Ελληνική ταυτότητα και γλώσσα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ

Μαρίας Ἀλ. Μαμασούλα, φιλολόγου – θεολόγου – δρος Παιδαγωγικῆ

Ἡ γλῶσσα εἶναι ἀπὸ τὰ κατ᾿ ἐξοχὴν γνωρίσματα τοῦ ἀνθρώπου, ποὺ μὲ μοναδικὸ τρόπο πλούτισε ὁ Δημιουργὸς τὸ πλάσμα του. Ὁ λόγος μας ὡς λογικὴ ταυτίζεται μὲ τὸν λόγο μας ὡς γλωσσικὴ ἔκφραση. Κάθε ἄνθρωπος, ὡς ξεχωριστὴ ὕπαρξη, ἐκφράζεται μὲ τὸν δικό του τρόπο ἂν καὶ χρησιμοποιεῖ τὴν ἴδια γλῶσσα μὲ τὸ ἔθνος καὶ τὸ λαὸ στὸν ὁποῖο ἀνήκει. Ὁ γλωσσολόγος καθηγητὴς Γ. Μπαμπινιώτης γράφει: «Ἡ γλῶσσα εἶναι ὁ κόσμος καὶ ἡ σκέψη ἑνὸς λαοῦ, εἶναι ὁ ἴδιος ὁ λαός». Ἡ γλῶσσα κατὰ τὸν Χάιντεγκερ εἶναι «ἡ κατοικία τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ἄνθρωπος χωρὶς γλῶσσα εἶναι ἄστεγος. Χωρὶς γλῶσσα δὲν ἔχουμε πατρίδα. Γιατί στὴν οὐσία δὲν ὑπάρχει ἄλλη πατρίδα ἀπὸ τὴ γλῶσσα». Καὶ ὁ σοβιετικὸς ἡγέτης Λένιν ἔλεγε χαρακτηριστικὰ: «Ἂν θέλεις νὰ ἐξαφανίσεις ἕναν λαό, ἐξαφάνισε τὴ γλῶσσα του».

Βασικὸ στοιχεῖο τῆς ταυτότητάς μας, ποὺ μᾶς καθορίζει ὡς Ἕλληνες καὶ συγχρόνως καθορίζει τὴ συνείδηση τοῦ ἔθνους μας, εἶναι ἡ γλῶσσα. Ἡ γλῶσσα μας ἀποτέλεσε τὸ κατ᾿ ἐξοχὴν ὅπλο γιὰ τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς μας, τὸ κυριότερο συστατικό τοῦ αὐτοπροσδιορισμοῦ καὶ τῆς συνειδήσεως τοῦ λαοῦ μας. Οἱ ρίζες τῆς ἐθνικῆς μας ταυτότητας, μὲ κυρίαρχο στοιχεῖο τὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα, φτάνουν ὣς τὸν Ὅμηρο,  ἐνῷ στὸν Θουκυδίδη καὶ στὸν Ἰσοκράτη παίρνει πλέον ξεκάθαρη μορφὴ: Ἕλληνες εἶναι ἐκεῖνοι ποὺ μετέχουν στὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα καὶ Παιδεία καὶ ποὺ ὀργανώνουν τὶς πόλεις τους μὲ ἑλληνικοὺς θεσμούς.

Ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα εἶναι ζωντανὴ γιὰ πάνω ἀπὸ 4000 χρόνια, κατ᾿ ἄλλους 5000 χρόνια ὡς προφορικὸς λόγος καὶ 3000 χρόνια ὡς γραπτός. Ἀποτελεῖ μοναδικὸ φαινόμενο ἱστορικῆς συνέχειας, ἑνότητας καὶ πνευματικῆς δημιουργίας. Δὲν εἶναι μόνο μία ἀπὸ τὶς 2700 περίπου γλῶσσες ποὺ μιλοῦνται σήμερα στὸν πλανήτη μας, ἀλλὰ εἶναι ἰδιαίτερη, ἀνώτερη, ξεχωριστή, μὲ ρυθμὸ καὶ ἁρμονία, σαφήνεια, βάθος, ἐλαστικότητα. H ἑλληνικὴ γλῶσσα εἶναι δική μας ἀπὸ τὰ πανάρχαια χρόνια ἕως σήμερα. Ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα εἶναι τὸ κεφαλόβρυσο ποὺ ἀναβλύζει ὅλος ὁ γλωσσικὸς πλοῦτος ἐννοιῶν ποὺ ὑπάρχουν μόνο στὴν ἑλληνική.

