Ο Λεβιάθαν του Χομπς (17ος
αιώνας), κατά τον Αγκαμπέν, αποτελεί προτύπωση της εποχής μας: Το προτσές της ιστορίας – όπως έλεγαν και οι πάλαι
ποτέ μαρξιστές – οδηγεί στον ολοκληρωτισμό, ο λαός είναι απών -«διαλυμένο
πλήθος» -, τους βασιλείς αντικατέστησαν οι «δημοκρατικά» εκλεγμένοι πολιτικοί -
μαριονέτες και το ιερατείο (της Ιεράς
Εξέτασης) οι γιατροί…
ΑGΑΜBΕΝ: Γιατροί και αστυνομικοί οι μόνοι
πολίτες στο καθεστώς Covid-19
της Rosa LLorens
Μετάφραση: Ευάγγελος
Δ. Νιάνιος
Ο φιλόσοφος Giorgio Agamben έχει καθιερωθεί, από τον πρώτο εγκλεισμό, ως ένας από τους μοναδικούς αληθινούς Ευρωπαίους διανοούμενους, με την έννοια που είχε ο όρος αυτός από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα έως τη δεκαετία του '70 του 20ού αιώνα.
Ένας φιλόσοφος δεν γεννιέται
και δεν διαμορφώνεται σε έναν από ελεφαντόδοντο πύργο, αλλά ανάμεσα στους
συμπολίτες του και σε αλληλεπίδραση μαζί τους. Η γνώση του, η σκέψη του,
δεν αναπτύσσονται στα σύννεφα, αλλά στον κόσμο των ανθρώπων, και πρέπει να
χρησιμεύουν για την καλύτερη κατανόησή του. Αντίθετα, ένας φιλόσοφος δεν
είναι μάγος, προφήτης, που καθορίζει το καλό και το δίκαιο με υποκειμενικές
επιλογές.
Μονόδρομος
ο ολοκληρωτισμός;
Ο Agamben ασχολήθηκε με την
υπόθεση Covid ως φιλόσοφος, με βάση τις έννοιες που ανέπτυξε κατά τις αναλύσεις
του και πρωτίστως την έννοια της «γυμνής ζωής».
Στην αρχή ήταν ο Φουκώ και η
αντίληψή του για τη «βιοεξουσία»: από τον 18ο αιώνα, η πολιτική εξέλιξη
δεν οδηγεί σε περισσότερη ελευθερία, (σε αντίθεση με ό,τι διακηρύσσουν οι
πεφωτισμένοι του Διαφωτισμού) αλλά αντίθετα προς τον ολοκληρωτισμό· εξοπλισμένη
με νέες γνώσεις και τεχνικές, η εξουσία μπορεί, όχι μόνο να τιμωρεί σε
περίπτωση παράβασης (στοιχειώδη λειτουργία), αλλά και να καθορίζει ολόκληρη τη
ζωή όλων των υπηκόων, με ένα σωρό, όχι νόμων, αλλά απλών διοικητικών πράξεων
που ρυθμίζουν την παραμικρότερη δραστηριότητά μας (ο Τοκβίλ που είχε ήδη κάνει,
ομολογουμένως με λιγότερο συστηματικό τρόπο, αυτή τη διαπίστωση, μιλούσε, όχι
για βιοεξουσία, αλλά για «μαλακό τέρας»). Αλλά η ανάλυση του Φουκώ αμφισβητούσε
μόνο την εξουσία του κράτους και οι οπαδοί του σήμερα βρίσκονται κυρίως στο
φιλελεύθερο στρατόπεδο, και ακολουθούν το πολιτικά ορθό ρεύμα: καμιά φωνή δεν
υψώνουν για την υπεράσπιση των συγκεκριμένων ελευθεριών μας.
Ο Agamben,
από την πλευρά του, αναλύει την πραγματική εξουσία, αυτή του
νεοφιλελευθερισμού, και εκφράζει τη διαμαρτυρία του ενάντια σε μια βιοεξουσία
(biopouvoir, εξουσία πάνω στη ζωή) που δεν είναι τίποτα
περισσότερο από μια θανατοεξουσία (thanatopouvoir, εξουσία θανάτου): ο στόχος του «να ζήσουμε», δικαίωση
κάθε ολοκληρωτικού εγχειρήματος, δεν είναι παρά η μάσκα του «να πεθάνουν»
(δεν μπορεί κανείς να αποφύγει να σκεφτεί τη ναζιστική εξουσία, που από το
«ζωτικό χώρο» - για να ζήσουν οι Γερμανοί – πέρασε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης
και στην επίθεση εναντίον της ΕΣΣΔ - σκοτώνοντας μη Αρίους).
