Ευδοξία Αυγουστίνου, Ο μνημειώδης Παρθενών καί το μνημείο της ιδεοληψίας

Φραγκοδίαιτος τολμηρός σκηνοθέτης παρουσίασε πρόσφατα, σέ «ἐνημερωτικό» βίντεο στό νέο Μουσεῖο τῆς ᾿Ακρόπολης, μαυροντυμένους νά γκρεμίζουν τό ἄγαλμα τῆς ᾿Αθηνᾶς ἀπό τό δυτικό ἀέτωμα τῆς εἰσόδου τοῦ Παρθενώνα κατά τό 500 μ.Χ.
῾Ο ἴδιος διευκρίνισε ὅτι μέ τίς φιγοῦρες αὐτές ἀπέδιδε «ρασοφόρους ζηλωτές». Ράσα βεβαίως δέν χρησιμοποιοῦνταν τότε ἀπό τούς ἱερεῖς. Γιά τό φίλμ διάρκειας 6,30 λεπτῶν - σύμφωνα μέ τούς τεχνοκριτικούς ὁ πραγματικός χρόνος προβολῆς καταλαμβάνει 3 λεπτά - ὁ κατασκευαστής του ἀμείφθηκε ἀπό τό ΥΠ.ΠΟ., βάσει σύμβασης τοῦ 2003, 310.544 εὐρώ, δηλαδή 100.000 εὐρώ γιά κάθε λεπτό, γιά νά ἱστορικοποιήσει τήν ἰδεολογία του καί «ἵνα μή ἐξίτηλος γένηται» ἡ ἰδεοληψία του.
῎Αλλο ὅμως ἱστορία καί ἄλλο τέχνη ἤ ἀκριβέστερα στρατευμένη τέχνη. Θά περιμέναμε τό φάσμα τῆς σκηνοθεσίας νά ἁπλωθεῖ καί νά ἀναδείξει ἱστορικά μαρτυρημένες βαρβαρότητες. Κατά τόν Φωκικό πόλεμο π.χ. οἱ Βοιωτοί πυρπόλησαν τό ἱερό τῶν ᾿Αβῶν (352 π.Χ.) γιά δεύτερη φορά μετά τούς Μήδους. ῾Ο Δωρίμαχος, στρατηγός τῶν Αἰτωλῶν, ὅταν ἔφτασε στό ἱερό τῆς Δωδώνης (219 π.Χ.), ἔκαψε τίς στοές, κατέστρεψε πολλά ἀφιερώματα καί κατεδάφισε τό ἱερό οἴκημα.
᾿Επίσης καί οἱ Μακεδόνες τοῦ Φιλίππου Ε´ στό Θέρμο (207 π.Χ.), ἀφοῦ ἔμαθαν ὅσα ἔκαναν οἱ Αἰτωλοί στό Δῖο καί στή Δωδώνη, ἔκαψαν στοές καί κατέστρεψαν ἀφιερώματα. Γιατί δέν ἐπαναστατοῦν καί δέν ἐξοργίζονται οἱ σύγχρονοί μας σκηνοθέτες μέ τόν τεκμηριωμένο ἀφανισμό τῶν ἀνεκτίμητων μνημείων μας, καυτηριάζοντας μάλιστα μίση καί πάθη τῶν δικῶν μας προγόνων;Γενικά εἶναι γνωστό ὅτι ἡ ἀρχαία ἑλληνική κληρονομιά ἐπέζησε χάρη στό Βυζάντιο. Μέ σεβασμό οἱ χριστιανοί διέσωσαν πολλούς ναούς μετατρέποντάς τους σέ χριστιανικούς, ἀφοῦ μετά τήν ἐπικράτηση τοῦ χριστιανισμοῦ εἶχαν περιπέσει σέ ἀχρησ(τ)ία.
῾Η προσαρμογή τῶν εἰδωλολατρικῶν ναῶν σέ χριστιανικούς ἐπιβαλλόταν γιά τή διάσωση καί ἐπιβίωσή τους. Καί βέβαια ὁ ἴδιος λαός, πού μέχρι τότε πύργωνε Παρθενῶνες, συνέχισε τήν ἱστορική του πορεία διασώζοντας τά παλαιά καί ξεπερασμένα κλέη του καί ὑψώνοντας παράλληλα ῾Αγίες Σοφίες.
