Η Αρχή της Διαψευσιμότητας στα Θρησκευτικά

Η Αρχή της Διαψευσιμότητας στα Θρησκευτικά

Γιάννης Σπυράλατος

Ο Πλάτωνας περίμενε στη στάση της Ακαδημίας. Το 221 για τα Ιλίσια πεδία αργούσε. Ψιλόβρεχε, και το μποτιλιάρισμα επέτεινε την προσμονή στην Αφετηρία της Γνώσης. Φθινοπώριασε είπε ο Αυγουστίνος, άλλαξε ο Καιρός, έρχονται μπόρες. Καιρός να στρωθούμε για την εξεταστική. Εποχή που φθίνουν οι οπώρες έπεσαν όλες μαζί οι εξεταστικές και οι αξιολογήσεις…

Στο περίπτερο της στάσης, οι ειδήσεις κρεμασμένες στα μανταλάκια, διέδιδαν το κλίμα των ημερών: «Ιερός πόλεμος για τα Θρησκευτικά». «Ο Ιερώνυμος έφαγε τον Φίλη».

Ο Πλάτωνας αγχωμένος με την Ιστορία και τη Φιλοσοφία της Επιστήμης κρυφοκοίταγε βιαστικά τις σημειώσεις για το μάθημα που θα έδινε στο ΜΙΘΕ. Του έμεναν μόνο δύο ώρες για να έρθει κατά πρόσωπο με τον Γαβρόγλου και τον Πόππερ. Ήθελε να τους καθαρίσει και τους δύο για να πάρει πτυχίο. Αρκετά με βασανίσανε, μονολόγησε. Ο φίλος του Αυγουστίνος, δεινός Θεολόγος, φαινόταν σίγουρος για τον εαυτό του. Δεν τον ένοιαζε ο χρόνος. Τον είχε νικήσει στις «Εξομολογήσεις» του. Ατάραχος, σκούντηξε τον Πλάτωνα, δείχνοντας το 221 να πλησιάζει στην αφετηρία. Σπρώχτηκαν λίγο και ανέβηκαν στο λεωφορείο. Θεολόγοι, φιλόσοφοι και ιστορικοί της επιστήμης συζητούσαν για το θέμα της ημέρας: Τα νέα Θρησκευτικά. Λίγο περίεργο μου φαίνεται, είπε ο Πλάτωνας στον Αυγουστίνο, να ενδιαφέρονται τόσο έντονα σήμερα οι άνθρωποι για τον Θεό ή μήπως δεν εχουν ακούσει ακόμη για τον Ορθολογισμό;

Ο Αυγουστίνος του γέλασε και τον πείραξε. Βρε Πλάτωνα, αφού ξέρεις, ο ορθολογισμός του Ακινάτη είναι στα λατινικά και ακολουθεί τα βήματα του μαθητή σου. Ο Πλάτωνας απόρησε. Ο Αριστοτέλης ξεπερασμένος; Μάλλον. Οι σημειώσεις του Γαβρόγλου και του Μπαλτά το αποδεικνύουν οριστικά. Η επιστημονική επανάσταση του 17^ου αιώνα είχε βάλει ταφόπλακα οριστικά στον Αριστοτελισμό.

Ο "Θρίαμβος του Θωμά Ακινάτη", Benozzo Gozzoli, 1471 (Αριστοτέλης και Πλάτων)

Αλλά ο Ορθός Λόγος, η Λογική και ο Ορθολογισμός που πήγαν; Δεν πρόφτασε να ρωτήσει τον Αυγουστίνο και φτάσανε στη Ρηγίλλης, έξω από το Λύκειο που ήταν γεμάτο Γιαπωνέζους, για ένα περίπατο στην Ευδαιμονία με τη ΝΙΚON στο χέρι.

Ο Πλάτων κατέβηκε στο ΜΙΘΕ και ο Αυγουστίνος συνέχισε για τη Θεολογική διαβάζοντας την «Πολιτεία του Θεού». Οι δρόμοι τους χώρισαν προσωρινά. Τους απασχολούσε η Επιστήμη και η Θρησκεία αν είναι δρόμοι αντίθετοι ή παράλληλοι. Για τον οδηγό του 221, ο δρόμος ήταν ένας και αυτός αρκεί να μην έχει κίνηση και εκνευρισμό. Η ηρεμία στην κίνηση είναι το παν. Οι στάσεις είναι ζήτημα θέσεων. Ο Πλάτωνας έφερε στον Νου του τον Ηράκλειτο και μπήκε στο Αμφιθέατρο στο «και ένα». Οι επιτηρητές μοίραζαν τα θέματα και ο Γαβρόγλου έδινε τις τελευταίες εξηγήσεις.