Η ιατρική εξουσία παίζει εδώ
πρωταγωνιστικό ρόλο. Φυσικά, η ιατρική ήταν ήδη, στα τέλη του 18ου αιώνα, ο
οπλισμένος βραχίονας της εξουσίας: δίνει τη δυνατότητα, οικονομικά (χωρίς «να
κατεβούν τα τανκς στους δρόμους»), να πειθαρχήσει τον πληθυσμό με την
ιατρικοποίηση της ζωής, από τη γέννηση μέχρι το θάνατο. Αλλά αυτό που δεν
έχει προηγούμενο στην κρίση του Covid είναι ότι άσκησε το λειτούργημά της μέσω
της άρνησηςνα θεραπεύει (που επέβαλε η πολιτική εξουσία),
οργανώνοντας έτσι τη θνησιμότητα που αποδίδεται στον Covid. Επομένως, η
εξουσία μπόρεσε να λειτουργήσει σε έναν βρόχο και με απόλυτο τρόπο: βασιζόμενη
στον αριθμό των θανάτων που προέκυψαν με αυτόν τον τρόπο, διέδωσε με εμμονή τον
φόβο του θανάτου, γεγονός που έκανε αποδεκτά όλα τα ελευθεροκτόνα μέτρα. Ο
παραλληλισμός είναι απαραίτητος με τη μαφία, η οποία εκβιάζει χρήματα
επιβάλλοντας την προστασία της από βιαιοπραγίες που διαπράττει η ίδια.
Η πολιτική, με την έννοια συζητήσεων, ανταλλαγής ιδεών για τον καλύτερο
τρόπο επίλυσης των προβλημάτων που αντιμετωπίζει μια κοινότητα, έχει έτσι
εξαφανιστεί, για να δώσει τη θέση της σε ένα μόνο ερώτημα: πώς να αποφύγουμε
τον θάνατο; Η κοινωνική, συναισθηματική, πολιτιστική ζωή, ό,τι συνιστά
το «βίο» (bios), έχει εξαφανιστεί μπροστά στην επιταγή της «ζωής» (zoè), της ξηρής, βιολογικής ζωής, της «γυμνής ζωής» του Agamben.
Ωστόσο, στο φυλλάδιο του
Agamben «Ο Εμφύλιος Πόλεμος», που
δημοσιεύτηκε το 2015, βασισμένο σε δύο σεμινάρια που έγιναν το 2001, βρίσκουμε
μια αλληγορία, ή μια ακριβή προαίσθηση, της τρέχουσας κατάστασης.
Κατά το
Αγκαμπνέν, άλλο βίος και άλλο ζωή, γυμνή ζωή…
Στο δεύτερο μέρος του
βιβλίου, ο Agamben ενδιαφέρεται για τον Λεβιάθαν του Χομπς με
αφορμή το διάσημο εξώφυλλο του το 1651, που αναπαριστά έναν βασιλιά που κρατά
σπαθί στο ένα χέρι και μια ποιμαντική ράβδο επισκόπου στο άλλο, σύμβολα κοσμικής
και πνευματικής εξουσίας, που υψώνεται πάνω από μια ύπαιθρο που περιβάλλει μια
μεγάλη πόλη. Ο Agamben εκπλήσσεται που αυτή η πόλη (όπως και η ύπαιθρος)
είναι άδεια από κατοίκους. Όμως, κοιτάζοντας πιο προσεκτικά, παρατηρούμε
ότι, στη δεξιά περιοχή της πόλης (αριστερά για τον αναγνώστη), δηλαδή στην
περιοχή της πολιτικής εξουσίας, υπάρχουν ένοπλοι φρουροί και στην αριστερή
ζώνη, αυτή της θρησκευτικής εξουσίας, βλέπουμε, κοντά στον καθεδρικό ναό, δύο μορφές,
οι οποίες πρέπει να εξεταστούν με μεγεθυντικό φακό για να αντιληφθεί κανείς ότι
είναι δύο «γιατροί της πανούκλας», που αναγνωρίζονται από τη μάσκα που καλύπτει
και τη μύτη τους. (Είναι άλλωστε εκπληκτικό ότι οι γιατροί, που περιθάλπουν το
σώμα, εμφανίζονται στην πλευρά της θρησκευτικής εξουσίας: αξιοσημείωτη προτύπωση
της εποχής μας, όπου η επιβίωση του σώματος έχει αντικαταστήσει την επιβίωση
της ψυχής και η μορφή του γιατρού αντικατέστησε αυτή του ιερέα). Ο λαός
λοιπόν απουσιάζει, και εκπροσωπείται μόνο από τις δυνάμεις που διασφαλίζουν την
υποταγή του στην Εξουσία.