᾿Εμεῖς, ὅμως, οἱ Νεοέλληνες, πιστοί στήν Εὐρώπη τοῦ Καρλομάγνου, ἀντί νά αἰσθανόμαστε εὐγνωμοσύνη γιά τήν προσφορά τῆς Ρωμανίας, πού στάθηκε κειμηλιοθήκη καί κιβωτός τῆς ἀρχαιότητας, τήν ἀπαξιώνουμε, τήν περιφρονοῦμε καί -ἀκόμη χειρότερο- διαστρεβλώνουμε τήν ἱστορική ἀλήθεια.᾿Εξάλλου μέ ποιά κριτήρια προσεγγίζουμε τά γεγονότα τοῦ 4ου καί 5ου αἰώνα; Μέ τίς παραστάσεις καί τίς ἀντιλήψεις τῆς μετανεωτερικῆς ἐποχῆς, πού κατεδαφίζει τά ὑψηλά καί προβάλλει ἐκθαμβωτικά τά εὐτελῆ καί χθαμαλά; ᾿Εκεῖνοι, ἐλλείψει ἴσως «ἀνακύκλωσης», ἀξιοποιοῦσαν τά πεπαλαιωμένα ὑλικά στίς νέες κατασκευές τους.
῎Ετσι στά πρώιμα αὐτοκρατορικά χρόνια στήν ᾿Αθήνα, χρησιμοποίησαν ἕτοιμο ἀρχιτεκτονικό ὑλικό ἀπό τό ναό τῆς ᾿Αθηνᾶς Σουνιάδος, καθώς καί ἀπό ἄλλους ἐρειπωμένους ναούς τῆς ᾿Αττικῆς, γιά τήν ἀνέγερση ναῶν πρός τιμήν τῶν ρωμαίων αὐτοκρατόρων. Οἱ Ρωμαῖοι ἀξιοποιοῦσαν τό ὑλικό τῶν κατεστραμμένων ναῶν σέ ὀχυρωματικά ἤ κοινωφελῆ ἔργα. Κατά τήν Τουρκοκρατία τό οἰκοδομικό ὑλικό τό προσπορίζονταν ἐν πολλοῖς ἀπό ἀρχαῖα μνημεῖα ἤ ἀπό χριστιανικές ἐκκλησίες καί κατά τή Βαβαροκρατία ἀπό βυζαντινά μνημεῖα.
Πῶς ὅμως ἔχουν τά ἱστορικά γεγονότα σχετικά μέ τόν Παρθενώνα; ῎Οντως χριστιανοί καί μάλιστα ἱερεῖς ἀπολάξευσαν τά γλυπτά του; Καταρχήν παραθέτουμε ἕνα συνοπτικό χρονολόγιο τῶν περιπετειῶν, τίς ὁποῖες δοκίμασε τό μνημεῖο. Τό 480 π.Χ. οἱ Πέρσες κατέστρεψαν τό ἱερό του, καθώς πυρπόλησαν τήν ᾿Ακρόπολη. Φυσικά τό καταστρεπτικό τους πέρασμα ἀποτύπωσαν οἱ ῎Ερουλοι (267), οἱ Βησιγότθοι ὑπό τόν ἀρειανόφρονα ᾿Αλάριχο (395), οἱ Γότθοι (582), οἱ Σλάβοι τόν 6ο αἰώνα. ᾿Ακολούθησε ἡ εἰκονομαχία, οἱ ἐπιδρομές τῶν Βουλγάρων, ἡ Λατινοκρατία ἀπό τό 1205 καί μετά ἡ Τουρκοκρατία μέ τίς ἀνεικονικές ἀντιλήψεις τῶν μουσουλμάνων, καθώς τό 1460 μετατράπηκε σέ τζαμί.