Ο Πλάτων ήταν τυχερός, έπεσε K. Popper και τον ήξερε καλά αν και δεν συμφωνούσε μαζί του μιας και τον είχε κατηγορήσει για πρόδρομο του ολοκληρωτισμού. Η ανοικτή κοινωνία έχει τους εχθρούς της, αλλά και ο Πλάτων μέσα σ’ αυτούς; Ας είναι, σκέφτηκε, πήρε τα θέματα και άρχισε από το πρώτο: «Η αρχή της διαψευσιμότητας» στο έργο του K. Popper «Η Λογική της Επιστημονικής Ανακάλυψης» (1934) (The Logic of Scientific Discovery).

Για την αλήθεια μιας επιστημονικής θεωρίας δεν χρειάζεται μια συνεχής και επαναλαμβανόμενη εμπειρική επαλήθευση αρκεί μία διάψευση και όλα καταρρέουν. Ένας μαύρος κύκνος αρκεί για να αποδείξει ότι η πρόταση «όλοι οι κύκνοι είναι λευκοί» δεν ισχύει στην πραγματικότητα. Πες μου μία περίπτωση που δεν ισχύει αυτό που λέω και η θεωρία μου είναι λάθος. Τα λόγια του Γαβρόγλου αντηχούσαν στα αυτιά του Πλάτωνα.

Τελείωσε, έδωσε το γραπτό του και περίμενε το 221 για την επιστροφή του στην Ακαδημίας. Ήταν άτυχος, έπεσε σε κίνηση και στο Λύκειο το λεωφορείο έβαλε χειρόφρενο. Ο οδηγός ενημέρωσε το επιβατικό κοινό. Δυστυχώς πέσαμε σε ορκωμοσία. Κατέβηκαν. Ο Πλάτων συνέχισε τον Περίπατο από το Λύκειο έως την Ηρώδου Αττικού. Θυμήθηκε τα παλιά. Οι νέοι υπουργοί της κυβέρνησης έδιναν τις πρώτες συνεντεύξεις. Ο Υπουργός Παιδείας κ. Γαβρόγλου, περιτριγυρισμένος από δημοσιογράφους, ήταν το πρόσωπο της ημέρας. Για τις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας τι έχετε να πείτε, τον ρώτησαν οι δημοσιογράφοι, με την αγωνία ότι αύριο θα άλλαζε το Σύνταγμα. Ο Υπουργός απάντησε σοφά και λαϊκά «Μακριά και αγαπημένοι». Και για το μάθημα των Θρησκευτικών;

Ο Πλάτων ακολούθησε τη ροή του Ηριδανού και σκεφτόταν την εξεταστική του Ιουνίου όταν διάβαζε το έργο του K. Popper «Conjectures and Refutations» (1963) και την συνέντευξη του δασκάλου του στην «Καθημερινή» (29/5/2016). Στην ερώτηση του δημοσιογράφου: «Θα αλλάξει τελικά ο χαρακτήρας των Θρησκευτικών; ο κ. Φίλης μιλάει για ένα μάθημα με ισχυρότερα τα στοιχεία θρησκειολογίας. Η πλευρά της Εκκλησίας αντιδρά και κάνει λόγο για επιβολή από το Σύνταγμα του ομολογιακού χαρακτήρα του μαθήματος’’ ο δάσκαλος ως γνήσιος ορθολογιστής και επιστήμονας που σέβεται τον εαυτό του μίλησε ως K. Popper: «Πείτε μου μία χώρα της Ευρώπης όπου υπάρχει το μάθημα των Θρησκευτικών και διδάσκεται όπως στη χώρα μας. Μία».

