θα φύγη από τη γη το Άγιο Πνεύμα και έτσι θα ανοιχθή ο δρόμος για την έλευση του Αντιχρίστου, ο οποίος θα κυριαρχήση επί επτά χρόνια. Για μεν την πρωτάκουστη θεωρία της φυγής του Αγίου Πνεύματος στηρίζονται στον αινιγματικό λόγο του αποστόλου Παύλου προς τους Θεσσαλονικείς, «Και γαρ το κατέχον οίδατε…Το γαρ μυστήριον ήδη ενεργείται της ανομίας, μόνον ο κατέχων άρτι έως εκ μέσου γένηται»[36], ενώ τον επίσης καινοφανή ισχυρισμό τους για την επταετή κυριαρχία του Αντιχρίστου τον συμπεραίνουν εντελώς αυθαίρετα από την την γνωστή προφητεία των 70 εβδομάδων του προφήτου Δανιήλ[37].  Υποστηρίζουν ακόμη ότι κατά την περίοδο αυτή θα συμβούν διάφορια γεγονότα, όπως, η εγκατάσταση του Αντιχρίστου στον Ναό του Σολομώντος, τον οποίο θα ξανακτίσουν οι Εβραίοι, η επανασύσταση του Μωσαϊκού Νόμου και της νομικής λατρείας, η συνέχιση της αναγέννησης των ανθρώπων με την καθοδήγηση κάποιων ποιμένων, το σφράγισμα με τον αριθμό 666 όσων δηλώσουν υποταγή στον Αντίχριστο και οι διωγμοί όσων αρνούνται να λάβουν το σφράγισμα, η μεγάλη θλίψη των πιστών, η οποία θα προέλθη από κλιματολογικές και γαιολογικές καταστροφές και από τον μαρτυρικό θάνατο όσων αρνούνται να προσκυνήσουν την εικόνα του Αντιχρίστου, που θα γίνουν και οι Άγιοι της επταετίας, η επιστροφή των Ισραηλιτών στον Χριστό, από τους οποίους οι 144 χιλιάδες θα γίνουν άγιοι και στο τέλος η τέλεση των γάμων του αρνίου και της νύμφης.

Όλη αυτή η εφευρηματική ανθρώπινη κατασκευή για για την επταετή κυριαρχία του Αντιχρίστουεγείρει πολλά εύλογα και αναπάντητα ερωτήματα, τα οποία έχει καταγράψει στο βιβλίο του ο κ. Κόκορης, όπως:

-Γιατί να αναστηθούν οι νεκροί και να αρπαχθούν, εφ’ όσον ως νεκροί δεν κινδυνεύουν από τους διωγμούς του Αντιχρίστου; Και γιατί να αναστηθούν μόνον οι πιστοί της Καινής Διαθήκης και όχι οι πιστοί της Παλαιάς Διαθήκης;

-Τι θα αναγκάση το Άγιο Πνεύμα να φύγη από τη γη, ώστε να ανοιχθή ο κλειστός μέχρι τότε δρόμος για τον ερχομό του Αντιχρίστου; Και πως η υπόθεση αυτή συμβιβάζεται με την υπόσχεση του Χριστού ότι με την παράκλησή του ο Πατήρ θα δώση στους μαθητές του τον άλλον Παράκλητον, για να μένη μαζί τους εις τον αιώνα (Ιω.14,16);

-Αφού θα φύγη το Άγιο Πνεύμα από τη γη, πως θα αναγεννούνται οι άνθρωποι χωρίς αυτό; Πως θα βαπτίζονται στο Άγιο Πνεύμα και πως θα λαμβάνουν τα χαρίσματα (γλωσσολαλία, προφητεία κλπ);

-Εφ’ όσον μέχρι το τέλος της κυριαρχίας του Αντιχρίστου δεν θα έχουν αναστηθεί οι άγιοι της Π. Διαθήκης και οι άγιοι της επταετίας του Αντιχρίστου και δεν θα ευρίσκονται στην ηρπαγμένη εκκλησία, πως θα γίνουν οι γάμοι του Αρνίου με την Νύμφη; Δεν θα συμμετέχουν όλοι οι πιστοί σ’ αυτούς τους γάμους;

