Χρονικό της Πρωτοχρονιάς

Χρονικό της Πρωτοχρονιάς

του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου δασκάλου - συγγραφέα

ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΕΟΡΤΑΣΜΟΥ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΤΟΥΣ: Οι θρησκευτικοί, κοινωνικοί και πολιτιστικοί εορτασμοί για την έναρξη του Νέου Έτους, συγκαταλέγονται στις αρχαιότερες και πιο διαδεδομένες παγκοσμίως γιορτές. Στην πλεοινότητα των πρωτογόνων και αρχαίων πολιτισμών υπάρχει μια “πρώτη φορά”, σε απόλυτη μορφή, αυτή της δημιουργίας του κόσμου. Γενικά οι “πρώτες φορές”, είναι φυσικές, όπως η γέννηση, η είσοδος στην εφηβία, ο γάμος, ή μη φυσικές, όπως το πρώτο φυτό που φυτεύει κάποιος, το πρώτο θήραμα που φονεύει, κ.ά.. Όλες αυτές οι “πρώτες φορές” θεωρήθηκαν αναγκαίο για τους ανθρώπους να υπενθυμίζονται με κάποιο τελετουργικό τρόπο. Η ανανέωση αυτή εκφράζεται στις γιορτές των γενεθλίων, στις επετείους, αλλά κυρίως στην είσοδο κάθε Νέου Έτους. Ο Πρωτοχρονιάτικος εορτασμός, λοιπόν, αποτελεί έκφραση ή υπενθύμιση ή επανάληψη της δημιουργίας του κόσμου με σκοπό να ισχυροποιηθεί ο κόσμος, η κοινότητα, η οικογένεια.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ: Η πρώτη αναφορά σε εορτή του Νέου χρόνου χρονολογείται από το 2000 π.Χ. στη Μεσοποταμία, όπου το Νέο Έτος (Ακιτού) άρχιζε με τη νέα Σελήνη που ήταν πλησιέστερα στην Εαρινή Ισημερία (μέσα Μαρτίου στην περιοχή). Για τους Αιγυπτίους, τους Φοίνικες και τους Πέρσες, το έτος άρχιζε με τη φθινοπωρινή ισημερία (21/9, ενώ για τους Έλληνες των Κλασικών Χρόνων με το χειμερινό ηλιοστάσιο (21/12). Στη Ρώμη, μέχρι το 153 π.Χ. ο χρόνος άρχιζε την 1η Μαρτίου, ενώ αργότερα την 1η Ιανουαρίου. Έτσι το Ιουλιανό και αργότερα το Γρηγοριανό βασίστηκαν σ' αυτήν την ημερομηνία (Πρωτοχρονιά). Το εβραϊκό ημερολόγιο (θρησκευτικό) αρχίζει την πρώτη του μήνα Τισρί (6/9). Κατά τις αρχές του Μεσαίωνα η Δυτική Ευρώπη θεωρούσε την 25η Μαρτίου ως πρώτη μέρα του χρόνου, βασισμένη στην αρχή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου (αρχή Θείας Ενσαρκώσεως). Μοναδική εξαίρεση στο δυτικό χρισταινικό χρόνο ήταν η Αγγλία που εόρταζε την Πρωτοχρονιά στις 25 Δεκεμβρίου. Με τη θέσπιση του Γρηγοριανού ημερολογίου (1582) καθιερώθηκε επίσημα η 1η Ιανουαρίου ως πρώτη ημέρα του χρόνου.

ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ: Οι περισσότεροι εορτασμοί Πρωτοχρονιάς παγκοσμίως διατηρούν σαφώς θρησκευτικό χαρακτήρα. Στη Νότια Ινδία (Ταμίλ) το Νέο Έτος εορτάζεται τη χειμερινή Ισημερία με τριήμερο πανηγύρι (Πονγκάλ), το οποίο χαρακτηρίζεται από θρησκευτικά προσκυνήματα και τελετουργικό βράσιμο του ρυζιού. Στην Ταϊλάνδη, η Πρωτοχρονιά εορτάζεται στα τέλη Μαρτίου. Εκεί βουδιστές μοναχοί εξορκίζουν τα φαντάσματα και τα κακά πνεύματα, ενώ προσφέρουν δώρα προς τιμήν τους. Οι άνθρωποι πετούν ο ένας τον άλλο νερό καταπρόσωπα ως αστείο. Εκεί επικρατεί και το γνωστό μας έθιμο της χαρτοπαιξίας επί τριήμερο (τις άλλες ημέρες απαγορεύεται ρητώς). Ο κινέζικος εορτασμός διαρκεί ένα μήνα, (τέλη Ιανουαρίου έως τέλη Φεβρουαρίου). Η γιορτή αρχίζει με εκδίωξη δαιμόνων και θεατρικές παραστάσεις. Γίνονται ακόμη προσφορές στους θεούς της γης και της υγείας, καθώς και στους προγόνους. Στην Ιαπωνία η Πρωτοχρονιά εορτάζεται επί τριήμερο (1-3/1ου) και είναι η μεγαλύτερη γιορτή της χώρας.

Εκείνες τις ημέρες καθαρίζονται εθιμοτυπικά τα σπίτια, γλεντούν και ανταλλάσσουν δώρα. Στην είσοδο των σπιτιών κρεμούν ένα ιερό σκοινί με άχυρο ρυζιού (σιμενάβα) για να κρατήσει έξω τα κακά πνεύματα. Ειδικά φαγητά μαγειρεύονται με χαρακτηριστικότερα το μότσι (πίτα από πάστα ρυζιού) και το ζόνι (σούπα λαχανικών).

ΒΑΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΥΠΤΟ: Για τη χρονολόγηση και την είσοδο σε κάθε νέο χρόνο υπήρχε συστηματική παρατήρηση των Δεκανών. Οι Δεκανοί, 36 ομάδες μικρών αστερισμών, ανατέλλουν διαδοχικά στον ορίζοντα κατά την περιστροφή της Γης. Η ανατολή κάθε δεκανού χρησιμοποιείτο σαν αστρικό ρολόι τουλάχιστον από την 9η ή 10η Δυναστεία (περ. 2100 π.Χ.). Οι αρχαίοι Έλληνες τους ονόμαζαν δεκανούς ή δέκατα, γιατί η ηλιακή ανατολή τους ήταν κάθε δέκα μέρες (δηλαδή κάθε δέκα μέρες μια νέα ομάδα δεκανών αστέρων εμφανιζόταν ανατολικά την αυγή, λίγο πριν την ανατολή του ήλιου, μετά από μια περίοδο που δεν

ήταν ορατοί). Αυτές τις προβλεπόμενες εμφανίσεις χρησιμοποίησαν οι Αιγύπτιοι για να διαιρέσουν το ηλιακό ημερολόγιο, με την ηλιακή ανατολή του Σείριου που συνέπιπτε χρονικά με την ετήσια πλημμύρα του Νείλου, να ορίζει το νέο έτος. Αυτό το σύστημα οδήγησε σε σύστημα 12 ωρών ημέρας και 12 ωρών νύχτας, που είχαν διαφορετική διάρκεια ανάλογα με την εποχή. Μετά την εισαγωγή της Ελληνιστικής αστρολογίας στην Αίγυπτο, εμφανίστηκαν συστήματα που απέδιδαν αστρολογική σημασία στους δεκανούς: Συνδέθηκαν με διάφορες αρρώστιες, και την κατάλληλη χρονική περίοδο που έπρεπε να φτιαχτούν φυλαχτά για τη θεραπεία τους. Οι Δεκανοί συνέχιζαν να χρησιμοποιούνται κατά το Μεσαίωνα στην αστρολογία και τη μαγεία.

Η δεκανική ακολουθία άρχιζε με τον Σώθι/Σείριο, και κάθε δεκανός αποτελούνταν από ομάδα αστεριών και αντίστοιχων θεοτήτων. Ως μέτρο χρόνου, η ανατολή και δύση των δεκανών όριζε τις ≪ώρες≫ και τα 10ήμερα που αποτελούσαν το Αιγυπτιακό έτος.

ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ ΤΩΝ ΙΝΚΑΣ: Το Ίντι Ράιμι, που σημαίνει "Γιορτή του ήλιου", ήταν θρησκευτική γιορτή των Ίνκας προς τιμήν του θεού Ίντι. Πραγματοποιόταν περίπου στις 24/6 και σηματοδοτούσε το χειμερινό ηλιοστάσιο στο ΝότιοΗμισφαίριο και το νέο έτος για τους λαούς των Άνδεων. Στην Αυτοκρατορία των Ίνκας, το Ίντι Ράιμι θεωρείτο η πιο σημαντική εορτή. Διαρκούσε 9 ημέρες, κατά τη διάρκεια των οποίων πραγματοποιούνταν χοροί και γιορτές, καθώς και θυσίες ζώων για να εξασφαλιστεί η καλή σοδειά. Η τελευταία γιορτή παρουσία του Αυτοκράτορα πραγματοποιήθηκε το 1535, αφού έπειτα καταργήθηκε από τους Ισπανούς κονκισταδόρες, που κατέκτησαν την περιοχή.

ΙΝΔΟΥΙΣΤΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ: Το Βικράμ Σαμβάτ, (Vikram Samwat) είναι ημερολόγιο που χρησιμοποιήται και σήμερα από τους ινδουιστές (Ινδία, Σρι Λάνκα, Ινδονησία, Μπαγκλαντές, Νεπάλ,κ.α.). Είναι σεληνιακό ημερολόγιο βασιζόμενο στην αρχαία Ινδουιστική παράδοση και προηγείται κατά 57 περίπου χρόνια από το Γρηγοριανό (ηλιακό ημερολόγιο). Στην λαϊκή παράδοση της Ινδίας και του Νεπάλ η δημιουργία του ημερολογίου αποδίδεται στον Ινδό βασιλιά Vikramaditya που το καθιέρωσε μετά από νίκη του σε μάχη με Σκύθες (56 π.Χ.). Το ημερολόγιο έχει 12 μήνες και ξεκινά το νέο έτος στα μέσα Απριλίου του γρηγοριανού ημερολογίου.

ΛΑΟΙ ΤΟΥ ΕΙΡΗΝΙΚΟΥ: Στους Μαορί της Νέας Ζηλανδίας η ηλιακή ανατολή των Πλειάδων (Matariki) σηματοδοτεί την αρχή του νέου έτους (περίπου τον Ιούνιο). Το Νέο Έτος για τη φυλή Μαπούτσε, σηματοδοτείται από τις Πλειάδες (Ngauponi), που χρονικά κοντά με τη “νέα ανατολή"(το νέο έτος των Μαπούτσε), θα κάνoυν για λίγο την εμφάνισή τους στα ανατολικά την αυγή, κοντά στο τέλος της άνοιξης. Η ηλιακή ανατολή των Ngauponi (Πλειάδες), δηλαδή οι εμφάνισή τους στον ορίζοντα περίπου μια ώρα πριν τον ήλιο, και περίπου 12 μέρες πριν το χειμερινό ηλιοστάσιο (που στο νότιο ημισφαίριο είναι τον Ιούνιο), αναγγέλει το το νέο έτος.

ΑΙΘΙΟΠΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ: Το κύριο ημερολόγιο που χρησιμοποιείται στην Αιθιοπία, αποτελεί το λειτουργικό έτος των Χριστιανών και στη γειτονική Ερυθραία (Ορθόδοξη Εκκλησία). Βασίζεται στο παλαιότερο Αλεξανδρινό ή Κοπτικό ημερολόγιο, που κι αυτό βασίζεται στο ακόμα παλαιότερο αιγυπτιακό ημερολόγιο, αλλά όπως και το Ιουλιανό ημερολόγιο, προσθέτει μια ημέρα κάθε τέσσερα έτη χωρίς εξαίρεση. Κάθε έτος αρχίζει στις 29 ή 30 Αυγούστου του Ιουλιανού ημερολογίου. Το χάσμα επτά με οκτώ ετών μεταξύ του αιθιοπικού και Γρηγοριανού ημερολογίου προέρχεται από εναλλακτικούς υπολογισμούς στη προσπάθεια του καθορισμού της ημερομηνίας του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Όπως το κοπτικό ημερολόγιο, και το αιθιοπικό έχει δώδεκα μήνες 30 ημερών, συν πέντε ή έξι επαγόμενες ημέρες (συνήθως αποκαλούνται ως ένας δέκατος τρίτος μήνας).