Ο Πλάτων άφησε στην άκρη τον Πόππερ και την «Καθημερινή» και πήρε στο κινητό τον Αυγουστίνο που βρισκόταν στην αίθουσα της Μεσαιωνικής Θεολογίας στο Ποιμαντικό. Αυγουστίνε με σώζεις, του είπε. Θέλω μια διάψευση για να καταρρίψω τον Γαβρόγλου. Με την Φιλοσοφία της Επιστήμης τα πάω πολύ καλά, αλλά με τα νέα Θρησκευτικά έχω κενά. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση δεν διδάσκεται το Μάθημα των Θρησκευτικών πουθενά ως ομολογιακό μάθημα όπως στην Ελλάδα; Θέλω επειγόντως μια χώρα που κάνουν στην Ε.Ε θρησκευτικά όπως στην Ελλάδα. Μία, μόνο μία.

Ο Αυγουστίνος googlάρισε στο Internet και έπεσε πάνω στην ιστοσελίδα του «Καιρού» για την αναβάθμιση της θρησκευτικής εκπαίδευσης. Η απάντηση βρέθηκε. Στο e-mail έγραφε: «Πλάτωνα σου στέλνω το άρθρο του Σωτήρη Μητραλέξη με τίτλο: «Το μάθημα των Θρησκευτικών στην Ευρωπαϊκή Ένωση», ΙΝΣΠΟΛ, 2016. Διάβασέ το, θα τρελαθείς».

Ο Πλάτωνας έφτιαξε καφέ, άναψε τσιγάρο και υπολογιστή και διάβασε:

Στην Ε.Ε η θρησκευτική εκπαίδευση (υποχρεωτική) έως το 2009 διαμορφώνεται ως εξής:

(α) Ομολογιακή (κατ’ επιλογή): Βέλγιο, Ουγγαρία, Ιταλία, Λετονία, Λιθουανία, Ολλανδία, Τσεχία, Λουξεμβούργο, Πολωνία, Πορτογαλία, Σλοβακία, Ισπανία (12 χώρες).

(β) Ομολογιακή, υποχρεωτική με δυνατότητα εξαίρεσης (απαλλαγής): Αυστρία, Βουλγαρία, Ρουμανία, Κύπρος, Γερμανία, Μάλτα, Βόρεια Ιρλανδία, Ιρλανδία (8 χώρες).

(γ) Διδασκαλία «δεδομένων περί θρησκείας» (fait religieux) (όχι ξεχωριστό μάθημα) αλλά εντάσσεται στα άλλα μαθήματα της ιστορίας, γεωγραφίας, λογοτεχνίας, ΚΠΑ, καλλιτεχνικά. Μοναδική περίπτωση στην Ε.Ε η Γαλλία, λόγω του κοσμικού και ουδετερόθρησκου χαρακτήρα της Εκπαίδευσης με εξαίρεση την Alsace-Moselle.

(δ) Μη ομολογιακή, πολυθρησκευτική εκπαίδευση, σε τοπικό επίπεδο σχολικής μονάδας και με συμφωνία ανά πενταετία μόνο στην Αγγλία-Ουαλία όπου: «Η θρησκευτική εκπαίδευση στοχεύει στην εκμάθηση (1) σχετικά με τις θρησκείες (about religions) και (2) από τις θρησκείες (from religions). Στην ίδια κατηγορία της πολυθρησκευτικής εκπαίδευσης με διάφορες αποκλίσεις ανήκουν οι χώρες Δανία, Εσθονία, Φινλανδία, Σουηδία, Σλοβενία (6 χώρες).

Σε τελευταία ανάλυση όχι μία, αλλά η πλειοψηφία των χωρών της Ε.Ε έχουν ομολογιακό μάθημα με διάφορες παραλλαγές (κατ’ επιλογή ή υποχρεωτικό με δυνατότητα απαλλαγής). Απ’ ότι φαίνεται υπάρχουν πολλοί μαυροι κύκνοι και όχι μόνο ένας που έψαχνε ο Πόππερ και ο Γαβρόγλου. Επομένως αποδεικνύεται ότι στην Ευρωπαϊκή Ένωση όλοι οι κύκνοι δεν είναι λευκοί.