Ὁ καθηγητὴς Μπαμπινιώτης ἀναφέρεται σὲ λέξεις – ἔννοιες ποὺ εἶναι κλειδιὰ τοῦ πολιτισμοῦ μας καὶ δηλώνονται καὶ βιώνονται μὲ λέξεις μόνο τῆς ἑλληνικῆς. Ὅπως οἱ λέξεις «λογική, σύστημα, ἀνάλυση, σύνθεση, πολιτική, ἰδέα, ἰδεολογία, θεραπεία, ἐποχή, ὀρθοδοξία, ἐμπειρία, πρακτική, διάλογος, λειτουργία, μάρτυρες, Ἐκκλησία κ.λπ. ἀκόμη καὶ ἡ σύγχρονη ἀμερικανικὴ persi καὶ ὁ ἰταλικὸς mythos ἀνατρέχουν στὶς ἔννοιες – λέξεις τῆς ἑλληνικῆς». Τὴ σπουδαιότητα καὶ τὴ μοναδικότητα τῆς γλώσσας μας μαρτυροῦν, ἡ παρουσία της σὲ ὅλα τὰ λεξιλόγια τῶν εὐρωπαϊκῶν γλωσσῶν, ὁ δανεισμὸς πλήθους στοιχείων ἀπὸ τὶς πιὸ γνωστὲς γλῶσσες τοῦ κόσμου, ἡ μελέτη της ἀπ᾿ ὅλα τὰ πανεπιστήμια τοῦ κόσμου.

Ἡ σημερινὴ ἐπιστήμη καὶ τεχνολογία διατυπώνεται μέσα ἀπὸ τὸ πλούσιο καὶ μοναδικὸ λεξιλόγιό της. «Ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα εἶναι φῶς ποὺ λυτρώνει. Εἶναι ἡ ἴδια ἡ ἐλευθερία. Ὁ κοινὸς ἄνθρωπος τὴ χρησιμοποιεῖ χωρὶς νὰ ὑποπτεύεται τὸ μυστικό της. Κάθε φορά πού, μέσα στὴν τρικυμισμένη ροὴ τῆς Ἱστορίας, ἡ ἑλληνικὴ ψυχὴ χρειάστηκε νὰ ἀνοίξει τὸν δρόμο τῆς πραγμάτωσής της, κάθε φορά ποὺ τὸ Ἔθνος βρέθηκε στὴν ἀνάγκη ν᾿ ἀγωνιστεῖ, ἡ γλῶσσα στάθηκε ἡ θαυματουργή, ἀνεξάντλητη βρυσομάννα τῆς δύναμής του» (1). «Ἡ γλῶσσα ἦταν τὸ κυριότερο σωσίβιο, ποὺ ἔσωσε τὸν ἑλληνισμὸ μέσα ἀπὸ τὶς καταιγίδες τῆς ἱστορίας. Ἡ γλῶσσα μόνο σὰν ἔκφραση ἐλευθερίας εἶναι μία ἔκφραση ζωῆς» (2). Ἡ γλῶσσα εἶναι «μεῖζον ἐθνικὸ θέμα. Εἶναι ἐθνικὴ ταυτότητα καὶ ὑπόθεση ἐθνική. Κάθε ἀποκοπή καὶ ἀποξένωση ἀπὸ τὴ γλωσσική μας παράδοση εἶναι ἀπώλεια ἐθνική» (3). Γι᾿ αὐτὸ καὶ ὁ Ἅγιος  Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλὸς στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας μὲ πάθος καὶ ἐνθουσιασμὸ ρίχνεται στὸν ἀγῶνα γιὰ τὴ διάσωση καὶ τὴν ὁμιλία τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας. Οἱ ραγιάδες, μὴ γνωρίζοντας τὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα, δὲν θὰ μποροῦσαν νὰ παρακολουθήσουν τὴ Θεία Λειτουργία καὶ ἔτσι χάνοντας τὴ γλῶσσα τους καὶ τὴν ὀρθόδοξη πίστη τους, θὰ ἔχαναν τὴν ἰδεολογία τους, τὴν ταυτότητά τους, τὸν ἐθνισμό τους, τὶς ρίζες τους, τὴ βαρύτατη κληρονομιά τους. «Ἔτσι ὁ ὑπόδουλος ἑλληνισμὸς ἔσωσε τὴ γλῶσσα του καὶ μαζί της σώθηκε καὶ αὐτός, γιατί ἡ καταστροφὴ σὲ ἕνα γένος ἀρχίζει ἀπὸ τὴν παραφθορὰ καὶ φθάνει στὸν ὁριστικὸ ἐκφυλισμὸ τῆς γλώσσας του» (4).

