Η Κατάρα

Η Κατάρα

του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου δασκάλου– συγγραφέα

ΓΕΝΙΚΑ: Κατάρα ή αρά είναι η ισχυρή επιθυμία, που εκφράζεται με λόγια, για να συμβεί κάποιο κακό σε ένα ή και περισσότερα πρόσωπα. Μπορεί να εκφράζεται από θεότητα (Ησίοδος Θεογονία, 793-804) ή από άνθρωπο ή και από ολόκληρο το λαό, όπως στην περίπτωση που περιγράφεται στο Δευτερονόμιο, ια΄29. Κυρίως όμως από ένα άτομο που εύχεται το κακό κάποιου. Πολλές φορές η κατάρα συνοδεύεται από συμβολική χειρονομία ή επιδεικνύεται με κάποιο συμβολικό αντικείμενο.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ: Η κατάρα συναντάται από την εποχή την οποία ο πρωτόγονος απέκτησε πλήρη συνείδηση της δύναμης του λόγου του και ταύτησε ανικείμενα με λέξεις. Η λέξη για τον πρωτόγονο δεν ήταν απλά το όνομα του αντικειμένου, που ονομάτιζε, αλλά ήταν το ίδιο το ανικείμενο. Γι' αυτό λέξη και αντίστοιχο αντικείμενο ταυτίζονταν, π.χ. λέγοντας “κεραυνός”, ο πρωτόγονος “έφερνε” τον κεραυνό μπροστά του. Συνεπώς, η απλή κατονομασία του αντικειμένου κατά κάποιου εχθρού σήμαινε την πραγματική παρουσία αυτού. Σε εκείνο το στάδιο η κατάρα θεωρείτο πνεύμα, που είχε μαγική δύναμη και μπορούσε να συμβολίζεται με ένα αντικείμενο ή αργότερα μπορούσε να γραφεί πάνω σε κάποιο υλικό αντικείμενο, όπότε η ενέργεια προοσανατολιζόταν εναντίον κάποιου “στόχου” του οποίου επιδιωκόταν η βλάβη. Κάτι τέτοιο παρατηρείται στους αρχαίους χρόνους, όπου οι λέξεις της κατάρας γράφονταν σε πινακίδες, συνήθως μολύβδινες, που τις έκρυβαν σε τάφους ή βαθιά στο χώμα ή στο θαλάσσιο βυθό για να μην είναι δυνατόν σε κανέναν να “σπάσει” την κατάρα. Αυτές οι πνακίδες λέγονταν κατάδεσμοι. Συχνά η κατάρα δεν στρεφόταν απλά εναντίον ενός εχθρού, αλλά και εναντίον των μελλοντικών του απογόνων (Ηρόδοτος, στ΄86). Ακόμη, θεωρείτο ότι τέτοια κατάρα μπορούσε να μιάνει οποιονδήποτε ερχόταν σε επαφή μ' αυτή, ακόμη και τον ίδιο τον καταρώμενο. Στην αρχαία Ελληνική. η αρά (κατάρα) μπορούσε να έχει και τη σημασία της ευχής (Ιλιάδα Ο 378, Ψ 199) και της κατάρας (Ομήρου Ιλιάς Ι 566, Αισχύλου Προμηθεύς 910). Στην Αθήνα μάλιστα η Αρά θεωρείτο θεότητα του ολέθρου και της εκδίκησης, που είχε μάλιστα το δικό της ναό. Κατά τον Αισχύλο, η Αρά ταυτιζόταν με τις Ερινύες (Ευμενίδες, 417). Η δύναμη της κατάρας εξαρτιόταν από τον καταρώμενο. Θεωρείτο ότι οι κατάρες γονέων, ετοιμοθανάτων, ιερέων, μάγων, φτωχών, γυναικών αλλά και των φιλοξενουμένων, είχαν μεγαλύτερη δύναμη. Η δύναμη μιας κατάρας εξαρτιόταν ακόμη από τη δύναμη της λέξης ή τη δύναμη της επιθυμίας προς το κακό. Στην αρχαιότητα υπήρχαν “ειδικευμένοι” μάγοι ή ιερείς που μπορούσαν να καταστρέψουν την ενεργεια μιας κατάρας. Η κατάρα αποτελούσε, και συχνά, ακόμη αποτελεί, ένα όπλο στα χέρια των αδικουμένων ή καταπιεσμένων κατά των δυνατών εχθρών τους ή των αμυνομένων κατά αοράτων, αγνώστων ή ισχυροτέρων εχθρών. Ακόμη χρησιμοποιείτο σαν προστατευτικό μέσο της ιδιοκτησίας αγρών, οικιών ή τάφων, γι' αυτό και συχνά υπήρξε φόβος, κυρίως μεταξύ λαθρανασκαφέων ή αρχαιολόγων, κατά τις εργασίες διερεύνησης ανασκαμμένων τάφων, πυραμίδων κ.ά. Συχνά η κατάρα ήταν “μέθοδος” τιμωρίας των κλεφτών (Πλάτων, Νόμοι Η΄843). Έτσι σε ένα αγγείο που βρέθηκε στην Κύμη είναι γραμμένο: “ος δ' αν με κλέψη, τυφλός έσται”, δηλαδή “όποιος με κλέψει, ας τυφλωθεί”! Ακόμη, κατάρες χρησιμοποιούναν, προληπτικώς, και από γεωργούς κατά την ώρα της σποράς, για την αποτροπή των πονηρών πνευμάτων που εμπόδιζαν την καρποφορία. “Δει καταράσθαι τε και βλασφημείν, εί μέλλει το κύμινον καλόν έσεσθαι και πολυ” (Θεόφραστος, Περί φυτών Η΄3). Συνηθισμένη ακόμη ήταν η κατάρα σε περιπτώσεις συμφωνιών. Στην περίπτωση αυτή η κατάρα παρέμενε ανενεργής, εκτός αν κάποιος από τους συμβαλλόμενους αθετούσε τους όρους της συμφωνίας (Ιλιάδα Γ 298-301). Όταν η θρησκευτική συνείδηση έφτασε σε ανώτερο επίπεδο, η αρά έχασε τη μαγική της χροιά και μετατράπηκε σε προσευχή προς τους θεους για να φέρουν αυτοί το κακό στον εχθρό του προσευχομένου. Συνήθως, στην εποχή αυτή, η προσευχή νοείται ότι εισακούεται μονό αν ο προσευχόμενος είναι ηθικός και το άτομο επί του οποίου στρέφεται η αρά είναι άξιο τιμωρίας. Ειδάλλως θα πρόκειται γι' αυτό που και σήμερα λέει ο λαός περί “άδικης κατάρας” που επιφέρεται εδώ κι εκεί χωρίς να “χτυπά” κανέναν. Έτσι στην Α. Γραφή διαβάζουμε: “ώσπερ όρνεα πέταται και στρουθοί, ούτως αρά ματαία ουκ επελεύσετε ουδενί.” (Παροιμ. κστ΄2). Σύμφωνα με το Δυτικό εκκλησιαστικό Πατέρα, Θωμά Ακινάτη, μόνο η αρά που προέρχεται από το Θεό μπορεί να επενεργήσει, ενώ αντιθέτως η ανθρώπινης προέλευσης, ασχέτως του “αποστολέα” και του δέκτη, είναι παντελώς ανενέργητος (Summa B 2, 26).