Αξίζει επί πλέον να σημειώσουμε ότι «το κατέχον»  και «ο κατέχων» του Β  Θεσ. 2,6 μόνον με ερμηνευτική και θεολογική αυθαιρεσία μπορούν να ταυτιστούν με το Άγιο Πνεύμα, πολύ δε περισσότερο να εξαχθή από την αναφορά τους το συμπέρασμα ότι το Άγιο Πνεύμα θα εγκαταλείψη τον κόσμο. Αν και από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια προτάθηκε μία τέτοια ερμηνεία, αυτή απορρίφθηκε και έγινε αποδεκτή η ερμηνεία του Αγίου Χρυσοστόμου, σύμφωνα με την οποία «το κατέχον» είναι η Ρωμαϊκή εξουσία, που εκφράζεται με την Σύγκλητο, και «ο κατέχων» ο ρωμαίος αυτοκράτορας των ημερών εκείνων, ο Κλαύδιος, τον οποίο διαδέχθηκε ο Νέρων. Ο τελευταίος είναι εκείνος «ο οποίος αποδυνάμωσε την Σύγκλητο, δηλαδή ‘το κατέχον’ και ανακήρυξε τον εαυτό του απόλυτο δικτάτορα. Στο πρόσωπο αυτό, που η ιστορία το ζωγραφίζει με τα μελανώτερα χρώματα, βλέπουμε πράγματι να επαληθεύονται όλα εκείνα τα στοιχεία, που ο απόστολος Παύλος προφήτευσε ως γνωρίσματα του Αντιχρίστου»[38].

Εντελώς  αυθαίρετος και παντελώς αστήρικτος, επίσης, είναι ο ισχυρισμός των Πεντηκοστιανών ότι η επταετής διάρκεια της εξουσίας του Αντιχρίστου προκύπτει από την γνωστή προφητεία του Δανιήλ για τις 70 εδομάδες, από τις οποίες η τελευταία, κατ’ αυτούς, αναφέρεται στην επτάχρονη κυριαρχία του Αντιχρίστου. Όλη η ερμηνευτική εκκλησιαστική παράδοση συμφωνεί ότι η προφητεία αυτή αφορά όχι στον χρόνο της Δευτέρας Παρουσίας, η οποία είναι μαρτυρημένα άγνωστη, αλλά στην Πρώτη Παρουσία του Χριστού και ιδιαίτερα στην σταυρική του Θυσία[39].

 Η χιλιετής επί της γης Βασιλεία του Χριστού

Μία τρίτη εσχατολογική πλάνη των Πεντηκοστιανών είναι εκείνη για την χιλιετή επί της γης βασιλεία του Χριστού, η οποία σε μας είναι γνωστή περισσότερο ως διδασκαλία των Μαρτύρων του Ιεχωβά, από όπου εκείνοι έλαβαν και το όνομα Χιλιασταί. Όμως την ίδια πλανεμένη πίστη πρεσβεύουν και άλλοι αιρετικοί, μεταξύ των οποίων και οι Πεντηκοστιανοί. Έχοντας ως βάση κυρίως το 20ο κεφάλαιο της Αποκαλύψεως του ευαγγελιστού Ιωάννου οι Πεντηκοστιανοί συμπληρώνουν το εσχατολογικό τους σενάριο με την χιλιετή βασιλεία του Χριστού. Ο Χριστός, μετά την αρπαγή της εκκλησίας και την παραμονή μαζί της κάπου στα μεσούρανα κατά την περίοδο της επταετίας του Αντιχρίστου, αντί να πορευθή προς τον πατέρα του στον ουρανό, θα έλθη στη γη – και αυτή θα είναι η Δευτέρα Παρουσία του – θα εγκαταστήση τον θρόνο του στην Ιερουσαλήμ, που θα γίνη η πρωτεύουσά του, και θα βασιλεύση επάνω στη γη ως απόλυτος κυρίαρχος για χίλια χρόνια. Σ’ αυτήν την Βασιλεία θα περάσουν όσοι πιστοί επιζήσουν από τους διωγμούς του Αντιχρίστου, καθώς και οι δίκαιοι της Παλαιάς Διαθήκης μέχρι τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, που τότε θα αναστηθούν. Οι υπήκοοι της χιλιετούς Βασιλείας θα ζουν με κάθε άνεση και χωρίς θλίψεις τη φυσική ζωή. Θα τρώνε, θα πίνουν, θα τεκνοποιούν, θα πεθαίνουν. «Ο φυσικός κόσμος θα μεταμορφωθή. Το κλίμα θα είναι ιδανικό. Τα άγρια θηρία θα εξημερωθούν. Η διάρκεια της ζωής θα είναι μεγαλύτερη. Τα δένδρα θα εξασφαλίζουν τροφή και φάρμακα (Ησ. 30,23)». Τότε δεν θα ισχύη το Ευαγγέλιο, διότι η περίοδος της χάριτος θα έχη λήξη. Ο Χριστός θα κυβερνά «εν ράβδω σιδηρά» (Ψαλμ. 2,9). Δηλαδή θα τιμωρή αμείλικτα κάθε παραβάτη. Επίσης ο διάβολος θα είναι δεμένος και το Άγιο Πνεύμα δεν θα είναι παρόν. Στο τέλος της Βασιλείας αυτής ο Χριστός θα αναστήση και όλους τους κακούς και ασεβείς, για να τους οδηγήση στην κόλαση[40].

