Ερωτήματα δια το Ψαλτήριον

Με χαράν επληροφορήθημεν την επανέναρξιν της εκδόσεως του Δελτίου Βιβλικών Μελετών με την ευχήν και ελπίδα ότι αυτό θα υπηρετήση θεολογικά άρθρα, που θα αφορούν εις την Ορθόδοξον μελέτην της Αγίας Γραφής, την οποίαν τόσον ηγάπησαν οι Πατέρες της Εκκλησίας. Μεταξύ των άρθρων που φιλοξενούνται, δημοσιεύεται και άρθρον του αιδεσιμολογιωτάτου πρωτοπρεσβυτέρου Αντωνίου Πινακούλα με θέμα «Η επαναφορά του Ψαλτηρίου στην ενοριακή λειτουργική ζωή».

Το άρθρον αρχικώς αναφέρεται εις την χρήσιν του Ψαλτηρίου εις την σημερινήν λειτουργικήν ζωήν, κατά την οποίαν ορθώς επισημαίνεται ότι πολλάκις αντιθέτως προς τας διατάξεις του τυπικού, η ανάγνωσις του Ψαλτηρίου παραλείπεται, γεγονός το οποίον επιφέρει πλήγματα εις την αρτιότητα και το βάθος της λειτουργικής μας ζωής, την οποίαν «ακρωτηριάζει», ως γράφει. Εξ αιτίας αυτού, ο π. Αντώνιος προχωρεί εις προτάσεις δια την επανεργοποίησιν της χρήσεως του Ψαλτηρίου εις την ενοριακήν ζωήν και τέλος ασκεί κριτικήν εις την προσφάτως εκδοθείσαν υπό της Ελληνικής Βιβλικής Εταιρείας απόδοσιν του Ψαλτηρίου από το κείμενον των Ο  εἰς την νέαν ελληνικήν.

Εισαγωγή μεταφράσεων εις την λατρείαν;

Το πρώτον, το οποίον προβληματίζει εις το άρθρον, είναι η πληροφορία ότι εις την λατρείαν μας σήμερα εισάγονται μεταφράσεις: «η εισαγωγή γίνεται ανεπίσημα, με πρωτοβουλίες υπευθύνων ποιμένων της Εκκλησίας, επισκόπων και πρεσβυτέρων». Διερωτώμεθα πόσον υπεύθυνοι δύνανται να είναι Επίσκοποι, οι οποίοι εισάγουν ανεπισήμως εις την λατρείαν μεταφράσεις; Ποίοι είναι αυτοί; Διατί δεν γίνεται σεβαστή η απόφασις της Ι. Συν­όδου, συμφώνως προς την οποίαν απηγορεύθη αυτή η πράξις; Η Ι. Συν­οδος ας καλέση τον π. Αντώνιον η όποιον γνωρίζει, δια να καταστή γνωστόν ποίοι δρουν άνευ αδείας η τουλάχιστον συνεννοήσεως.

Η σκέψις του π. Αντωνίου δια την επαναφοράν του Ψαλτηρίου εις την ενοριακήν ζωήν κινείται εις δύο άξονας. Ο πρώτος είναι ότι κρίνει απαραίτητον την εισαγωγήν μεταφρασμένου Ψαλτηρίου εις την λατρείαν και ο δεύτερος ότι απαιτείται επαναφορά ενός «ασματικού τυπικού», εις το οποί­ον θα δίδεται δυνατότης αξιοποιήσεως όλου του Ψαλτηρίου εις την λατρείαν.

Όσον αφορά εις τον πρώτον άξονα, πολλά έχουν γραφή εις τα οποία φαίνεται ότι η μετάφρασις εις την λατρείαν θα ζημιώση την ιδίαν την λατρείαν. Θα σχολιάσωμεν όμως καλόπιστα μερικά από τα επιχειρήματα του π. Αντωνίου.