Επιπλέον, οι μήνες του αρχίζουν τις ίδιες ημέρες με εκείνες του κοπτικού ημερολογίου, αλλά έχουν διαφορετικά ονόματα. Η πρώτη ημέρα του αιθιοπικού/Ge'ez έτους, 1η Maskaram, για έτη μεταξύ 1901 και 2099, είναι συνήθως 11 ή 12 Σεπτεμβρίου (γρηγοριανό). Το Enkutatash είναι η λέξη για το αιθιοπικό νέο έτος στην επίσημη γλώσσα της Αιθιοπίας, την αμχαρική, ενώ καλείται Κύρια Επέτειος στη γλώσσα της ερυθραϊκής ορθόδοξης εκκλησίας. Το αιθιοπικό ημερολογιακό έτος 2005 άρχισε στις 11 Σεπτεμβρίου 2012.

ΕΤΟΣ ΑΠΟ ΚΤΙΣΕΩΣ ΚΟΣΜΟΥ: Γύρω στο 400 μ.Χ., ένας Αλεξανδρινός μοναχός, ο Πανόδωρος, υπολόγισε την ημερομηνία της δημιουργίας, στις 29/8/5493 π.Χ. Μετά τον 6ο αιώνα μ.Χ., η εποχή αυτή χρησιμοποιήθηκε από τους Αιγύπτιους και Αιθίοπες (Αξουμίτες) χρονολόγους. Ο μοναχός Αννιανός ο Αλεξανδρεύς υπολόγισε κι αυτός, με βάση στοιχεία της Παλαιάς Διαθήκης το έτος κτίσεως κόσμου, αλλά προέκρινε ως Πρωτοχρονιά την 25η Μαρτίου. Έτσι κατ' αυτόν η ημερομηνία Κτίσεως Κόσμου τοποθετείται στις 25/3/5492 π.Χ.

ΟΙ ΡΩΜΑΪΚΕΣ ΚΑΛΕΝΔΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ : Καλένδες ή Καλάνδες (calendae, Kalendae) ονομάζονταν οι πρώτες ημέρες των ρωμαϊκών μηνών, δηλαδή η αντίστοιχη "νουμηνία" των Ελλήνων (σημερινή πρωτομηνιά). Επίσης γνωστή είναι και η αρχαία παροιμία "ες τας ελληνικάς καλένδας εξοφλείν" (ad graecas calendas solvere) που λέγονταν επί χρεών διαρκώς μη εξοφλημένων, επειδή στους ελληνικούς μήνες δεν περιλαμβάνονταν καλένδες. Αργότερα και η παροιμία "παραπέμπειν εις ελληνικάς καλένδας" αφορούσε για κάθε αναβαλλόμενο ζήτημα ή υπόσχεση. Την έναρξη κάθε μήνα ανήγγειλλε από το Καπιτώλιο ο Αρχιερέας κατά την είσοδο της νέας Σελήνης, με τη φράση: "Calo Juno novella". Από τη λέξη δε Calo (= καλώ, ονομάζω) δόθηκε η ονομασία Καλένδες και αφορούσε περίοδο πρώτων ημερών του μήνα. Αυτή η περίοδος ήταν πενθήμερος (quintana) ή επταήμερος (septimana) ανάλογα με τη διάρκεια της νέας σελήνης. Πενθήμεροι λοιπόν ήταν οι Καλένδες όλων των μηνών πλην του Μαρτίου, Μαΐου, Ιουλίου και Οκτωβρίου. Στις Καλένδες γινόντουσαν εορτές προς τιμή των θεών Ήρας και Ιανού.

