Δεισιδαιμονία -προλήψεις

Δεισιδαιμονία -προλήψεις

του Κων/νου Αθ. Οικονόμου δασκάλου -συγγραφέα

   ΟΡΙΣΜΟΣ: Η δεισιδαιμονία στην αρχαιοελληνική αλλά και στη Βίβλο έχει καλή σημασία. Σημαίνει τον οφειλόμενο φόβο και σεβασμό προς το Θείο. Δεισιδαιμονία όμως, ακόμη, σημαίνει τη νοσηρή ευλάβεια που δεν έχει ορθή θρησκευτική αντίληψη. Ο δεισιδαίμων, υπό αυτή την έννοια, “είναι ο άνθρωπος που αναμιγνύει στο μυαλό, στα αισθήματα και στις πράξεις στοιχεία ξένα προς το αληθινό περιεχόμενο της πίστης” (Θρησκευτική Ηθική Εγκυκλοπαίδεια). Η δεισιδαιμονία οφείλεται στην ανώριμη πίστη, στην υποανάπτυκτη σκέψη αλλά και στο υποσυνείδητο, ατομικό ή και συλλογικό. Παρ' όλα αυτά, δεισιδαιμονία και προληπτικότητα εμφανίζονται και σε ανθρώπους που έχουν σπουδαία κατά κόσμον μόρφωση.

   ΕΙΔΗ ΠΡΟΛΗΨΕΩΝ: Οι δεισιδαιμονίες μπορούν να χωρισθούν: α΄στις προλήψεις που έχουν σχέση με τον άνθρωπο και τις πράξεις του, τα ζώα και τη φύση και β΄σ' αυτές που αναφέρονται σε υπερφυσικά στοιχεία, όπως στοιχειά, δράκους, νεράιδες, φαντάσματα, κ.ά. Συχνά ο λαός πιστεύει στο “ποδαρικό” για κάποιες μέρες, όπως η Πρωτοχρονιά και η πρωτομηνιά. Σχετική πρόληψη είναι και το “χερικό”, δηλαδή αν θα είναι “γουρλής” ο πρώτος αγοραστής κάθε μέρα σε ένα κατάστημα για τον πωλητή. Χαρακτηριστική πρόληψη είναι τα “μαρτάκια” που μητέρες βάζουν στα παιδιά τους την πρώτη Μαρτίου για να μη μαυρίσουν από τον ήλιο (άσχετα αν επιδιώκεται το μαύρισμα στα θερινά μπάνια!). Λένε στην Καστοριά πως τα μυρμήγκια μέσα στο σπίτι φέρνουν καλοτυχία, ενώ αλλού, ότι τα χελιδόνια φέρνουν την ευτυχία στα σπίτι που κτίζουν τις φωλιές τους. Στην Αιτωλία λένε πως το πρώτο φρούτο των δέντρων πρέπει να πετιέται, γιατί όποιος το φάει θα πεθάνει. Αλλού πιστεύουν ότι όποιος φυτεύει δέντρα, ιδίως καρυδιές, θα πεθάνει νέος κι έτσι το σχετικό έργο το αναλαμβάνουν ηλικιωμένοι! Σε αντικατάσταση αρχαίων εθίμων, ακόμη και ανθρωποθυσιών, επικρατεί, και σήμερα, σε πολλές περιοχές η πρόληψη της σφαγής ενός πετεινού στα θεμέλια των σπιτιών. Έτσι το θυσιαζόμενο ζώο, που μπορεί να είναι και κριάρι ή τράγος, είναι το taboo που δίνει ψυχή στο σπίτι. Κατάλοιπο της “στοίχειωσης” του σπιτιού αποτελεί η πρόληψη ότι πεθαίνει μέσα στο χρόνο εκείνος του οποίου η σκιά θα κτισθεί στα θεμέλια από τους μαστόρους! Σε πολλά μέρη της Ελλάδας αποφεύγουν να κοιμούνται κάτω από συκιά γιατί κάνει “βαρύ” ίσκιο, λόγω του ότι θεωρείται κατοικητήριο του διαβόλου. Γενικά ο δεισιδαίμων ή προληπτικός εξετάζει τα πάντα υποκειμενικά και όχι αυτά καθ' αυτά ή σε σχέση μεταξύ τους. Πολλές από τις δεισιδαιμονίες σκοπό έχουν τη δέσμευση και τον εξιλασμό των υπερανθρώπων δυνάμεων, ενώ πολλές από τις “οδηγίες” για την επήρεια των ουρανίων σωμάτων (δες και αστρολογία) συμπεριλαμβάνονται σε διάφορα “μαγικά” βιβλία, τύπου “Σολομωνικής”.

    ΤΟ ΠΑΡΑΛΟΓΟ ΤΩΝ ΠΡΟΛΗΨΕΩΝ: Λίγοι είναι αυτοί που παραδέχονται ότι φοβούνται να ταξιδέψουν Τρίτη και δεκατρείς, να χαιδέψουν μαύρη γάτα, να σπάσουν έναν καθρέφτη. Κι όμως, χτυπάμε ξύλο για να μην προκαλέσουμε την τύχη μας, κουβαλάμε φυλαχτά και αντικείμενα φετίχ για γούρι ή προστασία, ενώ κοιτάμε καθημερινά τα “ζώδια”. Ακόμη, συχνά αποκρύπτουμε μια μέλλουσα αγορά μας ή τα σχέδιά μας για κάποιο ταξίδι για να μη μας “ματιάσουν”. Λένε για τον Φρόυντ, που τα 'βαλε με θρησκείες και προλήψεις, ότι καθημερινά χαιρετούσε το ίδιο αγαλματάκι που ήταν τοποθετημένο στα δεξιά του γραφείου του για να ξεκινήσει τη μέρα του. Δεν ξεχνάμε προπονητή-βουλευτή που για σειρά ετών φορούσε το ίδιο σακάκι για να μη χάνει.

   ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ: Κατά τους ψυχολόγους πρόκειται για μία βαθιά ριζωμένη στην ανθρώπινη εξέλιξη συνήθεια, που μας κάνει να εξηγούμε διαισθητικά και παιδικά, αυτό που δεν βλέπουμε και δεν αντιλαμβανόμαστε με την νόηση και την λογική. Οι μύθοι, οι προλήψεις, η λεγόμενη «μαγική σκέψη» αντιστάθηκαν σήμερα με πράγματα και καταστάσεις που αφορούν την προσωπική στάση του καθενός απέναντι στη ζωή. Αυτές οι διαδικασίες παρατηρούνται σε πολλούς ανθρώπους, οι οποίοι δημιουργούν μόνοι τους τις τελετουργίες τους ή  προσδίδουν ιδιαίτερη δύναμη σε ένα αντικείμενο, το “γούρι”, έχοντας το συνδέσει με ένα χαρούμενο συμβάν, ένα αγαπημένο πρόσωπο, μία μέρα, ένα τόπο, ένα συναίσθημα. Η Ψυχολογία προσπαθώντας να εξηγήσει την ανθρώπινη αυτή ανάγκη ανατρέχει πίσω στην πρώιμη παιδική ηλικία. Σύμφωνα με τον Winnicott, ψυχαναλυτή και παιδοψυχίατρο, το βρέφος, όταν αντιλαμβάνεται την απουσία της μητέρας, βρίσκει ένα αντικείμενο (κούκλα, πιπίλα, κομμάτι πανί, κουβέρτα) που την «υποκαθιστά» απαλύνοντας το φόβο του χωρισμού και την μοναξιά. Το λεγόμενο «μεταβατικό» αυτό αντικείμενο αποκτά για το βρέφος σημασία συμβολική και είναι ο σύνδεσμος του εσωτερικού κόσμου του παιδιού με τον εξωτερικό κόσμο. Το καθησυχάζει και του επιτρέπει να επικεντρώνεται στον εαυτό του. Κατά τον Jung, οι προλήψεις όπως και τα σύμβολα που συναντάμε στην μυθολογίες, στις θρησκείες, στην τέχνη, στα όνειρα, αποτελούν έκφραση της συλλογικής ανθρώπινης μνήμης, που όλοι κουβαλάμε μέσα μας. Αυτές οι δύο ερμηνείες αλληλοσυμπληρώνονται γιατί επιβεβαιώνουν την ανθρώπινη ανάγκη να έχουμε τρόπους να απαλύνουμε φόβους που απ’ το ξεκίνημα της ζωής μάς συνοδεύουν, να “απαντάμε” σε ερωτηματικά, να έχουμε την αίσθηση ότι δεν είμαστε εκτεθειμένοι στο άγνωστο. Το γεγονός, η πράξη, το αντικείμενο της πρόληψης σηματοδοτεί ένα φόβο και ταυτόχρονα μία ελπίδα επιτρέποντάς μας πολλές φορές να συγκεντρώσουμε χάρη σ’ αυτό την εσωτερική μας δύναμη, έστω και με αυθυποβολή. 

 ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ: Η πίστη στις προλήψεις μπορεί να γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης ή ψυχολογικά επικίνδυνη. Μέντιουμ, χαρτορίχτρες, καφετζούδες, αστρολόγοι, μάγοι, “θεραπευτές”, γιόγκι, σύμβουλοι φενγκ σούι, πνευματιστές και παραψυχολόγοι, συχνά εκμεταλλεύονται αυτήν ακριβώς την ανάγκη μας να εξηγήσουμε τη ζωή και τον κόσμο γύρω μας με τρόπο μαγικό. Ένα μικρό παιδί μπορεί να πιστεύει ότι το αρκουδάκι του είναι ζωντανό, έρχεται όμως η στιγμή που καταλαβαίνει ότι αυτό δεν είναι αλήθεια. Ξέρει τότε ότι υπάρχουν πράγματα, δύσκολα και δυσάρεστα που πρέπει και μπορεί να αντιμετωπίσει χωρίς «μαγική» βοήθεια. Το αρκουδάκι δεν παύει να είναι παρηγοριά, ανακούφιση, καταφύγιο. Έχει όμως πια την αξία που το ίδιο το παιδί του δίνει. Κάπως έτσι συμβαίνει και με τις προλήψεις.

   ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΚΑΙ ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑ: Ο άνθρωπος μετά την πτώση του, σκοτισμένος, ρέπει προς την δεισιδαιμονία. Αθεΐα και δεισιδαιμονία πάνε μαζί! Φαίνεται αφύσικο. Και όμως είναι το πιο φυσικό. Ψέμα το ένα, ψέμα και το άλλο. Και τα δύο προέρχονται από εκείνον, που ο Χριστός τον ονόμασε «πατέρα του ψεύδους». Δύο παραδείγματα από τη Βίβλο και την Ιστορία είναι χαρακτηριστικά: Όταν ο βασιλιάς Σαούλ έπαυσε να υπακούει στον Θεό, δια του προφήτου Σαμουήλ, κατέφυγε στην εγγαστρίμυθο μάγισσα της πόλεως, Αενδώρ, να του πει την αλήθεια, ζητώντας συμβουλές! Ο Φίλιππος ο ωραίος, βασιλιάς της Γαλλίας, ήταν ξακουστός για δύο πράγματα: γιατί ήταν άθεος, και γιατί έλεγε στους επισκέπτες του την τύχη τους, κοιτάζοντας το φλυτζάνι του καφέ. Χαρακτηριστική η δεισιδαιμονία των Εβραίων, λίγο πριν τη Σταύρωση του Κυρίου: Ήθελαν να φονεύσουν τον Χριστό και τον πήγαν από τον Καϊάφα στο πραιτώριο. Όμως δε μπήκαν στο πραιτώριο, για να μη μιανθούν (Ιω. ιη΄ 28). Γιατί ξημέρωνε γιορτή! Να φονεύσουν αθώο άνθρωπο, δεν ήταν μίασμα! Να εισέλθουν στο πραιτώριο την εορτή, τούς ήταν μίασμα! Τα ίδια συμβαίνουν και σήμερα. Χάνεται η πίστη και πλημμυρίζει ο κόσμος με προλήψεις και δεισιδαιμονίες. Πετάξαμε τον αληθινό Θεό και παραδώσαμε τούς εαυτούς μας στον αντίχριστο, για τον οποίον είπε ο Χριστός: «Εκείνος, είναι απ' αρχής ανθρωποκτόνος».

    ΕΠΙΜΥΘΙΟ: Ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης, απαγορεύει την θεία Κοινωνία δια βίου σ' αυτόν που πηγαίνει σε μάντεις και σε μάγους, γιατί τους θεωρεί (και είναι) αρνητές του Χριστού. Είναι καιρός να υιοθετήσουμε την μεγαλύτερη φιλοσοφία της ζωής, που αποδεικνύεται η βέβαιη και αληθινή, ουσιαστική πίστη μας στον Σωτήρα και Λυτρωτή Ιησού Χριστό, μακριά από κάθε μορφής δεισιδαιμονία και πρόληψη: "Εαυτούς και αλλήλους και πάσαν την ζωήν ημών Χριστώ τω Θεώ παραθώμεθα".

Βιβλιογραφία: Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Δ΄, 991-994

http://www.mypsychologist.gr/el/published-articles/eautos-prosopikotita/41-2010-05-29-20-25-03

Πρωτ. Νικόλαος Λαγουμτζής Ταγματάρχης, Μάγια και δεισιδαιμονίες

πρωτοπρ. Ιωάννης Σ. Ρωμανίδης, Πατερική Θεολογία