Η ρίζα της χιλιαστικής πλάνης στους Πεντηκοστιανούς, εκτός από τους μύχιους πόθους των εμπνευστών και των οπαδών τους για απαλλαγή από κάθε δυσκολία στον παρόντα βίο, για κυριαρχία και για απόλαυση υλικών αγαθών, ευρίσκεται και στην αδυναμία τους να κατανοήσουν ότι πολλές φορές στις Άγιες Γραφές οι εικόνες και οι αριθμοί έχουν συμβολικό χαρακτήρα, ιδιαίτερα δε στο βιβλίο της Αποκαλύψεως. Όπως ερμηνεύουν οι άγιοι πατέρες, τα χίλια έτη δεν εννοούνται κυριολεκτικά. Αντίθετα, δηλώνουν το τέλειο, το ολοκληρωμένο. Σε τελική ανάλυση τα χίλια έτη είναι το άλλο όνομα της αιώνιας ζωής, της Βασιλείας του Θεού, της ζωής του πιστού μέσα στην Εκκλησία.

Η αιώνια ζωή η Βασιλεία των ουρανών ως κατάσταση, που δημιουργείται με τις άκτιστες ενέργειές του Θεού, είναι τέλεια, ολοκληρωμένη. Όμως η συμμετοχή των πιστών σ’ αυτήν γίνεται σταδιακά. Στο πρώτο στάδιο συμμετέχουν με την άφεση των αμαρτιών, την υιοθεσία και τις άλλες πνευματικές ευλογίες, που απολαμβάνουν μετά το βάπτισμα μέσα στην Εκκλησία, όσο βρίσκονται στον παρόντα βίο, αλλά με τον κίνδυνο, εάν δεν προσέξουν, να χάσουν τις ευλογίες αυτές. Στο δεύτερο στάδιο, μετά τον θάνατο, οι πιστοί γεύονται τις ευλογίες της Βασιλεία του Θεού, χωρίς τον κίνδυνο της έκπτωσης, αλλά μόνον με την ψυχή, χωρίς το σώμα. Και στο τρίτο στάδιο, μετά την ανάσταση των σωμάτων συμμετέχουν στην αιώνια ζωή για πάντα και με πληρότητα με την ψυχή και το σώμα μαζί[41].  Με τα χίλια έτη, λοιπόν, εκφράζεται η ολοκληρωμένη αιώνια ζωή στο πρώτο στάδιο συμμετοχής των πιστών σ’ αυτήν. Έτσι κατανοείται η πρώτη ανάσταση ως ανάσταση από τα πάθη και ζωή μέσα στη θεία χάρη της Εκκλησίας κατά τον παρόντα βίο, ηδεύτερη ανάσταση ως βίωση της παρουσίας του Θεού ως ενδόξου φωτός με την ανάσταση των σωμάτων κατά την Δευτέρα Παρουσία, ο πρώτος θάνατος ως προσωρινή στέρηση της θείας χάριτος με την έκπτωση στον παρόντα βίο και ο δεύτερος θάνατος ως μόνιμη βίωση από τον αμετανόητο αμαρτωλό της παρουσίας Θεού ως πυρός κατακαίοντος μετά τον φυσικό θάνατο και την Τελική Κρίση.

