Ο αστερισμός Κύκνος

Ο αστερισμός Κύκνος

Του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου, δασκάλου - συγγραφέα

ΓΕΝΙΚΑ: Ο Κύκνος [Cygnus, συντομογρ. Cyg] είναι αναγνωρισμένος αστερισμός, που αναφέρεται και στα γραπτά του αρχαίου αλεξανδρινού γεωγράφου Πτολεμαίου. Έχει έκταση 804 τετ. μοίρες και είναι ο 16ος μεγαλύτερος αστερισμός. 

Ο Κύκνος βρίσκεται ολόκληρος στο βόρειο ημισφαίριο της ουράνιας σφαίρας αλλά δεν είναι πάντοτε ορατός στην Ελλάδα [αμφιφανής]. Γενικά είναι ορατός σε γεωγραφικά πλάτη μεταξύ 90° Βόρεια – 28° Νότια. Συνορεύει με έξι αστερισμούς. [Κηφέας, Δράκοντας, Λύρα, Αλωπηξ, Πήγασος, Σαύρα].

ΙΣΤΟΡΙΑ: Η ονομασία Κύκνος οφείλεται στον Ερατοσθένη. Όμως, οι υπόλοιποι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν τον αστερισμό Όρνις. Ο Άρατος τον χαρακτηρίζει αιόλον [γοργόφτερο πτηνό], χαρακτηρισμός που ταιριάζει στον κύκνο. Πριν την ελληνιστική εποχή συγκεκριμενοποιήθηκε ως το μυθικό πρόσωπο Κύκνος, γιος του θεού Άρη, αλλά και ως ο κύκνος στον οποίο μεταμορφώθηκε ο Δίας για να ζευγαρώσει με τη Λήδα, από την οποία γεννήθηκαν οι δίδυμοι Κάστορας και Πολυδεύκης καθώς και η Ωραία Ελένη. Από ορισμένους αρχαίους συγγραφείς θεωρήθηκε πως ο αστερισμός του Κύκνου ήταν ο Ορφέας, που τον βάλαν εκεί οι θεοί, δίπλα στην αγαπημένη του Λύρα [και τον ομώνυμο αστερισμό]. Οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν τα ονόματα Volucris, Ales και Avis, ενώ το Olor(=κύκνος) ήταν σε χρήση ως τον 19ο αιώνα. Στους Άραβες, ο Κύκνος ήταν συνήθως γνωστός ως Al Dajajah, δηλαδή η κότα. Εξαιτίας της ομοιότητας του σχήματος που διαμορφώνουν τα φωτεινότερα άστρα του Κύκνου με σταυρό, διαδεδομένη είναι και η ονομασία Βόρειος Σταυρός. [Υπάρχει και ο Σταυρός του Νότου, στο Ν. Ημισφαίριο]. Για τον ίδιο λόγο, πολλοί Χριστιανοί τον ταύτισαν με τον Τίμιο Σταυρό του Χριστού. Οι αστέρες α, γ, η και β του Κύκνου σχηματίζουν την κάθετη (μεγαλύτερη) κεραία του σταυρού (μήκους άνω των 20 μοιρών), ενώ οι ζ, ε, γ και δ την οριζόντια κεραία του.

ΟΙ ΦΩΤΕΙΝΟΤΕΡΟΙ ΑΣΤΕΡΕΣ: Οι μεγαλύτεροι αστέρες της Λύρας [μέγεθος ≤ 6,5] είναι 262. Λογικό είναι οι κυριότεροι αστέρες του μεγάλου αυτού αστερισμού, που βρίσκεται στον Γαλαξία μας, να είναι αρκετά φωτεινοί ώστε να έχουν και δικά τους ιδιαίτερα ονόματα. Ο αστέρας α Κύκνου είναι και ο φωτεινότερος του αστερισμού [φαινόμενο μέγεθος 1,25]. Είναι γνωστός με το ιδιαίτερο όνομα Ντενέμπ. Αυτός βρίσκεται στην ουρά του αστερισμού. Ο αστέρας β Κύκνου είναι διπλός αστέρας [ένας γαλάζιος γίγαντας και ένας μικρότερος συνοδός], γνωστός με το όνομα Albireo. Αυτός σηματοδοτεί τη κεφαλή του αστερισμού. Ο αστέρας γ, δεύτερος σε φωτεινότητα του Κύκνου, είναι ο Sadr. Ο δ Κύκνου [φ.μ. 2,87] έχει έναν αμυδρό συνοδό. Ο ε είναι γνωστός ως Τζιενά. Οι αστέρες γ, δ, και ε σηματοδοτούν τα ανοιγμένα φτερά του αστερισμού. Οι ζ, η, ι, κ, και ν, έχουν φαινόμενο μέγεθος 3,20, 3,89, 3,79, 3,77 και 3,94 αντίστοιχα. Ο κόκκινος χ του Κύκνου είναι μεταβλητός αστέρας [φ.μ. 5,2] συνήθως ορατός και με μικρά κιάλια. Ο αστέρας 16 Κύκνου B, που βρίσκεται σε απόσταση από τη Γη 70,52 έτη φωτός, έχει έναν πλανήτη που περιφέρεται γύρω του μία φορά κάθε 804 και ο οποίος έχει μάζα 500πλάσια της μάζας της Γης. Είναι ένας από τους πρώτους εξωηλιακούς πλανήτες που ανακαλύφθηκαν. Αστέρας και πλανήτης πλησιάζουν το Ηλιακό Σύστημα με ταχύτητα 98 χιλιάδες χιλιόμετρα την ώρα. Ο αστέρας 61 Κύκνου, αποτελεί τριπλό σύστημα από δύο κόκκινους γίγαντες και ένα μικρότερο συνοδό, είναι ο 16ος και ο 17ος κοντινότεροι αστέρες στη Γη ανάμεσα στα εκατομμύρια του νυκτερινού ουρανού. Το τριπλό αυτό σύστημα βρέθηκε ν΄ απέχει από τη Γη περίπου 11,1 έτη φωτός. Ο αστέρας 34 Κύκνου, ανήκει στην κατηγορία των «λαμπρών κυανών μεταβλητών». Το φαιν. μέγεθός του κυμαίνεται από 3 ως 5, αλλά στην πραγματικότητα, ενώ βρίσκεται σε απόσταση 6 χιλιάδων ετών φωτός από τη Γη, έχει φωτιστική ισχύ 700.000 φορές μεγαλύτερη εκείνης του Ήλιου! Ο μεταβλητός SS Κύκνου είναι ένας νάνος καινοφανής αστέρας, ενώ ο V404 Κύκνου αντιστοιχεί σε μαύρη τρύπα. Πρόσφατα [1978], ένας άλλος καινοφανής αστέρας εξερράγη στον Κύκνο, ο μεταβλητός V1668 Κύκνου.