Ἡ γλωσσικὴ ἔκφραση ἑνὸς λαοῦ εἶναι ἀναπόσπαστο τμῆμα τῆς ὕπαρξής του, τῆς περασμένης καὶ τῆς σύγχρονης. Ἂν θέλουμε νὰ διατηρήσουμε τὴν ταυτότητά μας τὴν ἑλληνική, ἂν θέλουμε νὰ ξεφύγουμε ἀπὸ τὴν «κρίση» ποὺ πολιορκεῖ τὴν πατρίδα μας καὶ τὸν πολιτισμό μας, πρέπει, ἐκτὸς τῶν ἄλλων νὰ ἀγωνιστοῦμε γιὰ τὴ γλῶσσα μας. Νὰ θυμούμαστε ὅτι, μέσα ἀπὸ αὐτὴ ἐκφράστηκαν τὰ μεγαλύτερα πνεύματα τῆς ἀνθρωπότητας, στηρίχτηκαν καὶ ἐκφράστηκαν μεγάλοι πολιτισμοί. Μὲ τὸν Μέγα Ἀλέξανδρο διαδόθηκε καὶ μιλήθηκε σὲ ὅλο τὸ γνωστὸ κόσμο τῆς ἐποχῆς του. Τὴ γλῶσσα τὴν ἑλληνικὴ βρῆκε καὶ ὁ χριστιανισμὸς καὶ διαδόθηκε πολὺ εὔκολα στὸν κόσμο. Ἡ ἑλληνικὴ λογοτεχνία δὲν μπορεῖ νὰ μεταφραστεῖ ἀκριβῶς σὲ καμμία γλῶσσα, γιατί οἱ Ἕλληνες δημιουργοὶ χρησιμοποιοῦν λέξεις μοναδικές, ἀμετάφραστες, εἶναι οἱ ἴδιοι γλωσσοπλάστες. Τὰ ἔπη τοῦ Ὁμήρου δὲν θὰ εἶχαν καμμιὰ ἀξία ἂν εἶχαν ἐκφραστεῖ σὲ ἄλλη γλῶσσα. Καὶ τὰ ἔπη τοῦ Ὁμήρου δὲν μεταφράζονται σὲ καμμία γλῶσσα.

Ὁ Πυθαγόρας ἔλεγε ὅτι ἡ οὐσία τῶν ὄντων εἶναι ὁ ἀριθμός. «Τὰ πάντα ἐγένοντο κατ᾿ ἀριθμόν». Σύμφωνα μὲ τὴ λογικὴ αὐτὴ καὶ ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα ἐκφράζεται μὲ ἀριθμούς, κάθε λέξη της ἀντιστοιχεῖ σὲ ἀριθμό, συνδυάζεται μὲ μαθηματικὲς ἐξισώσεις. Αὐτὰ γίνονται κατανοητὰ ἂν στὴ θέση τῶν 24 γραμμάτων τοποθετηθοῦν ἀντίστοιχα ἀριθμοί. Ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα εἶναι γλῶσσα μαθηματική, διέπεται ἀπὸ μαθηματικὲς σχέσεις, ἄρα εἶναι τέλεια. Καὶ τὸ σημαντικότερο! Ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα εἶναι ἡ γλῶσσα τοῦ Εὐαγγελίου, εἶναι ἡ γλῶσσα ποὺ χρησιμοποιήθηκε ἀπὸ τὸν Θεὸ γιὰ τὴ μετάδοση τοῦ Θείου Λόγου. Στὴν Ἑλληνικὴ γράφτηκαν τὰ Εὐαγγέλια, οἱ Ἐπιστολὲς καὶ οἱ Πράξεις τῶν Ἀποστόλων. Οἱ Ἀπόστολοι κήρυξαν σ᾿ ὅλον τὸ γνωστὸ κόσμο στὴν Ἑλληνική. Τὰ μηνύματα καὶ νοήματα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος δὲν μποροῦσε καμμιὰ ἄλλη γλῶσσα νὰ ἐκφράσει καλύτερα ἀπὸ τὴν Ἑλληνική. Στὴν Ἑλληνικὴ μεταφράστηκε ἡ Παλαιὰ Διαθήκη. Στὴν Ἑλληνικὴ διατυπώθηκαν τὰ δόγματα τῆς πίστεώς μας, οἱ Ἱεροὶ Κανόνες, τὸ Σύμβολο τῆς Πίστεως, συντάχθηκαν οἱ Θεῖες Λειτουργίες, τὰ συγγράμματα τῶν μεγάλων Πατέρων καὶ Διδασκάλων τῆς Ἐκκλησίας, εἶναι γραμμένοι οἱ ὡραιότεροι ἐκκλησιαστικοὶ ὕμνοι, ὅπως ὁ Ἀκάθιστος ὕμνος.

Ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα εἶναι ἡ μεγαλύτερη προσφορὰ τοῦ Γένους μας στὴν οἰκουμένη: – Σ᾿ αὐτὴν γράφηκαν τὰ ἀριστουργήματα τῆς κλασσικῆς ἀρχαιότητας. – Αὐτὴ εἶναι ἡ γλῶσσα τοῦ Θείου λόγου, ἀπ᾿ ὅπου προῆλθε ὁ πολιτισμὸς τῆς ψυχῆς. – Γέννησε τὶς περισσότερες γλῶσσες τοῦ κόσμου, ἐμπλούτισε τὰ λεξιλόγιά τους. – Ὄξυνε τὸ ἀνθρώπινο πνεῦμα, ἐνέπνευσε τὴν ἐπιστήμη. – Ἔγινε τὸ ἐργαλεῖο ἔκφρασης ὅλων τῶν ἐπιστημῶν καὶ τῆς σύγχρονης τεχνολογίας.  – Ὁ οἰκουμενικὸς πολιτισμός μας εἶναι ἑλληνογενής, γιατί στηρίχτηκε στὸν ἑλληνικὸ πολιτισμό, στὰ ἑλληνικὰ κείμενα, στὶς ἑλληνικὲς λέξεις, στὶς ἑλληνικὲς ἔννοιες.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΙΝΑΙ Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΗΣ!