Οι Πεντηκοστιανοί όμως οπλισμένοι μόνον με τα φυσικά ανθρώπινα χαρίσματα και στερημένοι των πνευματικών χαρισμάτων δεν μπορούν να αντιληφθούν τις πνευματικές αυτές πραγματικότητες των ακτίστων ενεργειών του Θεού, με αποτέλεσμα να παραμένουν προσκολλημένοι στο γράμμα και στους φυσικούς αριθμούς και να πλάθουν μυθώδεις ιστορίες για βασίλεια, που οι ίδιοι ονειρεύονται.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Οι εσχατολογικές πλάνες των Πεντηκοστιανών αποτελούν μόνον μία ομάδα από το σύνολο των πλανεμένων δογμάτων τους, που καλύπτουν όλο το φάσμα των αποκεκαλυμμένων αληθειών της Πίστεως. Ειδικά για τα έσχατα οι Πεντηκοστιανοί εμφορούνται από «την απόλυτη καλβινιστική αιτιοκρατία, που διακηρύττει ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να φθάση στη σωτηρία του με άλλον τρόπο, εκτός από το να τοποθετήση τον εαυτό του μέσα στην συγκεκριμένη αυτή ‘εκκλησία των σεσωσμένων’, η οποία πρόκειται να αρπαχθή από τον κόσμο, για να αποφύγουν οι πιστοί τις θλίψεις και τους διωγμούς του Αντιχρίστου»[42].

Η Ορθόδοξη θεολογία αντιτίθεται και η Ορθόδοξη Εκκλησία καταδικάζει τις εσχατολογικές δοξασίες των Πεντηκοστιανών, «όχι μόνον διότι η συλλογιστική τους είναι σαθρή και η εξήγησή τους αφελής, αλλά πρωτίστως διότι οι δοξασίες αυτές είναι θεραπευτικά λανθασμένες. Αντί να θεραπεύσουν τον αλαζονικό νου του ανθρώπου και την γεμάτη ιδιοτέλεια καρδιά του, αυτές απλώς επιδένουν το βαθύ τραύμα με τις αποστειρωμένες γάζες της απάτης»[43], ώστε τελικά να στερούν από τους οπαδούς τους, που κι αυτοί είναι πλάσματα του Θεού, την ζωντανή ελπίδα για την αιωνιότητα.

……………………………………………………..