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ: Οι κατάρες και οι ευχές ακόμη, ως προς τη φύση τους θυμίζουν τις επωδές των αρχαίων και ήταν συνηθέστατες στην αρχαία Ελλάδα, μάλιστα πολλές εξ αυτών τις συναντάμε σε έργα αρχαίων τραγικών. Η συνήθεια δεν υποχώρησε ούτε στα χριστιανικά χρόνια, γι' αυτό και ο Απόστολος Παύλος συνιστά: “ευλογείτε και μη καταράσθε” (Ρωμ. ιβ΄14). Ακόμη και στους βυζαντινούς χρόνους η συνήθεια, το πάθος καλύτερα, της κατάρας υφίσταται. Έτσι ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος γράφει ότι ακόμη και οι πιστοί της εποχής του ήταν: “προς αράν προχειρότατοι” και συνιστά: “περί του μη αράσθαι και κατεύχεσθαι των εχθρών”. Στους Νομοκανόνες (17ος αι.), κανονίζονται και ψέγονται “όσοι βλασφημούσι και αναθεματίζουσι”. Δυστυχώς και στη σημερινή Ελλάδα, δεν άλλαξε κάτι προς το καλύτερο. Στην ψυχή του ανθρώπου υπάρχει το πάθος της δεισιδαιμονίας που γεννά την αντίληψη ότι ο Θεός θα σταθεί αρωγός στον καταρώμενο, στρεφόμενος εναντίον οιουδήποτε ο ίδιος μισεί! Ο εγωισμός και η αφέλεια πολλών οδηγούν στην παιδαριώδη αντίληψη, ότι ο Θεός πραγματικά θα τον βοηθήσει, αναδεικνύοντας μια “πίστη” κατά την οποία ο Θεός είναι βοηθός σε κάθε επιθυμία του “πιστού”, αρρωγός του και εκδικητής του! Έτσι, ακούμε συχνά: “Από το Θεό να το΄βρεις!” Συχνή κατάρα, που λέγεται σαν 'ψωμοτύρι” είναι το “άι στο διάβολο”, χωρίς να συνειδητοποιείται ότι καλούμε το διάβολο να αναλάβει τον άνθρωπο που αντιπαθούμε. Ουσιαστικά, ζητάμε ο εχθρός μας να δαιμονιστεί! Ο Νεοέλληνας εξακολουθεί εύκολα να καταριέται, βλαπτοντας ουσιαστικά κυρίως τον εαυτό του, όχι μόνο στην καθημερινή του συνομιλία αλλά και στα τραγούδια του, δείχνοντας ότι οι δεισιδαίμονες αυτές αντιλήψεις πηγάζουν από τα βάθη της ψυχής και του συλλογικού ανθρώπινου ιστορικού ειδωλολατρικού υποσυνείδητου. Συχνά οι κατάρες συνοδευονται από μαγικές ενέργειες. Έτσι, μερικές γυναίκες όταν καταριούνται, αφαιρούν το κάλυμμα της κεφαλής ή χτυπούν με την παλάμη τους το έδαφος, προς επίκληση υποχθόνιων διαμόνων, προφέροντας τα λόγια της κατάρας. Άλλες γυναίκες καταριούνται τα παιδιά τους μπροστά στην εικόνα του Αγίου, ξεγυμνώνοντας τα στήθια τους! Ακόμη και η “ψευδοεπιστήμη” της Αστρολογίας έρχεται και βοηθά τους καταρώμενους, δείχνοντας ποια είναι η κατάλληλη μέρα ή ώρα για να εκστομιστεί η κατάρα με μεγαλύτερη επιτυχία! Γνωστές κατάρες είναι: “άμοιρος να μείνεις, χωρίς παιδιά!”, “να μη χρονίσει το παιδί σου”,“Να σε νεκροφιλήσω!”, κ.ά. Αξίζει να σημειωθεί πως η κατάρα “εξουδετερώνεται” κατά τις λαϊκές δοξασίες ή με ανταπάντηση και ανταπόδοση αυτής ή με μαγικές ενέργειες από την πλούσια δεξαμενή των φληναφημάτων της δεισιδαιμονίας (φασκέλωμα, φτύσιμο, χτύπημα ξύλου, το κλείσιμο των αυτιών, το ρίξιμο αλατιού στο νερό. κ.τ.λ.)