Πώς να μην σκεφτούμε τους
δύο κύκλους που ζήσαμε πρόσφατα; Πρώτον, το 2018-19, η εξέγερση των Κίτρινων
Γιλέκων, που αντιμετωπίστηκε από την αστυνομία και τον στρατό· στη συνέχεια, το
2020-21, ο τρόμος του κορωνοϊού , που διαχειρίζονται τα ΜΜΕ και οι γιατροί επί του
πεδίου. Αυτοί αντικατέστησαν τους «στρατηγούς επί του πεδίου» του Πολέμου του
Κόλπου - είναι αυτή πρόοδος; Το 2003 χρειάστηκε πόλεμος για να επιβληθεί
ολοκληρωτική πληροφόρηση, όταν όλα τα μέσα ενημέρωσης, όλα τα κανάλια μαζί, εξέπεμπαν
στην ίδια συχνότητα. Σήμερα, η λογοκρισία μπορεί να επικρατήσει ακόμη και σε
καιρό ειρήνης. Η μετάβαση από στρατηγούς επί του πεδίου σε γιατρούς επί του
πεδίου είναι επομένως, αντίθετα, μια πραγματική κλιμάκωση του ολοκληρωτισμού.
Αυτό είναι λοιπόν το «τοπίο
μας μετά τη μάχη»: ένα καθεστώς από το οποίο η πολιτική και οι πολίτες έχουν
εξαφανιστεί· έχουμε, σύμφωνα με τον όρο του Agamben, μόνο ένα «διαλυμένο
πλήθος», εξατομικευμένες, ανοργάνωτες, αόρατες μάζες (τα πολιτικά κόμματα δεν τις
αντιπροσωπεύουν πλέον), από τις οποίες παραμένουν μόνο οι μάσκες (όπως,
της γάτας Cheshire[1], υπήρχε μόνο το χαμόγελο,
ή μάλλον η γκριμάτσα). Μόνο η αστυνομία μπορεί να κινείται ελεύθερα,
δικαίωμα λόγου έχουν μόνο οι γιατροί στα ΜΜΕ. Ως εκ τούτου, η
δημοκρατία – ερζάτς του Covid δεν αποτελείται πλέον παρά από τους δύο τύπους τσοπανόσκυλων που φυλάγουν το κοπάδι, καταντώντας να είναι μόνο
αντικείμενο καταστολής ή φροντίδων (ή άρνησης φροντίδων). Το
καθεστώς μας έτσι επιτυγχάνει αυτή την α-δημία (adimie, απουσία λαού) που εκφράζεται από την προμετωπίδα του Λεβιάθαν .
Εξάλλου, αυτή η κατάσταση
δεν είναι πραγματικά παθολογική, αλλά στη λογική της αστικής δημοκρατίας: ο
λαός μπορεί να δρα μόνο με τη μεσολάβηση των αντιπροσώπων του και, μόλις αυτοί εκλεγούν,
εξαφανίζεται ως υποκείμενο και το μόνο που του μένει είναι να υπακούει. Αλλά
φτάσαμε στο τέλος αυτής της λογικής: ο λαός, που δεν έχει πραγματική νομική
υπόσταση, δεν έχει πλέον ούτε καν τα προσόντα να εκλέξει τους αντιπροσώπους
του, οι οποίοι στην πραγματικότητα είναι συνεκλεγμένοι: η λεγόμενη
Εθνοσυνέλευση δεν αντιπροσωπεύει πλέον τίποτα, και οι προεδρικές εκλογές είναι
απλώς ένα κουκλοθέατρο του οποίου τα νήματα κινούν τα ΜΜΕ για να αποσπάσουν την
προσοχή των πιθανών ασθενών που είμαστε εμείς.
Ο Λαρς φον Τρίερ είχε δείξει
ότι ήταν προφήτης όταν το 1994 έκανε το Μεγάλο Νοσοκομείο του, που ονομαζόταν
Βασίλειο, την αλληγορία ολόκληρης της χώρας ή μάλλον της Ευρώπης. Θα είναι
ενδιαφέρον να δούμε τι μας επιφυλάσσει η τρίτη εποχή της σειράς, που αναμένεται
να κυκλοφορήσει το 2022.
Μετάφραση: Ευάγγελος Δ. Νιάνιος
[1] Η γάτα
Cheshire είναι ένας εμβληματικός χαρακτήρας του μυθιστορήματος "Η Αλίκη
στη χώρα των θαυμάτων’’ του Λούις Κάρολ. Εμφανίζεται και εξαφανίζεται ξαφνικά,
διασκεδάζοντας την Αλίκη, αλλά και θέτοντας φιλοσοφικά ερωτήματα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου