« Ο παιδαγωγός και ο παιδαγωγούμενος έφηβος κατά τη διδασκαλία των Τριών Ιεραρχών»

« Ο παιδαγωγός και ο παιδαγωγούμενος έφηβος

κατά τη διδασκαλία των Τριών Ιεραρχών»

Βασίλειος Γ. Βοξάκης, Θεολόγος καθηγητής

            Αιτούμενος την ενίσχυση των Τριών φωστήρων της Τρισηλίου Θεότητος , αυτών των μεγάλων διδασκάλων της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού, θα προσπαθήσω να σκιαγραφήσω το έργο και τη μέθοδο του παιδαγωγού, καθώς και την αγωγή, που πρέπει να λάβει ο παιδαγωγούμενος έφηβος, επικαλούμενος επιλεκτικά μερικά μόνο σημεία από τη σχετική  διδασκαλία των Τριών Ιεραρχών.

            Κατ' αρχάς, ας αναφέρουμε πως οι Τρεις Ιεράρχες, αυτοί οι «φωστήρες και διδάσκαλοι της Οικουμένης», ορίζουν το τι είναι αγωγή και ποιός είναι ο σκοπός της.

            Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος , τονίζοντας τη μέγιστη αξία της τέχνης του παιδαγωγείν, διατύπωσε τον εξής λακωνικό ορισμό, που παραμένει από τότε έως σήμερα κλασικός και αξεπέραστος : «Τω όντι αύτη μοι φαίνεται τέχνη τις (είναι) τεχνών και επιστήμη επιστημών, άνθρωπον άγειν». Συμφωνώντας με τον παραπάνω ορισμό ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος χαρακτηρίζει το έργο του παιδαγωγού ως «υψηλόν», γιατί αφορά τη μέριμνα για την ανάπτυξη και καλλιέργεια κατά πρώτον της ψυχής και κατά δεύτερον του μυαλού του νέου ανθρώπου. Γι' αυτό και τίποτε δεν συγκρίνεται με αυτό το λειτούργημα - διακόνημα. Αλλά «πάντα δεύτερα έστω της προνοίας των παίδων», επεξηγεί ο ίδιος Πατήρ, γιατί «μεγάλην παρακαταθήκην έχομεν τα παιδία. Φροντίζομεν τοίνυν αυτών». Ο Μέγας Βασίλειος, θεωρεί ότι το «ομοιωθήναι Θεώ κατά το δυνατόν ανθρώπου φύσει» πρέπει να αποτελεί τον πρωταρχικό σκοπό της αγωγής. Δηλαδή, εμείς οι  άνθρωποι πρέπει να επιτύχουμε τη θέωση, να ομοιάσουμε με τον Άγιο Θεό, στο μέτρο που μας επιτρέπει η ασθένεια της φύσης μας.

            Η αγωγή, την οποία εφάρμοσαν και διακηρύσσουν με την άφθαστη γραφίδα τους και οι Τρεις Οικουμενικοί διδάσκαλοι, είναι Χριστοκεντρική, όπως οφείλει να είναι και όλος ο βίος του ανθρώπου. Η αγωγή, και ιδιαίτερα η θρησκευτική αγωγή, δεν αποβλέπει απλά στη μόρφωση του ανθρώπου, αλλά στην εν Χριστώ μεταμόρφωσή του, σύμφωνα με τον Άγιο Βασίλειο. Το σχολείο είναι απαραίτητο να γεμίζει την ψυχή του παιδιού με τον Χριστό. Κατά τον ιερό Χρυσόστομο η «παιδεία μετάληψις αγιότητός εστι». Τα προαναφερθέντα όμως δεν πρέπει να παρεξηγηθούν και να πιστέψει κάποιος ότι απορρίπτουν από την εκπαίδευση τη θύραθεν παιδεία. Οι ίδιοι εξάλλου υπήρξαν βαθύτατοι γνώστες της κοσμικής σοφίας. Δεν την περιφρονούν λοιπόν, αλλά ούτε και την υπερεκτιμούν, όπως λανθασμένα συμβαίνει στην εποχή μας. Ο Άγιος Ιωάννης αποσαφηνίζει το θέμα λέγοντας : «Μη νομιζέτω με νομοθετείν αμαθείς τους παίδας γίνεσθαι. Ου κωλύων παιδεύειν ταύτα λέγων, αλλά κωλύων εκείνοις μόνοις προσέχειν». Τη μονομέρεια προς τη σοφία του κόσμου τούτου απορρίπτουν οι Τρεις Ιεράρχες και όχι τα ίδια τα επιτεύγματά της, τα οποία, αν δεν έρχονται σε αντίθεση με το θείο θέλημα, είναι καρπός της δημιουργίας του ανθρώπου «κατ' εικόνα» Θεού.

            Αλλά ας αναφέρουμε στο σημείο αυτό μερικές από τις πρακτικές συμβουλές των Τριών Ιεραρχών προς τους παιδαγωγούς, που αφορούν τον τρόπο της διδασκαλίας. Οι αρχές αυτές υιοθετούνται εν πολλοίς και από τα σύγχρονα εγχειρίδια διδακτικής μεθοδολογίας, δυστυχώς όμως πολλά από αυτά παραλείπουν να καταγράψουν ποιοι τις πρωτοδιατύπωσαν.     

            Ο Χρυσόστομος προτρέπει τους παιδαγωγούς να μην αμελούν την εμπέδωση από τον μαθητή των παλαιότερων γνώσεων προτού προχωρήσουν στη διδασκαλία νέων, διαφορετικά είναι άσκοπο και προκαλεί ζημία «τα πρότερα μη ενθέντα καλώς εφ' έτερα άγειν τον μαθητήν ». Ο Μέγας Βασίλειος επισημαίνει ότι αυτό θα το επιτύχει ο διδάσκαλος, όταν επαναλαμβάνει τα διδαχθέντα και όταν τα χρησιμοποιεί αυτά ως βάση, για να διδάξει τις νέες γνώσεις. Επίσης επιβάλλεται πάντοτε να ξεκινάμε πρώτα από τις απλούστερες γνώσεις και να έπονται οι δυσκολότερες και συνθετότερες. Τα δε παραδείγματα πρέπει να διανθίζουν και να στηρίζουν τη διδασκαλία μας κατά τον Μέγα Βασίλειο, προκειμένου να επεξηγούν τα λεγόμενά μας και να υποβοηθούν τη μνήμη των ακροατών μας.

            Τη μεθοδικότητα και τον ούτε αργό ούτε ταχύ ρυθμό στην ποσότητα της διδασκόμενης ύλης στηρίζει ο Μέγας Γρηγόριος ο Θεολόγος με την εικόνα της βροχής. Μας καλεί λοιπόν κατά τη διδασκαλία να μιμηθούμε την ήρεμη βροχή που διεισδύει βαθιά στο έδαφος και το καθιστά γόνιμο, αποβαίνουσα έτσι ωφελιμότερη από τη ραγδαία βροχή, που παρασύρει το έδαφος, γινόμενη έτσι επιζήμια.

            Ο Άγιος Χρυσόστομος θεωρεί απαραίτητο οι διδάσκοντες να μην παραλείπουν να εντοπίζουν το μέσο επίπεδο της αντιληπτικής ικανότητας των μαθητών τους και να προσαρμόζουν σ' αυτό τη διδασκαλία τους, έτσι ώστε ούτε οι πιο ευφυείς να μην αποκομίζουν τίποτε, ούτε οι λιγότερο ευφυείς να αδυνατούν να παρακολουθήσουν. Παράλληλα όμως συμβουλεύει ο χρυσορρήμων αυτός Πατήρ να κρατούμε αδιάπτωτο το ενδιαφέρον και την προσοχή των μαθητών μας την ώρα του μαθήματος δια των ερωτήσεων. Αν ο καθηγητής παρασύρεται σε διαρκή μονόλογο, υπάρχει μεγάλος κίνδυνος λόγω της εφηβικής ηλικίας του μαθητή να αποσπασθεί η προσοχή του σε αλλότρια. Ενώ, όταν γνωρίζει ότι θα ελεγχθεί με τις ερωτήσεις, εντείνει την προσοχή του και προσλαμβάνει έτσι ευχερέστερα τις διδασκόμενες γνώσεις.