Ὁ ἀείμνηστος καθηγητὴς τῆς Φιλοσοφίας καὶ Ἀκαδημαϊκὸς Ἰ. Θεοδωρακόπουλος, στὴν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν, στὶς 11 Νοεμβρίου 1980, ἔλεγε ὅτι κάποιοι «ἔχουνε μία ἐμπάθεια ἐναντίον τοῦ πολιτισμοῦ μας καὶ εἶναι μεγάλο λάθος αὐτὸ γιὰ τὸ μέλλον τοῦ τόπου μας». Γιὰ τὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα ἐπεσήμανε: «Ἡ ἑλληνικὴ ἱστορία ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὣς σήμερα εἶναι γραμμένη στὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα. Τὰ πάντα εἶναι γραμμένα στὴν ἑλληνικὴ καὶ αὐτὸ ἀποτελεῖ ἕνα σημαντικότατο γεγονός, γιατί ἡ δρᾶσις εἶναι ἕνα μεγάλο πρᾶγμα, ἀλλὰ καὶ ὁ λόγος ἀπαθανατίζει εἰς τοὺς αἰῶνες τὰ γεγονότα. Βεβαίως οἱ Ἕλληνες πῆγαν στὴν Τροία, ἀλλὰ ὁ Ὅμηρος εἶναι ἐκεῖνος, ποὺ ἔγραψε τί ἔγινε στὴν Τροία. Τὸ ἴδιο ἔγινε καὶ στὴ διάρκεια τῶν Περσικῶν πολέμων. Ἡ γλῶσσα ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Ὁμήρου εἶναι μία καὶ ἀδιαίρετη. Λέμε ὁ οὐρανός, ἡ θάλασσα καὶ ἐννοοῦμε ἀκριβῶς τὸ ἴδιο πρᾶγμα. Τὸ 60% τῶν λέξεων τοῦ Ὁμήρου χρησιμοποιοῦνται καὶ σήμερα. Καὶ αὐτὸ εἶναι τὸ μεγαλεῖο τῶν Ἑλλήνων: Ὅτι κράτησαν στὸ στόμα τους ὅλα τὰ σύμβολά τους παρὰ τὶς ταλαιπωρίες ποὺ ὑπέστησαν στὴ μακραίωνη ἱστορία τους. Τὸ μέλλον τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὸ πόσον θὰ καλλιεργήσει τὴ γλῶσσα του σὲ ὅλα τὰ εἴδη, σὲ ὅλες τὶς ἐκφράσεις του. Γιατί αὐτὸ εἶναι Ἑλλάς. Πλήρης ἐλευθερία». Αὐτὰ ἔλεγε ἀπὸ τὸ ἐπίσημο βῆμα τῆς Ἀκαδημίας ὁ φιλόσοφος καὶ Ἀκαδημαϊκὸς Ἰ. Θεοδωρακόπουλος. Τί θὰ ᾿λεγε ἄραγε σήμερα, ἂν ἔβλεπε πῶς κατάντησαν τὴ γλῶσσα τοῦ Ὁμήρου ὅσοι ναρκισσευόμενοι ἀποκαλοῦν τὸν ἑαυτό τους «προοδευτικὴ κουλτούρα;». Τόσο δύσκολο εἶναι νὰ ἐννοήσουμε ὅτι ἀποβάλλοντας τὰ πλουτοποιὰ χαρίσματα τῆς φυλῆς μας -τέτοιο εἶναι καὶ ἡ γλῶσσα μας- καὶ ἀγαπῶντας τὴ σύγχρονη λεξιπενία, ὁδηγούμαστε στὸ πουθενά; Ἂν θέλουμε νὰ σταθοῦμε στὰ πόδια μας, πρέπει νὰ ζήσουμε τὸ σήμερα, νὰ ὀνειρευόμαστε τὸ αὔριο καὶ νὰ μαθαίνουμε ἀπὸ τὸ χθές. Καὶ εἶναι τόσο πλούσιο καὶ δυναμογόνο τὸ χθὲς τούτης τῆς χώρας… Τὰ προβλήματα τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας σήμερα εἶναι πολλὰ καὶ ἀπειλοῦν τὴν ἑλληνική μας ταυτότητα. Ἐπιγραμματικὰ ἀναφέρουμε:

– Τὸ στραγγαλλισμὸ τῶν Ἀρχαίων Ἑλληνικῶν.

– Τὶς ὀρθογραφικὲς ἁπλουστεύσεις.

– Τὴ λεξιπενία καὶ τὴν ἀντιγλῶσσα τῶν νέων μὲ τὰ περίφημα greeklish, ποὺ ἔγιναν ὁ πιὸ δημοφιλὴς κώδικας ἐπικοινωνίας τῶν νέων

– Τὴν ξενομανία, ποὺ κάνει τοὺς Ἕλληνες νὰ ἀπαρνοῦνται τὴ γλῶσσα τους γιὰ νὰ «πουλήσουν» τὰ προϊόντα τους.