ΑΞΙΟΣΗΜΕΙΩΤΑ ΤΟΥ ΑΣΤΕΡΙΣΜΟΥ: Διασχιζόμενος διαγωνίως από το γαλαξιακό επίπεδο, ο αστερισμός αυτός είναι πολύ πλούσιος σε σώματα του δικού μας Γαλαξία, όπως νεφελώματα¹, ανοικτά αστρικά σμήνη, κλπ. Για παράδειγμα το αστρικό σμήνος NGC 6913 έχει διάμετρο 8 έτη φωτός, φαιν. μέγεθος 6,6 και απόσταση από τη Γη περίπου 4.000 έτη φωτός. To NGC 7092 έχει πάνω από 30 αστέρες, διάμετρο 8 έτη φωτός, φαιν. μέγεθος 4,6 και απόσταση από τη Γη περί τα 900 έτη φωτός. Επειδή ο Κύκνος περιέχει πολλά πυκνά αστρικά πεδία, εύκολα ανιχνεύονται σκοτεινά νεφελώματα ως περιοχές χωρίς αστέρες: Στον Κύκνο αρχίζει η σκοτεινή ταινία "Great Rift", που εκτείνεται κατά μήκος της λωρίδας του Γαλαξία μέχρι τον αστερισμό του Κενταύρου, ενώ υπάρχουν επίσης τα σκοτεινά νεφελώματα Barnard 146, 147, 168, 352 και 361. Το σύνολο νεφελωμάτων του γ Κύκνου εκτείνεται 2 μοίρες και εμπλέκεται με το νεφέλωμα IC 1318 ή «Νεφέλωμα της Πεταλούδας». Η κυκλική νεφέλωση που αποτελείται από τα NGC 6960 και NGC 6992-5, είναι γνωστή και ως «Βρόχος του Κύκνου» ("Cygnus Loop")», και είναι ουσιαστικά υπόλειμμα σουπερνόβα, ηλικίας 5.000 ως 10.000 ετών. Απέχει από τη Γη 1.440 έτη φωτός. Το νεφέλωμα εκπομπής NGS 7000, ονομάζεται και «Νεφέλωμα Βόρειος Αμερική», εξαιτίας του σχήματός του. Απέχει 1.500 έτη φωτός από τη Γη.

ΠΗΓEΣ ΑΚΤΙΝΩΝ Χ: Η πηγή Cyg Χ-1 είναι διπλό σύστημα, 2 αστέρες δηλαδή που περιφέρονται γύρω από το κοινό τους κέντρο μάζας. Ο ένας έχει καταρρεύσει σε μαύρη τρύπα μάζας περίπου 15 ηλιακών μαζών. Ο άλλος αστέρας είναι ο κυανός υπεργίγαντας ενάτου μεγέθους, που “τρέφει” με το υλικό του τη μαύρη τρύπα. Το υλικό υπερθερμαίνεται καθώς στροβιλίζεται γύρω από την τρύπα κι έτσι εκπέμπει τις ακτίνες Χ. Η πηγή Cyg Χ-3 είναι παρόμοιας δομής με την προηγούμενη. Τέλος η πηγή Cygnus A ταυτίζεται με μακρινό γαλξία. Πρόκειται για έναν απόμακρο ελλειπτικό γαλαξία σε απόσταση ως 700 εκατομμύρια έτη φωτός από τη Γη, πράγμα που τον καθιστά τον κοντινότερο ισχυρό ραδιογαλαξία².

………………………………………………………

1. Νεφελώματα ονομάζονται φωτεινές επιφάνειες στόν ουρανό, οι οποίες με γυμνό μάτι φαίνονται σα μια θολή κηλίδα. Επίσης τα νεφελώματα είναι χώρος γέννησης άστρων. Οι κλασσικοί τύποι νεφελωμάτων είναι: διάχυτο νεφέλωμα, νεφέλωμα εκπομπής και σκοτεινό νεφέλωμα.

2. Οι ραδιογαλαξίες είναι τύποι ενεργών γαλαξιών που είναι πολύ λαμπροί στα ραδιοκύματα μεταξύ 10 MHz και 100 GHz. Η παρατηρούμενη δομή στην εκπομπή ραδιοκυμάτων καθορίζεται από την αλληλεπίδραση μεταξύ δύο πιδάκων υλικού και το εξωτερικό ενδιάμεσο, που παραμορφώνεται από τις επιδράσεις της σχετικής ακτινοβολίας. Ο γαλαξίες που τους φιλοξενούν είναι σχεδόν αποκλειστικά μεγάλοι ελλειπτικοί.  

ΚΑΙ ΣΕ ΒΙΝΤΕΟ: https://www.youtube.com/watch?v=5P0p0HBmx_8&t=46s