            Η διδασκαλία εντυπώνεται καλύτερα και μονιμότερα από τον μαθητή, όταν αυτός αντιλαμβάνεται ότι ο καθηγητής του ενδιαφέρεται πραγματικά για την πρόοδό του και ότι τον αγαπάει ανεπιτήδευτα. Ο Άγιος Ιωάννης τονίζει προς όλους τους παιδαγωγούς ότι ένα από τα σπουδαιότερα παιδαγωγικά αξιώματα είναι το ακόλουθο: «ουδέν ούτω προς διδασκαλίαν επαγωγόν, ως το φιλείν και φιλείσθαι».

Γι' αυτό, συνεχίζει ο ίδιος Πατήρ, χρειάζεται «για χάρη του παιδιού …να δημιουργούμε γύρω του μια ευχάριστη ατμόσφαιρα, ώστε να αισθάνεται άνετα». Με τη σειρά του

ο Μέγας Βασίλειος μάς συμβουλεύει ότι η διδασκαλία μας καλό θα ήταν να συνδυάζεται με την τέρψη. Παράλληλα ο παιδαγωγός οφείλει με τη συμπεριφορά του και την όλη παρουσία του μέσα στην αίθουσα διδασκαλίας να κερδίσει την εμπιστοσύνη των μαθητών του, γιατί αυτό αφ' ενός μεν κάνει πιο εύκολα αποδεκτή τη διδασκαλία του, αλλά και αφ' ετέρου πιο προσεκτικούς τους μαθητές για να την αφομοιώσουν. Ιδού πως το διατυπώνει αυτό ο Άγιος Βασίλειος : «Αξιοπιστία του διδάσκοντος ευπαράδεκτον με τον λόγον καθίστησι, προσεχεστέρους δε τους διδασκομένους παρασκευάζει».

            Μοναδικός στόχος της εκπαιδεύσεως δεν πρέπει να είναι η παροχή γνώσεων, αλλά εξίσου σημαντικός - εάν όχι σπουδαιότερος - είναι η καλλιέργεια των αρετών. Ο φωστήρ της Καισαρείας, Βασίλειος, διευκρινίζει ότι «αγωγή ωφέλιμη για την ψυχή είναι αυτή που έχει τη δύναμη να την καθαρίσει από τις κηλίδες της κακίας». Ενώ οι γνώσεις χωρίς τη διαμόρφωση ηθικού χαρακτήρα μπορούν να αποβούν επικίνδυνα «όπλα» γι' αυτόν που τις κατέχει. Ο φωτισμένος Ιεράρχης Γρηγόριος μας ξεκαθαρίζει ότι : «Για μένα σοφός δεν είναι ο σοφός με τα λόγια, ούτε όποιος έχει γλώσσα εύστροφη αλλά ψυχή απαίδευτη… Αλλά σοφός είναι εκείνος που λέει λίγα για την αρετή, αλλά δείχνει πολλά με αυτά που κάνει, και επιβεβαιώνει την αξιοπιστία των λόγων του με τη ζωή του».

            Ο Μέγας Βασίλειος παρομοιάζει την εύπλαστη παιδική ψυχή με το κερί πάνω στο οποίο αποτυπώνεται όποια μορφή ή σχήμα εμείς επιθυμούμε να τυπωθεί. Λέει λοιπόν: «Η ψυχή είναι εύπλαστη και απαλή, και ως κερί πλάθεται, και πάνω της εύκολα τυπώνονται οι διάφορες μορφές γι’ αυτό πρέπει από την αρχή ν’ ασκείται στα αγαθά έργα» .

 Γι’ αυτό είναι επιτακτική ανάγκη να μη μένει ανεκμετάλλευτη η παιδική και εφηβική ηλικία, αλλά να εξασκείται στην εφαρμογή του αγαθού. Αν γονείς, ιερείς, παιδαγωγοί αφήσουμε ανεκμετάλλευτη την ευκαιρία να αποτυπώσουμε στις τρυφερές ψυχές τους τα υπέροχα παραδείγματα της Παναγίας και των Αγίων, τότε δε δικαιούμαστε αργότερα να παραπονιόμαστε γιατί σ’ αυτές εντυπώθηκαν φαύλα και πονηρά πρότυπα. Και επεξηγεί ο Καππαδόκης Πατέρας λέγοντας ότι «Όσα ο άνθρωπος αφομοιώνει στην τρυφερή ηλικία του, μένουν ασάλευτα». Παίρνοντας αφορμή από αυτόν τον λόγο του παιδικού του φίλου και ο ομόψυχός του Άγιος Γρηγόριος θα χρησιμοποιήσει την εξής παραστατική εικόνα, για να επισημάνει τους κινδύνους, που ελλοχεύουν από τη μη έγκαιρη καλλιέργεια ήθους στον έφηβο:  «Είναι ευκολότερο από την αρχή να μην ενδώσεις στην κακία, παρά όταν εκείνη έρχεται ολοταχώς να την ανακόψεις ^. όπως ακριβώς με μια μεγάλη πέτρα είναι ευκολότερο να τη στερεώσεις στην αρχή, παρά, όταν αρχίσει να κατρακυλά να τη συγκρατήσεις». Ταυτόχρονα η ηθική αυτή εξύψωση της νεολαίας συνεπάγεται ωφέλεια και για το σύνολο της κοινωνίας, αφού αντί ανθρώπων με παραβατική συμπεριφορά θα διαβιούν σ' αυτήν θεοφιλείς άνθρωποι. Αυτό τονίζεται από τον ιερό Χρυσόστομο με τους ακόλουθους λόγους : «Ει τους παίδας επαιδεύομεν φίλους είναι τω Θεώ πάντα αν ανεπήδησε τα λυπηρά και μυρίων απηλλάγη κακών ο βίος ο παρών».

            Επιδίωξη του επιτυχημένου παιδαγωγού, όπως άλλωστε και των γονέων, είναι να συντελέσει δια της ορθής διαπαιδαγωγήσεως να διαμορφώσει την ψυχή του εφήβου σε μια ελεύθερη και ηθική προσωπικότητα, που θα πράττει ενάρετα με δική του πλέον ευθύνη και από δική του επιλογή. Κατά τον «διδάσκαλο της Εκκλησίας» Χρυσόστομο «Ο μέγιστος έπαινος που θα μπορούσε να γίνει για ένα παιδαγωγό, είναι το να μην έχει πλέον ανάγκη της δικής του προφυλάξεως για να σωφρονεί ο νέος που διαπαιδαγωγήθηκε απ' αυτόν, αλλά μόνος του να παρουσιάζει (διαρκώς) μεγαλύτερη επίδοση στην αρετή». Τη μέγιστη δε αυτή σημασία της εμπέδωσης της αρετής υπογραμμίζει και ο Μέγας Βασίλειος λέγοντας ότι: «Δεν είναι μικρό το κέρδος όταν οι ψυχές των νέων συνηθίζουν και κάνουν δική τους την αρετή».

            Ο έφηβος πρέπει να συνηθίσει στο καλό, παραδειγματιζόμενος έμπρακτα από το περιβάλλον του. Διαφορετικά από τα μικρά και αμελητέα λάθη, όταν αποκτήσει διεστραμμένη διάθεση και μάθει να περιφρονεί τη φωνή της συνειδήσεώς του, σύντομα θα φθάσει να πυρπολείται από τις φλόγες μεγάλων παθών και αμαρτημάτων. Με μια πολύ παραστατική εικόνα μας βοηθάει να το κατανοήσουμε αυτό ο Θεολόγος Γρηγόριος : «ανάβει μια σπίθα και σε λίγο ξεπηδά μεγάλη φλόγα. Βλέποντας λοιπόν αυτό, φύγε και από το μικρό κακό. Διότι είναι μικρό αλλά εξελίσσεται σε μεγάλο». Συνηγορεί στα παραπάνω ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος παρομοιάζοντας, όπως όλοι οι Ορθόδοξοι Πατέρες, την αμαρτία με ασθένεια, και λέγοντας : «ψυχή που γεύτηκε μια φορά την αμαρτία και μένει αναίσθητη, δίνει μεγάλη ευκαιρία στο νόσημα να αυξηθεί».

            Δυστυχώς μεταξύ των άλλων κακών, που προκαλεί είτε η αδιαφορία είτε η νοσηρή και υπερβολική αγάπη, που επιδεικνύουν κάποιοι γονείς προς τα παιδιά τους, είναι και η διαμόρφωση χαρακτήρα, που διακρίνεται για την αναίδεια, τον εγωκεντρισμό και γενικότερα την προβληματική συμπεριφορά. Ο μεγάλος ανατόμος της πνευματικής ζωής, Άγιος Βασίλειος, επισημαίνει τι κρύβεται πίσω από τον μαθητή με αυτή την υπερφίαλη συμπεριφορά : «Το να μην πειθαρχεί κανείς και να αντιλέγει αποτελεί απόδειξη πολλών κακών^. αρρωστημένη πίστη, αμφίβολη ελπίδα, έπαρση και υπερήφανο ήθος». Όμως «μαθέτωσαν άρχεσθαι» επιβάλλεται στους νέους, προειδοποιεί ο Χρυσόστομος .

            Ο Μέγας Βασίλειος, αναφερόμενος στα παιδαγωγικά μέτρα, που λαμβάνει ο Θεός, για να θεραπεύσει την απομάκρυνση των ανθρώπων από το θέλημά Του, τον συγκρίνει με τους καλούς πατέρες που φροντίζουν τα παιδιά τους.

Επεξηγεί λοιπόν ότι αυτοί «θυμώνουν κατά των νέων και εξανίστανται, όχι γιατί θέλουν να τους προξενήσουν κάποιο κακό, αλλά για να τους οδηγήσουν, από τη νηπιακή αδιαφορία και της νεότητας τα αμαρτήματα, προς την επιμέλεια». Συνεπώς η έλλειψη παιδαγωγικών ποινών στις περιπτώσεις που αυτές θα ωφελήσουν, δεν μετατρέπει τον καθηγητή σε άφθαστο παιδαγωγό, αλλά είτε προδίδει την αδιαφορία του για τον παιδαγωγούμενο έφηβο, είτε αποκαλύπτει την αλαζονική ψευδαίσθησή του ότι είναι ευσπλαχνικότερος ακόμα και αυτού του Θεού. Όταν δεν διορθώνει ο παιδαγωγός το παιδί, όπως μας επισημαίνει ο ιερός Χρυσόστομος, τότε «αυτό είναι ζημιά και για τον διδάσκαλο και για τον μαθητή».

            Η παιδαγωγία της τόσο κρίσιμης, αλλά και τόσο δύσκολης εφηβικής ηλικίας δεν είναι κάτι το εύκολο. «Άγριον η νεότης… καθάπερ τις ίππος αδάμαστος, καθάπερ τι θηρίον ατίθασον».

Μ' αυτή την εικόνα, σαν ένα νοητό ζωγραφικό πίνακα, μας την απεικονίζει δια της γραφίδας του ο αξεπέραστος καλλιτέχνης του λόγου, Χρυσόστομος. Χρειάζεται λοιπόν αυτή η δύσκολη ηλικία σωστούς χειρισμούς, για να υπάρξει το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα και όχι το άκρως αντίθετο. Ο Άγιος Ιωάννης είχε επισημάνει ότι η επίπληξη και μάλιστα η συνεχής όχι μόνο δεν διορθώνει τον έφηβο, αλλά προκαλεί τη βίαιη αντίδραση του ψυχικού του κόσμου, και τον καθιστά ολοένα και σκληρότερο. Ο έλεγχος είναι αναγκαίο να συνοδεύεται με λόγους καλοσύνης και παρηγορίας, ώστε να ηρεμεί και να μαλακώνει η ταραγμένη και αποπροσανατολισμένη ψυχή του και παράλληλα να κερδίζουμε την εμπιστοσύνη του ελεγχόμενου. Απόλυτα σύμφωνος με τα παραπάνω είναι και ο Μέγας Βασίλειος, ο οποίος συμβουλεύει τους εκπαιδευτικούς ότι «είναι αποτελεσματικότερη η παιδαγωγία που γίνεται με λογικό και ήπιο τρόπο, παρά εκείνη που έχει ως αιτία της τον θυμό και την οργή». Ο έφηβος επιζητεί τη συζήτηση και επιθυμεί να αισθανθεί ότι ενδιαφερόμαστε πραγματικά για το καλό του και σ' αυτό αποσκοπούν οι συμβουλές μας.

 Όταν βεβαιωθεί γι' αυτό και πεισθεί από τα επιχειρήματά μας ακούει με προθυμία τις νουθεσίες μας. Γι' αυτό και ο Χρυσόστομος προτρέπει γονείς και διδασκάλους : «Ας διαλεγόμαστε με τα παιδιά μας και ας τα πείθωμε».

            Ο σωστός παιδαγωγός δεν πρέπει να είναι οκνηρός στην προσπάθειά του να διορθώσει τα σφάλματα του μαθητή του, είτε αυτά είναι ηθικά είτε αφορούν τις κοσμικές γνώσεις. «Μη σταματήσεις να συμβουλεύεις, γιατί όσο περισσότερο θα επιμένεις, τόσο περισσότερο αυξάνει και ο (πνευματικός) μισθός σου», αποφαίνεται ο θείος Χρυσόστομος. Και συμπληρώνει και ο σπουδάσας την ιατρική επιστήμη Μέγας Βασίλειος ότι «όπως οι ασθενείς έχουν ανάγκη τα φάρμακα, έτσι και οι επιπόλαιοι έχουν ανάγκη από σοφία».

            Ποιος  όμως είναι  ο άξιος παιδαγωγός ; Κατά τον Χρυσόστομο που επάξια κατέχει και αυτό τον τίτλο, ο άξιος παιδαγωγός είναι αυτός που μιμείται τον Καλό Σπορέα Χριστό και «σπείρει τον σπόρον» στην ψυχή του κάθε μαθητή του και δεν παύει να κοπιάζει και να «γεωργεί ψυχάς», προκειμένου ταχέως ή και βραδύτερα να υπάρξουν σ' αυτές όσο το δυνατόν περισσότεροι πνευματικοί καρποί. Και συνεχίζει ο Άγιος Ιωάννης, διακηρύττοντας ότι δικαιούνται  να φέρουν το όνομα του παιδαγωγού, μόνο όσοι εκ των διδασκόντων έχουν ως χαρά και ικανοποίηση τη συνεχή πρόοδο των μαθητών τους. Αυτοί οι συνειδητοί παιδαγωγοί δεν έχουν σπουδαία υλική αμοιβή. Όμως γι' αυτούς ο μεγαλύτερος των θησαυρών είναι δικός τους, όταν απολαμβάνουν την εκτίμηση  και  την αγάπη από εκείνους από τους μαθητές τους, οι οποίοι συνειδητοποιούν πόσα οφέλη απεκόμισαν από αυτούς. «Καλότυχοι είναι οι μαθητές που σαν γεράσουν θυμούνται τον δάσκαλό τους, γιατί έτσι αποδεικνύεται ότι ακολούθησαν τον καλό δρόμο στη ζωή», παρατηρεί ο «μεγαλώνυμος» Γρηγόριος . Όμως αυτούς που καταχρώνται το όνομα του παιδαγωγού και αδιαφορούν για την ωφέλεια των μαθητών τους και το μόνο που τους ενδιαφέρει είναι το πώς και πόσα χρήματα θα βάλουν στο βαλάντιό τους, ο Χρυσόστομος τους καυτηριάζει επισημαίνοντας ότι αυτό δεν αποτελεί απλά σημάδι προσωπικής ηθικής σήψης, αλλά απόδειξη της γενικότερης κοινωνικής αποσυνθέσεως.

            Ο δε ουρανοφάντωρ Βασίλειος σε συμβουλή του προς τους ιερείς που ασκούν το διδακτικό αξίωμα του Χριστού, η οποία όμως μπορεί να επεκταθεί και προς κάθε διδάσκοντα - από τον απλό δάσκαλο έως τον καθηγητή του Πανεπιστημίου - γράφει ότι «δεν πρέπει το αξίωμα να τον κάνει να είναι υπερήφανος, για να μην γίνει ανάξιος του Μακαρισμού της ταπεινοφροσύνης», γιατί οφείλει να βλέπει το έργο του ως διακονία προς τους συνανθρώπους του. Η ψυχή των εφήβων είναι ακόμα τρυφερή και η συμπεριφορά του παιδαγωγού προς αυτούς πρέπει να είναι γεμάτη από αγάπη και κατανόηση. Σύμφωνα με τον Μέγα Βασίλειο : «δεν πρέπει ο δάσκαλος να κάνει κατάχρηση της εξουσίας του και να προσβάλλει την αξιοπρέπεια των υφισταμένων του, ούτε να δείχνει αλαζονεία απέναντί τους».

            Ο παιδαγωγός είναι θεμελιώδες ν' αποτελεί ένα πρότυπο για τον διδασκόμενο. Πασίγνωστη διαπίστωση της παιδαγωγικής και της ψυχολογίας αποτελεί το ότι η εφηβική ηλικία διψάει κυριολεκτικά για πρότυπα. Όμως για να καταστεί ο διδάσκων υγιές πρότυπο είναι απαραίτητο κατά τον Άγιο Βασίλειο να βιώνει το μυστήριο της εν Χριστώ σωτηρίας, η ζωή του πρέπει να είναι μίμησις Χριστού. Μόνο τότε θα μπορέσει να εμπνεύσει, να ελκύσει και να γίνει το ζωντανό παράδειγμα των μαθητών του. Διαφορετικά και να διδάσκει περί αρετής, η προσωπική του ζωή θα διαψεύδει τη διδασκαλία του. Γιατί, όπως παρατηρεί ο αρχιεπίσκοπος της Καισαρείας : «πολλών μεν ακήκοα λόγων ψυχοφελών, πλην παρ' ουδενί των διδασκάλων εύρων αξίαν των λόγων την αρετήν».

Γινόμενος κυριολεκτικά φωνή της εφηβικής ψυχής ο Άγιος Γρηγόριος βροντοφωνάζει προς εμάς : «Μην προσπαθείς να με πείσεις με τους λόγους σου, αλλά με τις πράξεις σου. Μισώ την διδασκαλία αυτών, που ο βίος τους είναι αντίθετος με αυτά που λένε».

            Ο παιδαγωγός, κατά τον Άγιο Ιωάννη, παρομοιάζεται με ένα ποτάμι, που μέσα στα ύδατά του μεταφέρει χρυσάφι. Η σκόνη του χρυσού δεν είναι άλλη από το ήθος και τις γνώσεις, που έχουν την ευθύνη οι διδάσκοντες να μεταφέρουν και να αποθέσουν στην ψυχή και στο μυαλό των εφήβων, προκειμένου αυτοί  να πλουτίσουν πνευματικά και μορφωτικά. Αλλοίμονο όμως στις ημέρες μας, που αρκετοί από τους ποταμούς αυτούς, αντί να διοχετεύουν χρυσάφι, κατεβαίνουν θολοί και λασπώδεις μεταφέροντας πάσης φύσεως πνευματικά απορρίμματα. Ο Χρυσόστομος δε διστάζει τέτοιους παιδαγωγούς να τους χαρακτηρίζει χειρότερους και από «ανδροφόνους», δηλαδή δολοφόνους, και όχι άδικα, αφού και αυτοί σκορπίζουν θάνατο, αλλά πνευματικό, που είναι πολύ χειρότερος του σωματικού. Ο παιδαγωγός κατά τους Τρεις Ιεράρχες πρέπει να είναι για τον μαθητή του πρότυπο ευλάβειας, φιλοπατρίας, φιλομάθειας, ταπεινοφροσύνης, δικαιοσύνης, φιλανθρωπίας και γενικά κάθε χριστιανικής αρετής.

            Λόγω όμως των στενών χρονικών πλαισίων, εδώ θα πρέπει να περατώσουμε αυτή τη σταχυολόγηση κάποιων μόνο από τις συμβουλές και τα πορίσματα των Τριών Ιεραρχών περί των παιδαγωγών και των παιδαγωγουμένων. Το σύνολό τους βρίσκεται εγκατεσπαρμένο στα πολυάριθμα κείμενα των έργων τους και περιμένουν ως χρυσίζουσες θάλασσες ώριμων σιτηρών τους φιλότιμους και πρόθυμους «εργάτες», δηλαδή τους παιδαγωγούς, να τα θερίσουν, προκειμένου με αυτά να θρέψουν την ψυχή της νεολαίας μας, που ιδίως στις ημέρες μας διάγει ολοένα και εντονότερα ένα πνευματικό λιμό. Η Ελληνική παιδεία, που πρεσβεύουν οι Τρεις Ιεράρχες, δεν μπορεί να είναι ανθρωπιστική, ούτε ουδετερόθρησκη, ούτε άθεη. Είναι Ορθόδοξη! Οι Ελληνορθόδοξες αρχές και αξίες, των οποίων διδάσκαλοι και προστάτες αποτελούν οι τιμώμενοι σήμερα Άγιοι, οι οποίες γαλούχησαν επί αιώνες γενιές και γενιές ελληνόπουλων, κατήντησαν σήμερα να χαρακτηρίζονται από κάποιους παρωχημένες απόψεις και από άλλους πιο ακραίους σκύβαλα και δηλητήρια. Και τώρα αυτοί οι ψευδοπροοδευτικοί ζητούν από μας, για να είμαστε σύγχρονοι των καιρών, να θρέψουμε τα παιδιά με τα «ξυλοκέρατα των χοίρων» (Λκ. 15,16).

             Όπως όμως ο Άσωτος υιός της παραβολής του σπλαχνικού Πατέρα, καιρός είναι πια να έλθωμεν εις τον εαυτόν μας, να μετανοήσουμε και να επιστρέψουμε στον οίκο του Πατρός, στο δικό μας σπίτι. Εκεί βρίσκονται και οι Τρεις Ιεράρχες, οι οποίοι μας περιμένουν να μαθητεύσομε «παρά τους πόδας» τους (Πρξ. 22,3), προκειμένου να φωτισθούμε εμείς και να μεταλαμπαδεύσουμε το φωτισμό τους στις «εικόνες του Θεού», δηλαδή τους εφήβους.

Βασίλειος Γ. Βοξάκης

Θεολόγος καθηγητής

* Ομιλία  εκφωνηθείσα στην κεντρική εκδήλωση εορτασμού των Τριών Ιεραρχών της Δευτεροβάθμιας Εκπαιδεύσεως Χίου, στην αίθουσα εκδηλώσεων του ιστορικού  1ου Γυμνάσιου Χίου, στις 30 Ιανουαρίου 2019 .