Αι μεταφράσεις είναι ακατάλληλοι

Κατ’ αρχάς ο ίδιος εντοπίζει το πρόβλημα ότι όλαι αι μέχρι σήμερον μεταφράσεις δια διαφορετικούς λόγους δεν είναι κατάλληλοι δια την λατρείαν. Αλλά αν δεν είναι κατάλληλοι, παρά το ότι έχουν γίνει πάρα πολλαί διαφορετικαί απόπειραι, μήπως πρόκειται ποτέ να είναι; Η αντιστρόφως: αν υπήρχε μία τόσο καλή μετάφρασις υποθετικώς θα είχεν εισαχθή ήδη εις την λατρείαν, επομένως το γεγονός ότι καμία μετάφρασις, πλην εκείνης των Ο , δεν έγινε ποτέ αποδεκτή, καταδεικνύει ότι δεν πρόκειται να υπάρξη τέτοια μετάφρασις, διότι πάντοτε θα υπολείπεται εις κάτι και θα εγείρη διαφωνίας. Άλλωστε ένα άλλο πρόβλημα το οποίο υπάρχει είναι ότι, αν όπως ο ίδιος δέχεται, καλαί μεταφράσεις που έγιναν από τον Φώτην Κόντογλου δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν, διότι είναι εις άλλον γλωσσικόν ιδίωμα, τότε τι μας διασφαλίζει ότι με την συνεχή εξέλιξιν της νέας ελληνικής δεν θα απαιτήται συνεχώς μία αναθεώρησις η εκπόνησις νέων μεταφράσεων κάθε δεκαετίαν, ώστε να είναι συνεπής η μετάφρασις με την γλώσσαν της εποχής; Δεν θα ανοίξη έτσι ένας φαύλος ατελείωτος κύκλος;

Λησμονείται εις αυτό το σημείον ότι και η μετάφρασις των Ο , δεν είναι μία τυχαία μετάφρασις αλλά είναι αρρήκτως συνδεδεμένη με τας απαρχάς της Εκκλησίας και τας συγκεκριμένας περιστάσεις, και εις το διάβα των αιώνων αλληλεπίδρασε με την θεολογίαν της λατρείας π.χ. «Ο ΩΝ», είναι φράσις των Ο , η οποία ευρίσκεται εις την εικόνα του Ιησού Χριστού, η οποία δεσπόζει εις το τέμπλον η η λέξις «Παντοκράτωρ», η οποία δεσπόζει εις την εικόνα του Κυρίου εις τον τρούλλον κ.α.

Η λατρεία πέραν του νοήματος

Ενώ υποστηρίζει τας λειτουργικάς μεταφράσεις ο π. Αντώνιος γράφει: «ακούγοντας ένα στίχο, αρχίζουμε να νιώθουμε αυτό που θέλει να μας πει, πριν αρχίσουμε να σκεφτόμαστε το νόημά του» και αλλού: «πάντοτε ωθείται στην παράδοσή μας να επαναλαμβάνει, να μαθαίνει από στήθους ει δυνατόν τους στίχους των ψαλμών, αυτό που καταλαβαίνει εν μέρει αλλά δεν καταλαβαίνει τελείως, αυτό που του χαρίστηκε αλλά ακόμη παραμένει απρόσιτο, αυτό που βρίσκεται πέρα από τη δύναμη του νοήματος». Και πάλι εις άλλο σημείον αναφέρει ότι «είναι υποχρέωση της κατήχησης και του κηρύγματος η ανάλυση και η ερμηνεία» λέξεων που δεν είναι κατανοηταί με την πρώτην ανάγνωσιν καθώς παραπέμπουν εις πολλάς σημασίας π.χ. η λέξις «καρδία». Αν λοιπόν αφ᾽ ενός κάτι πρέπει να παραμένη πέραν από την δύναμιν του  νοήματος  και  να  μη  εξαν­τλήται εις αυτήν και αν αφ᾽ ετέρου η κατήχησις είναι επιβεβλημένον γεγονός δια την μύησιν του πιστού εις το νόημα του Ψαλτηρίου, τότε προς τι πραγματικά ο λόγος των λειτουργικών μεταφράσεων;

Πιθανώς όμως να έχουμε παρανοήσει τα γραφόμενά του.