Από αυτές περιφημότερες ήταν οι Καλένδες του Ιανουαρίου, (calendae Januariae) επειδή γιορτάζονταν και η έλευση του νέου χρόνου. Κατά τη διάρκεια των Καλενδών αυτών γίνονταν αμοιβαίες επισκέψεις συγγενών και φίλων με ανταλλαγή δώρων των λεγόμενων strena (κυρίως μέλι, ξερά σύκα και χουρμάδες) ως και μικρών νομισμάτων. Επίσης πρόσεχαν, στη διάρκεια αυτών, τις εκφράσεις τους και τις κινήσεις τους ώστε να μη αποβούν κακοί οιωνοί στο νέο έτος. Περίφημες επίσης ήταν και οι Καλένδες του Μαρτίου (7ήμερες) όπου τελούνταν τα Ματρονάλια. Στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία Καλένδες κλήθηκαν οι κατά την 1η Ιανουαρίου εορτές και πανήγυρεις των "Εθνικών", πολλές των οποίων διατηρήθηκαν και από τους Χριστιανούς. Όμως η Στ΄Οικοουμενική Σύνοδος (662) καταδίκασε τις εορτές αυτές με το 62ο Κανόνα της όπου ορίζεται: "Τας ούτω καλουμένας Καλάνδας και τα λεγόμενα Βοτά και τα καλούμενα Βρουμάλια και την εν πρώτη του Μαρτίου επιτελουμένην πανήγυριν, καθάπαξ εκ της των πιστών πολιτείας περιαιρεθήναι βουλόμεθα". Προ αυτού του κινδύνου να διακοπεί το έθιμο οι πιστοί εισήγαγαν δημοτικά ευχητικά τραγούδια για τις ταυτόχρονες θρησκευτικές εορτές και έτσι το έθιμο συνεχίζει και σήμερα με την από τότε νέα ονομασία "Κάλαντα".

Η ΒΑΣΙΛΟΠΙΤΑ: Το έθιμο της βασιλόπιτας προέρχεται από εκείνο το τελούμενο στην αρχαία εορτή των ≪Κρονίων≫ (Σατουρνάλια) που παρέλαβαν οι Φράγκοι, από τους οποίους και προήλθε η συνήθεια της τοποθέτησης νομίσματος μέσα στη πίτα και της ανακήρυξης ως ≪Βασιλιά της βραδιάς≫ αυτού που το έβρισκε. Πέρα όμως αυτού του φράγκικου εθίμου, που επικράτησε στην Ευρώπη, υπάρχει και παράδοση που συνδέεται με την προσωπικότητα του Μ. Βασιλείου. Κάποτε στη Καισάρεια της Καππαδοκίας που επίσκοπος ήταν ο Μέγας Βασίλειος ήλθε να την καταλάβει ο Έπαρχος Καππαδοκίας με πρόθεση να τη λεηλατήσει. Τότε ο Μέγας Βασίλειος ζήτησε από τους πλούσιους της πόλης του να μαζέψουν ότι χρυσαφικά μπορούσαν προκειμένου να τα παραδώσει ως "λύτρα". Πράγματι συγκεντρώθηκαν πολλά τιμαλφή. Κατά την παράδοση όμως, εκ θαύματος [ο Άγιος Μερκούριος με πλήθος Αγγέλων απομάκρυνε τον στρατό του], ο Έπαρχος απάλλαξε την πόλη από επικείμενη λεηλασία. Προκειμένου όμως ο Μέγας Βασίλειος να επιστρέψει τατιμαλφή στους δικαιούχους, μη γνωρίζοντας σε ποιόν ανήκει τι, έδωσε εντολή να παρασκευαστούν άρτοι που μέσα τους τοποθέτησε ανά ένα των νομισμάτων ή τιμαλφών και τα διένειμε στους κατοίκους την επομένη του εκκλησιασμού. Αυτό οδήγησε σε διπλή χαρά, και εξαιτίας της αποφυγής της καταστροφής της πόλης, ενώ συνεχίσθηκε η παράδοση αυτή κατά τη μνήμη της ημέρας της κοιμήσεως του (εορτή του Αγίου και Μεγάλου Βασιλείου).