Δέν γνωρίζουμε πότε ἀκριβῶς ὁ ναός λειτούργησε ὡς χριστιανικός καί ἀφιερώθηκε στήν Παναγία τήν ᾿Αθηνιώτισσα, τόν 5ο, 6ο ἤ τόν 7ο αἰώνα. Τό γεγονός παραμένει ἀμάρτυρο. Πάντως δέν ἦταν λίγοι ἐκεῖνοι πού κατά τούς μέσους βυζαντινούς χρόνους ἔρχονταν νά προσευχηθοῦν στήν Παναγιά τήν ᾿Αθηνιώτισσα, ἡ ὁποία μποροῦσε νά ἐπιλύει «τῶν ᾿Αθηναίων τάς πλοκάς». Μεταξύ τῶν προσκυνητῶν μνημονεύονται ὁ Νίκων ὁ Μετανοεῖτε, ὁ ὅσιος Λουκᾶς, ὁ Μελέτιος ὁ Νεώτερος κ.ἄ. Τό 1018 ὁ Βασίλειος ὁ Β´ ὁ Βουλγαροκτόνος κατεβαίνει πανηγυρικά ἀπό τήν Κωνσταντινούπολη, γιά νά εὐχαριστήσει τήν Παναγία, μετά τήν τελική του νίκη κατά τῶν Βουλγάρων, σκηνή πού περιγράφει μέ δύναμη ὁ Κωστῆς Παλαμᾶς στή «Φλογέρα τοῦ Βασιλιᾶ».
Πράγματι, «ὁ Παρθενών εἶχε διατηρηθῆ ἄθικτος κατά τή βυζαντινή περίοδο. ᾿Ακέραια τά ἀετώματα, οἱ μετόπες, οἱ ζωφόροι», κατά τήν μαρτυρία τοῦ ὄχι καί τόσο φιλικοῦ πρός τήν πίστη Κυριάκου Σιμόπουλου. Καί ἀλλοῦ σημειώνει· «῾Ο συστηματικός θρυμματισμός τῶν ἀνθρωπόμορφων καλλιτεχνημάτων ἔγινε ἀμέσως μετά τήν πτώση τοῦ Βυζαντίου καί τήν κατάκτηση τοῦ ἑλληνικοῦ χώρου. ῏Ηταν ἐκδήλωση θρησκευτικοῦ φανατισμοῦ».
Τό 1621 φθάνει στήν ᾿Αθήνα ὁ ἀπεσταλμένος τοῦ Λουδοβίκου ΙΓ´Louis Deshayes βαρόνος De Courmesnin. «῾Ο χρόνος», γράφει ὁ βαρόνος, «ἔχει προξενήσει λιγότερο κακό ἀπό ὅσο οἱ βαρβαρότητες τῶν ἐθνῶν πού τόσες φορές λεηλάτησαν τήν πόλη. ῾Ο Παρθενών εἶναι ἀκόμη ὄρθιος καί ἄθικτος, ἔτσι πού νομίζει κανείς πώς χτίστηκε τώρα τελευταῖα». ᾿Ιταλός περιηγητής τό 1674 ἐπισημαίνει ὅτι ἡ ἀρχαιοκαπηλία ἐπιβάρυνε τήν ἀλλοίωση στίς μετόπες τοῦ Παρθενώνα. Παρ᾿ ὅλα αὐτά τό δυτικό ἀέτωμα σωζόταν σχεδόν ἀκέραιο μέχρι τό 1674, ὁπότε καί τό σχεδίασε ὁ J. Carrey.
Τά σχέδιά του σύμφωνα μέ τήν ἐκτίμηση διαπρεπῶν ἀρχαιολόγων ἔχουν μεγάλη ἀξία γιά τήν ἀποκατάσταση τῶν γλυπτῶν τοῦ Παρθενώνα. ῞Ομως «ἡ κορώνα τῆς κορώνας», ὅπως ἀποκαλεῖ τόν Παρθενώνα ὁ ποιητής, τό μοναδικό παγκόσμιας ἀκτινοβολίας ἀριστουργηματικό μνημεῖο, πού γιά 21 αἰῶνες ἀναμετριόταν μέ τόν πανδαμάτορα χρόνο καί τόν νικοῦσε, νικήθηκε βαριά τραυματισμένο κατά τήν πολιορκία τῶν ὀχυρωμένων στήν ᾿Ακρόπολη Τούρκων στίς 26 Σεπτεμβρίου 1687 ἀπό βλῆμα Βενετῶν ὑπό τόν Μοροζίνι· νωρίτερα εἶχαν πληροφορηθεῖ ὅτι μεγάλες ποσότητες πυρομαχικῶν εἶχαν ἀποθηκευθεῖ ἐκεῖ. Οἱ ἀξιωματικοί τοῦ Μοροζίνι, Βενετοί καί ἄλλοι ξένοι, μετέφεραν στίς πατρίδες τους ὅσα κομμάτια μποροῦσαν. ᾿Ανάμεσά τους ὁ γραμματέας του Σάν Γκάλλο πῆρε μαζί του τό κεφάλι γυναικείας μορφῆς πού προερχόταν ἀπό τό δυτικό ἀέτωμα.