Η σπουδαιότης της προφορικότητος

Ο π. Αντώνιος προτάσσει την σπουδαιότητα της προφορικότητος, που συνοδεύει την ανάγνωσιν του Ψαλτηρίου, εις την Εκκλησίαν. Μάλιστα εις τέτοιον βαθμόν, ώστε να θεωρή ότι καθίσταται αναγκαία προϋπόθεσις δια την κοινήν προσευχήν, την λατρείαν αλλά και δια την συγκρότησιν της κοινότητος, της ενορίας. Αυτό το στηρίζει εις τα εξής επιχειρήματα: α) ότι τα βιβλιαράκια, τα οποία χρησιμοποιούν πολλοί κατά τη λατρείαν, αποδιοργανώνουν την σύναξιν της προσ­ευχής, διότι η ανάγνωσις είναι ατομικόν γεγονός, ενώ δια της προφορικότητος επιτυγχάνεται η κοινή συμμετοχή όλων εις την λατρείαν, β) ότι η μνήμη και η ανάκλησις κατά την λατρείαν είναι πολύ σημαντικά και αυτά υπηρετούνται κυρίως από την προφορικότητα, και γ) ότι η προφορικότης είναι αρρήκτως συνδεδεμένη με την όλην θεολογίαν της Εκκλησίας με κάποιον τρόπον π.χ. η φράσις: ο Λόγος του Θεού. Βεβαίως είναι αδιαμφισβήτητον ότι η προφορικότης είναι ιδιαιτέρως σημαντική. Λαμβάνοντες αυτό ως δεδομένον διερωτώμεθα αν όντως η προφορικότης θα εξυπηρετηθή καλύτερα με μίαν μετάφρασιν; Αν η γλώσσα του Ψαλτηρίου είναι τόσον υπέροχα δομημένη, ώστε να δύναται κανείς να αποστηθίζη Ψαλμούς και παραλλήλως όλοι οι πιστοί με σιγανή φωνή να συναπαγγέλλουν αυτούς, τι θα συμβή όταν θα εισαχθούν μεταφράσεις; Δεν θα υπάρξη πλήρης αποσυντονισμός, εφ᾽ όσον ούτε η αποστήθισις θα είναι εφικτή, αλλά ούτε η συναπαγγελία, καθώς θα έχη απωλεσθή η ρυθμικότης και η ποιητικότης; Δεν θα υπάρξη μεγαλυτέρα προσκόλλησις εις τα βιβλιαράκια; Ακόμη και να υπήρχε μία τέτοια ποιητική μετάφρασις, που να δύναται οιοσδήποτε πιστός να αποστηθίση, τι θα συνέβαινε εις το μεσοδιάστημα έως ότου οι πιστοί να ξεσυνηθίσουν την παλαιάν και να μάθουν την νέαν; Δεν θα συνέβαινε πλήρης αναστάτωσις εις την Εκκλησίαν;

Επαναφορά τίνος Ψαλτηρίου;

Όσον αφορά εις τον δεύτερον άξονα, το πρώτον το οποίον διαπιστώνει είναι ότι η χρήσις του Ψαλτηρίου περιωρίσθη από την αρχαιότητα ως σήμερον εις τας ακολουθίας, διότι μεγαλυτέραν έκτασιν κατέλαβαν τα τροπάρια και οι κανόνες, που αναφέρονται εις την εορτήν κάθε ημέρας. Αυτό το κρίνει ως αρνητικόν και θεωρεί ότι πρέπει να δοθή και πάλιν μεγαλυτέρα έκτασις εις την χρήσιν του Ψαλτηρίου. Ωστόσο, δεν είναι παρακινδυνευμένον να κρίνεται ως αναποτελεσματικόν κάτι το οποίον υπήρξε «φυσική» εξέλιξις εις την Εκκλησίαν, έστω και αν αφορά το ιερόν βιβλίον του Ψαλτηρίου; Είναι ως αντιστοίχως να θεωρούμεν ότι κακώς επεκράτησαν οι κανόνες έναντι των παλαιοτέρων κοντακίων και ότι θα πρέπη να επαναφέρωμεν τα κοντάκια! Όσον σημαντικόν και να είναι το Ψαλτήριον, είναι γραμμένον από το ίδιον το Άγιον Πνεύμα, το οποί­ον εκίνησε την χείρα των συγγραφέων των κανόνων και η Εκκλησία έκρινεν ότι οι κανόνες εκφράζουν ένα πλούτον εφάμιλλον η σπουδαιότερον από το Ψαλτήριον, η τουλάχιστον περισσότερον ταιριαστόν δια την λατρείαν, ώστε να χρησιμοποιούνται αυτοί. Εις τους κανόνας άλλωστε έχει αφομοιωθή όλη η Παλαιά Διαθήκη π.χ. ο Μέγας Κανών. Επίσης η επαναφορά ενός είδους «ασματικού» τυπικού, όπως περίπου προτείνεται, είναι μάλλον αδύνατον να γίνη, όχι μόνον διότι δεν διαθέτομεν τας ακριβείς πληροφορίας, αλλά και διότι η επικράτησις του «μοναχικού» τυπικού δεν έγινε δια τυχαίους λόγους.

Χρήσις άλλων Ψαλμών;

Εις την συνέχειαν, προχωρεί εις την πρότασιν μιας νέας διαιρέσεως του Ψαλτηρίου, το οποίον θα ακολουθή την δομήν της Οκτωήχου, (δηλαδή ανά εβδομάδα υπάρχει ένας ήχος): θα ψάλλωνται διαφορετικοί Ψαλμοί εις τας ακολουθίας προκειμένου εντός οκτώ εβδομάδων να ψάλλωνται σχεδόν όλοι οι Ψαλμοί. Κατ’ αρχάς η μελοποίησίς τους θα εγείρη σωρείαν προβλημάτων… Όμως εκείνο το οποίον χρήζει ιδιαιτέρας προσοχής είναι οι λόγοι δια τους οποίους συγκεκριμένοι Ψαλμοί επεκράτησαν εις την λατρείαν. Οι συγκεκριμένοι Ψαλμοί κατά τον εσπερινόν, τον όρθρον, το απόδειπνον κ.λπ. αφ᾽ ενός είναι οι καταλληλότεροι και συμπυκνώνουν με επιτυχίαν το νόημα της κάθε ακολουθίας, προέρχονται από -αλλά και αποτυπώνουν- ένα συγκεκριμένον θεολογικόν νόημα και βάθος κάθε ακολουθίας και δεν είναι εύκολον να αντικαθίστανται από οποιονδήποτε άλλον Ψαλμόν. Έπειτα οι ίδιοι Ψαλμοί εδώ και μερικούς αιώνες παράγουν μίαν συγκεκριμένην θεολογικήν οπτικήν εντός της Εκκλησίας, μορφώνουν εις την διάνοιαν του πιστού και την θεολογίαν της Εκκλησίας ένα προσδιορισμένον πρίσμα κατανοήσεως της λατρείας.

Ο π. Αντώνιος ορίζει ως τρία τα κριτήρια δια την επιλογήν των Ψαλμών, οι οποίοι θα αξιοποιηθούν: α) την μέχρι τώρα -συνήθως αποσπασματικήν- χρήσιν στίχων π.χ. ως τα αντίφωνα, β) την ερμηνεία των Πατέρων και γ) την αξιοποίησιν της συγχρόνου βιβλικής ερεύνης σχετικώς με τα είδη των Ψαλμών (π.χ. συλλογικός θρήνος, ατομική μετάνοια, βασιλικός ψαλμός, αίνος κ.λπ.). Προκύπτουν όμως πολλά προβλήματα. Η χρήσις ορισμένων στίχων από ένα Ψαλμό δια μίαν εορτήν δεν καθιστά ταυτοχρόνως ολόκληρον τον Ψαλμόν ως κατάλληλον και ταιριαστόν δια την εορτήν. Επίσης αι ερμηνείαι των Πατέρων δεν συμφωνούν πάντοτε· ποία θα γίνη αποδεκτή και ποία θα αδικηθή; Όσον δια την αξιοποίησιν της συγχρόνου βιβλικής ερεύνης, εκτός ότι προφανώς και εκεί υπάρχουν διαφωνίαι, το κυριώτερον είναι πως είναι δυνατόν αυτή να τεθή ως κριτήριον εις την λατρείαν, όταν δεν έχη καμίαν σχέσιν με αυτήν; Η αντιστρόφως: διατί να αγνοηθή π.χ. η φερομένη (κατά την διαδεδομένην αντίληψιν) ως προερχόμενη από τον Άγιον Παΐσιον διαίρεσις των Ψαλμών, καθώς ευκόλως θα την ακολουθούσαν οι πιστοί, και να προτιμηθή εκείνη της βιβλικής ερεύνης; Το εγχείρημα μιας τοιαύτης εισαγωγής εις το εκκλησιαστικόν Σώμα εν ονόματι της επιστήμης φοβούμεθα δεν θα ετύγχανε καμιάς αποδοχής.

Ερωτήματα δια την Βιβλικήν Εταιρείαν

Κλείνομεν αυτάς τα σκέψεις, αι οποίαι ελπίζομεν να προκαλέσουν γόνιμον προβληματισμόν, με απορίας δια την Ελληνικήν Βιβλικήν Εταιρείαν, αι οποίαι προεξενήθησαν από όσα ο π. Αντώνιος γράφει. Πρώτον, επισημαίνει λάθη, τα οποία εμφανίζονται εις την προσ­φάτως δημοσιευθείσαν απόδοσιν του Ψαλτηρίου από τους Ο  εἰς την νέαν ελληνικήν. Θα ληφθούν αυτά άραγε υπ᾽ όψιν από τους ιθύνοντας; Δεύτερον, ο π. Αντώνιος ισχυρίζεται ότι η μετάφρασις αυτή της Ελληνικής Βιβλικής Εταιρείας από τους Ο  προορίζεται δια λειτουργικήν χρήσιν. Είναι αληθές η προσωπική εκτίμησις; Ποία η θέσις της Ι. Συνόδου και της Βιβλικής Εταιρείας;

Ορθόδοξος Τύπος