ΕΠΙΜΥΘΙΟ: Ρίζα της κατάρας είναι η δεισιδαιμονία και η μνησικακία. Υποβολέας είναι το μίσος κατά του συνανθρώπου, ενώ οι αναστολές του καταρώμενου είναι μηδενικές λόγω απουσίας της πίστης και της αγάπης. Δεν θα μπορούσε με σαφήνεια να απαντηθεί κατά πόσο “πιάνουν” οι κατάρες. Πάντως ο δαιμονισμός, αλλά και πολλά πάθη του ανθρώπου προέρχονται από τον μόνιμο εχθρό της ανθρωπότητας διάβολο, που είναι σίγουρο ότι θα προστρέξει ως αρωγός σε κάθε καταρώμενο. Το αποτέλεσμα κρίνεται από το κατά πόσο το “θύμα” της κατάρας φέρει την πανοπλία της πίστης στον Άγιο Τριαδικό Θεό.

………………………………………………..

Βιβλιογραφία:

- Ν. Γ. Πολίτης, Ευχαί και κατάραι παρά τω ελληνικώ λαώ, Θ΄ 1874-5

-Στ. Κυριακίδης, Ελληνική Λαογραφία, Α΄μέρος (1922)

-Ι. Θ. Κακριδής, Αραί, Αθήναι 1929

-Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, Γ΄, Αθήναι 1949

-Π. Πάλλης, Κατάρα, Θ.Η.Ε., Ζ΄ 444-448