Τό 1785 ὁ γάλλος ἀριστοκράτης καί διπλωμάτης -εὐστοχότερα ἀρχαικάπηλος ὁλκῆς- Choiseul-Gouffier πρῶτος ἀπέσπασε τμῆμα τῆς ζωφόρου τοῦ Παρθενώνα· ἀναχώρησε γιά τή Γαλλία φορτώνοντας ὁλόκληρα καράβια ἀπό τούς ἀρχαιολογικούς χώρους τῆς ᾿Αττικῆς. Τό 1802 ὁ λόρδος Τόμας ῎Ελγιν, πρέσβης στήν Κωνσταντινούπολη, κάνοντας κατάχρηση φιρμανιοῦ, κατά τό πρότυπο τοῦ Choiseul-Gouffier, προχώρησε στή στυγνή λεηλασία τῶν γλυπτῶν τοῦ ναοῦ καί ἄλλων ἀρχαιοτήτων, προκειμένου μέ αὐτά νά διακοσμήσει τήν ἔπαυλή του, πού ἔχτιζε τότε στή Σκωτία.
Παράξενα πού διδάσκει ἡ ἱστορία! Γιά τήν ὕβρη του πλήρωσε ἀκριβά. ῾Η οἰκογενειακή του εὐτυχία ἀνατινάχθηκε στόν ἀέρα, καθόσον ἀκολούθησαν χρεωκοπίες, ἀρρώστιες, πολύκροτες δίκες, σκανδαλώδη γιά ἐκείνη τήν ἐποχή διαζύγια.
᾿Αλλά δέν ἦταν μικρές καί οἱ συμφορές πού ὑπέστη ὁ ναός κατά τή διάρκεια τῆς ᾿Επανάστασης τόσο τό 1822 ὅσο καί τό 1826. Καί ἐπειδή οἱ γραπτοί καί ἄγραφοι «νόμοι σιωποῦν σέ ὥρα πολέμου», ὅπως ὑποστήριζε ὁ Κικέρων, ἀπό τή μιά οἱ πολιορκημένοι Τοῦρκοι γκρέμιζαν τούς κίονές του, ἀφαιροῦσαν τό συνδετικό μόλυβδο καί τόν ἔλειωναν γιά τήν κατασκευή βλημάτων· ἀπό τήν ἄλλη οἱ ῞Ελληνες ἔσκαβαν τάφρους, τίς γέμιζαν μέ μπαρούτι καί προκαλοῦσαν σεισμικές ἐκρήξεις. Φοβερό ὑπῆρξε καί τό σχέδιο τοῦ γάλλου τυχοδιώκτη Φαβιέρου, πού θεωροῦνταν μεγάλος φιλέλληνας, νά κατασκευάσει «εἶδος βόμβας ἕν ὁλόκληρον κομμάτι στήλης τοῦ Παρθενῶνος τρυπώντας το ἀρκετά εἰς τήν μέσην καί γεμίζοντάς το ἀπό βαρούτην». ᾿Ασύλληπτο τό μέγεθος τῆς καταστροφῆς, ἄν σκεφθοῦμε ὅτι μόνον σέ μία μέρα ἔπεσαν στό κάστρο 530 τέτοιες βόμβες!
Νά, λοιπόν, πολύ σχηματικά μέσα στή διαδρομή τῶν αἰώνων ποιοί ἅπλωσαν βέβηλα χέρια στό ναό καί ποιοί διαγούμισαν τούς θησαυρούς του. ῾Η ἱστορία τούς στιγματίζει· ἡ «τέχνη» ὥς πότε θά τούς τό χαρίζει;

Εὐδοξία Αὐγουστίνου
Φιλόλογος- Θεολόγος