1. Βλ. «Τα δόγματα των μη δογματικών» στο βιβλίο του π. Αλεξίου Καρακαλλινού, Εν ειρήνη του Κυρίου δεηθώμεν, σ. 212-220
2. Την σχετική διδασκαλία τους αντλούμε από τα έντυπά τους (εφημερ., Χριστιανισμός,φυλλάδιο, Η Πεντηκοστή στην Ελλάδα κλπ), από απομαγνητοφωνημένες ομιλίες και από τις συλλογές του μακαριστού π. Αντωνίου Αλεβιζοπούλου στο βιβλίο του, Οι Πεντηκοστιανοί και η Ορθοδοξία, του Δημ. Κόκορη, στο βιβλίο του, Πεντηκοστιανισμός, αίρεση και πλάνη, και της αδ. Αντωνίας μοναχής, στο βιβλίο της, Νεοπεντηκοστιανοί στην Ελλάδα.
3. Όπως συμβαίνει με τις περιγραφές του προφήτου Ησαïου (11,5-9), καθώς επίσης με την πόλη Ιερουσαλήμ και τους αριθμούς 7, 1000, 144.000, που αναγράφονται στο βιβλίο της Αποκαλύψεως (1,12,16,20.  5,1.  8,2,6 κ. α. ).
4. Βλ. Ματθ. 13,11. Μρκ. 4,11. Λκ. 8,10
5. Βλ. Β΄  Θεσ. 2,7
6. Βλ. Απ. 1,20. 10,7. 17,5
7. Β΄  Κορ. 12,4
8. Βλ. π. Γεωργίου Μεταλληνού, Παράδεισος και κόλαση στην Ορθόδοξη Παράδοση(www.users.uoa.gr). «Η εμπειρία του παραδείσου η της κολάσεως είναι υπέρ λόγον και αίσθησιν. Είναι άκτιστη πραγματικότητα και όχι κτιστή. Οι Φράγκοι έπλασαν τον μύθο, ότι και ο παράδεισος και η κόλαση είναι κτιστές πραγματικότητες. Μύθος είναι, ότι οι κολαζόμενοι δεν θα βλέπουν τον Θεό, ως και ο λόγος περί απουσίας του Θεού. Οι Φράγκοι επίσης εξέλαβαν το πυρ της κολάσεως ως κτιστό (π.χ. ο Δάντης). Η ορθόδοξη παράδοση μένει πιστή στη Γραφή, ότι και οι κολασμένοι θα βλέπουν τον Θεό (π.χ. ο πλούσιος της παραβολής), αλλά ως ‘πυρ καταναλίσκον’. Οι Φράγκοι σχολαστικοί δέχθηκαν την κόλαση ως τιμωρία και στέρηση της λογικής ενοράσεως της θείας ουσίας. Βιβλικά όμως και πατερικά κόλαση είναι η αποτυχία του ανθρώπου και η άρνησή του να συνεργασθεί με τη Θεία Χάρη, για να φθάσει στη ‘φωτιστική’  θέα του Θεού (παράδεισος) και στην ανιδιοτελή αγάπη (πρβλ. Α’ Κορ. 13.8: ‘ου ζητεί τα εαυτής’)».
9. Γεν. 1,26
10. Γεν. 2,8
11. Β΄  Κορ. 5,17, «Ώστε ει τις εν Χριστώ καινή κτίσις. Τα αρχαία παρήλθεν, ιδού γέγονε τα πάντα καινά».
12. Αγίου Ειρηναίου,…… Αγίου Αθανασίου, Περί ενανθρωπήσεως, 54,3,1
13. Βλ. π. Γεωργίου Μεταλληνού, ένθ’ ανωτ.. «Σ’ αυτό αποβλέπει όλο το λυτρωτικό έργο του Χριστού. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς (Δ’ Ομιλία περί Β’ Παρουσίας) λέγει, ότι η προαιώνια βουλή του Θεού για τον άνθρωπο είναι  χωρήσαι την μεγαλειότητα της θείας βασιλείας . Να φθάσει ο άνθρωπος στη θέωση. Αυτός είναι ο σκοπός της δημιουργίας. Και συνεχίζει:  Αλλά και η θεία και απόρρητος κένωσις, η θεανδρική πολιτεία, τα σωτήρια πάθη, τα μυστήρια πάντα (δηλαδή όλο το επί γης έργο του Χριστού) δια τούτο το τέλος (σκοπό) προμηθώς (προνοητικώς) και πανσόφως προωκονόμηται’».
14. Βλ. Fr. Schaeffer, Χορεύοντας Μόνος, σ. 358-382
15. Μητρ. Ιεροθέου, Εμπερική Δογματική κατά τις προφορικές παραδόσεις του π. Ιωάννου Ρωμανίδη, τ. Β , σ. 479
16. Αγ. Χρυσοστόμου, Εις Εφεσίους 3,2. PG 62,26
17. Αγ. Γρηγορίου του Θεολόγου, Περί ειρήνης, 12. PG 35,1164
18. Εις Εφεσίους 2,2. PG 62,19 και Εις Εφεσίους 1,1. PG 62,11
19. Αγ. Χρυσοστόμου, Εις Β Κορινθίους 10,2. PG 61,469
20. Αγ. Χρυσοστόμου, Εις Εφεσίους 10,1. PG 62,75
21. Ευχή της Αγίας Αναφοράς στη Θεία Λειτουργία του Αγίου Χρυσοστόμου
22. Α΄  Θεσ. 4,16-17
23. Χρησιμοποιούν τα χωρία Ιω. 14,2-3, «Πορεύομαι ετοιμάσαι τόπον υμίν.Και εάν πορευθώ και ετοιμάσω υμίν τόπον πάλιν έρχομαι και παραλήψομαι υμάς προς εμαυτόν» και  Μτθ. 24,40, «τότε δύο έσονται εν τω αγρώ, ο εις παραλαμβάνεται και ο εις αφίεται», τα οποία σαφώς αναφέρονται στην μία και μόνη Δευτέρα Παρουσία.
24. Βλ. το 25ο κεφάλαιο από το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, όπου η αποκάλυψη του Χριστού για την Δευτέρα Παρουσία και την Τελική Κρίση καθώς και η Παραβολή των δέκα παρθένων. Ενδεικτικός επίσης είναι και ο αποστολικός λόγος, από την προς Εβραίους Επιστολή, «απόκειται τοις ανθρώποις άπαξ αποθανείν, μετά δε τούτο κρίσις» (Εβρ. 9,27). Καταλυτικός εναντίον των απόψεων των Πεντηκοστιανών είναι και ο λόγος του Χριστού, όπως διασώζεται στο κατά Μάρκον Ευαγγέλιο. «Αλλ’ εν εκείναις ταις ημέραις, μετά την θλίψιν εκείνην ο ήλιος σκοτισθήσεται…και όψονται τον Υιόν του Θεού. Και τότε αποστελεί τους αγγέλους αυτού και επισυνάξει τους εκλεκτούς εκ των τεσσάρων ανέμων, απ’ άκρου της γης έως άκρου του ουρανού» (Μρκ. 13,24-27)
25. Βλ. Δημ. Κοκόρη, Πεντηκοστιανισμός, σ. 212
26. Λκ. 21,36
27. Β΄ Πε. 3,10
28. Βλ. Δημ. Κοκόρη, Πεντηκοστιανισμός, σ. 217, «Θέλει δε έλθει η ημέρα Κυρίου ως κλέπτης εν νυκτί (Β Πετ. 3, 10),. Θα πάρει τα πολύτιμα, όχι τα άχρηστα η τα σκουριασμένα πράγματα, αλλά το χρυσάφι, τα διαμάντια. Έτσι και ο Κύριος θα πάρει τους χριστιανούς που λάμπουν σαν τα πολύτιμα πετράδια και όχι αυτούς που ζουν μέσα στην αμαρτία η στον βίο της αμέλειας»
29. Μτθ. 10,16-18
30. Μτθ. 10,21-22
31. Ιω. 16,33
32. Μτθ. 16,24-25
33. Μτθ. 5,4
34. π. Αλεξίου Καρακαλλινού, Εν ειρήνη του Κυρίου δεηθώμεν, σ. 251
35. Μτθ. 24,13

36.  Β  Θεσ. 2,6-7

37.  Δαν. 9,24-27

38. . Στέργιου Σάκκου, Ο αντίχριστος και το 666, σσ. 47-50

39.  Βλ. π. Ιωήλ Γιαννακοπούλου, Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους Ο΄ , τ.16, σσ. 124-132

40.  Δημ. Κόκορη, Πεντηκοστιανισμός, σσ. 246-252

41. Βλ. Στέργιου Σάκκου, Πολυγραφημένα Μαθήματα στην Αποκάλυψη, Μάθημα 42 (Απ. 20,1-10)

42.  π. Αλεξίου Καρακαλλινού, Εν ειρήνη του Κυρίου δεηθώμεν, σ. 248

43.  π. Αλεξίου Καρακαλλινού, Εν ειρήνη του Κυρίου δεηθώμεν, σ. 252

ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΔ' ΠΑΝΟΡΘΟΔΟΞΟ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΕΝΤΕΤΑΛΜΕΝΩΝ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΚΑΙ ΙΕΡΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ ΔΙΑ ΘΕΜΑΤΑ ΑΙΡΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΑΡΑΘΡΗΣΚΕΙΑΣ (15/10/2012)

pemptousia &pemptousia