Ο Πλάτωνας έμεινε άφωνος. Δεν πίστευε στα μάτια του. Πράγματι οι αισθήσεις πολλές φορές σε παραπλανούν. Ωστόσο ήξερε καλά τα όρια του εμπειρισμού. Σκέφτηκε να αναζητήσει και σε άλλες πηγές την επαλήθευση των δεδομένων που του έστειλε ο Αυγουστίνος από την ιστοσελίδα «Καιρός». Τελικά όλα τα άρθρα και οι αναλύσεις στο Διαδίκτυο, στα έντυπα και τα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης επιβεβαιώνουν ότι η συντριπτική πλειοψηφία των χωρών της Ε.Ε έχει ομολογιακό θρησκευτικό μάθημα. Αλλά ο «Καιρός» ως Σύνδεσμος Θεολόγων που προωθεί το ΝΠΣ στα Θρησκευτικά και είναι αντίθετος στον ομολογιακό χαρακτήρα του ΜτΘ, γιατί προβάλλει στην ιστοσελίδα του μια έρευνα αντίθετη με την επιχειρηματολογία του; Μήπως ο «Καιρός» αυτοδιαψεύδεται ακολουθώντας τα βήματα του K. Popper στο δρόμο του Κριτικού Ορθολογισμού;

Αλλά και ο Δάσκαλος Γαβρόγλου να πέσει τοσο έξω λόγω Καιρού; Δεν ήξερε, δεν ρώταγε; Δάσκαλε που δίδασκες Πόππερ! Συνήλθε γρήγορα. Δεν μπορεί ο Δάσκαλος Γαβρόγλου να έκανε λάθος. Απλά διέψευσε τον εαυτό του για να αποδείξει ότι είναι αληθινός επιστήμονας. Και θυμήθηκε τον K. Popper. Μία θεωρία είναι επιστημονική όταν υπάρχει έστω και μια πιθανότητα/δυνατότητα διάψευσής της.

Βεβαίως ο Πλάτωνας δεν ξέχασε τον αγαπημένο του Imre Lakatos. Οι επιστήμονες, όπως και οι πολιτικοί, είναι σκληρά καρύδια. Είναι αμετανόητοι και ξέρουν καλά πώς να μπαζώνουν τις τρύπες στις θεωρίες τους. Εξάλλου ο Γαβρόγλου είναι επιστήμονας, αλλά και πολιτικός, σκέφτηκε και ήρθε στο μυαλό του η Ιδεα ότι μαλλον είναι Καιρός να βασιλέψουν οι φιλόσοφοι. Τρεις συνεχόμενοι υπουργοί Παιδείας φιλόσοφοι είναι πολλοί για να είναι τυχαίο. Πάντως σε κάθε περίπτωση αποδεικνύεται ότι η Πολιτική είναι επιστήμη όχι μονο  του εφικτού αλλά και της διάψευσης.

Το καλοκαίρι πέρασε με τον αέρα του δημοψηφίσματος στη Μ. Βρετανία και τη διάψευση της Ενωμένης Ευρώπης. Η Ε.Ε ηταν όνειρο θερινής νυκτός. Η Ειρωνεία της Ιστορίας. Την ώρα που επιχειρείται η εισαγωγή του Νέου Προγράμματος Θρησκευτικών στην Ελλάδα, με βάση κυρίως το μοντέλο της αγγλοσαξωνικής θρησκευτικής εκπαίδευσης (βλ. Οδηγός Εκπαιδευτικού για το ΝΠΣ στο ΜτΘ, ΙΕΠ, 2014), την ίδια ώρα η Μ. Βρετανία αποχωρεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Brexit το λένε και Αντίο Ευρώπη. Άραγε μετά το Brexit για τη δική μας θρησκευτική εκπαίδευση, αφού δεν μας αρέσει η ντεμοντέ ορθοδοξία, μήπως πρέπει να κοιτάξουμε το παράδειγμα κάποιας άλλης ευρωπαϊκής χώρας; Ευτυχώς προς το παρόν έχουν μείνει αρκετές.

Όταν βγήκαν τ’ αποτελέσματα της εξεταστικής του Σεπτεμβρίου στο μάθημα του Γαβρόγλου ο Πλάτωνας είχε πάρει Άριστα 10. Με το πτυχίο στο χέρι πήγε με τον Αυγουστίνο στην Πλατεία Εξαρχείων για να απολαύσουν μια μαύρη μοναστηριακή, ενώ στα γύρω τραπεζάκια έπιναν τσίπ’ρα.