– Τὴν «κακὴ» γλῶσσα τῶν Μ.Μ.Ε.

– Τὸ πλῆθος τῶν μεταφράσεων τῶν Ἀρχαίων ἑλληνικῶν καὶ Πατερικῶν κειμένων, ποὺ μᾶς ἀπομακρύνουν ἀπὸ τὸ πρωτότυπο κείμενο.

– Τὴν Τ.V., τὸ διαδίκτυο, τὰ ἠλεκτρονικὰ παιχνίδια ποὺ ἀπομάκρυναν τοὺς μαθητές, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἐνήλικες ἀπὸ τὴ μελέτη λογοτεχνικῶν βιβλίων. «Ἡ γλῶσσα ἐκφράζει τὸν ἄνθρωπο. Καὶ πέρα ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο τὸν λαό, τὴ φυλή, μία μεγάλη ἀνθρώπινη ὁμάδα. Καὶ μόνο ἀπὸ τὴ σπουδὴ τῆς γλώσσας ἑνὸς λαοῦ μποροῦμε νὰ καταλήξουμε σὲ βέβαια συμπεράσματα γιὰ τὴν ἰδιομορφία καὶ γιὰ τὸ βαθμὸ τοῦ πολιτισμοῦ του. Ὄχι μόνο ἡ μορφή, ἀλλὰ καὶ ἡ καταγωγὴ καὶ ἡ σημασία τοῦ λεκτικοῦ θησαυροῦ μαρτυρεῖ τὰ εἰδικώτερα καὶ τὰ γενικότερα ἐνδιαφέροντα καὶ τὸ βαθμὸ τῆς πολιτιστικῆς καλλιέργειας μίας ὁμάδας ἀνθρώπων» (5), γράφει ὁ Ἰ. Μ. Παναγιωτόπουλος. Στοὺς δύσκολους καιροὺς ποὺ ζοῦμε εἶναι ἐπιτακτικὴ ἡ ἀνάγκη νὰ διατηρήσουμε τὶς ἀξίες μας ὡς λαὸς καὶ τὴν ἐθνική μας ταυτότητα. Γιὰ νὰ κρατήσει ἕνας λαὸς τὴν πολιτισμική του κληρονομιά, πρέπει πρώτιστα νὰ κρατήσει τὴ γλῶσσα του. Γιατί ἡ γλῶσσα «δὲν εἶναι ἁπλὸ ἐργαλεῖο, εἶναι ἀξία, εἶναι κατάκτηση, εἶναι ἔργο ζωῆς» (6). Τὸ «πάρεξ ἐλευθερία καὶ γλῶσσα» τοῦ Σολωμοῦ πρέπει νὰ εἶναι καὶ σήμερα τὸ σύνθημα καὶ ὁ στόχος ὅλων τῶν Ἑλλήνων. Καὶ μὴ ξεχνᾶμε ὅτι ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα εἶναι μελωδία, εἶναι μουσική, ὅπως χαρακτηριστικὰ γράφει ὁ Νικηφόρος Βρεττᾶκος: «Ὅταν κάποτε φύγω ἀπὸ τοῦτο τὸ φῶς θὰ ἐλιχθῶ πρὸς τὰ πάνω, ὅπως ἕνα ποταμάκι ποὺ μουρμουρίζει. Κι ἂν τυχὸν κάπου ἀνάμεσα στοὺς γαλάζιους διαδρόμους συναντήσω ἀγγέλους, θὰ τοὺς μιλήσω Ἑλληνικά. Ἐπειδὴ δὲν γνωρίζουνε γλῶσσες, μιλᾶνε μεταξύ τους μὲ μουσική».

Βιβλιογραφία

1. Μεσεβρινός, Ἡ προδομένη γλῶσσα, ἐκδ. Κέδρος, Ἀθήνα 1974, σελ. 269.

2. Ἀριστοτέλης Νικολαΐδης, Ὁ τρόπος τῆς γλώσσας καὶ ἄλλες ἐγγραφές, Δοκίμια, Βιβλιοπωλεῖον τῆς «Ἑστίας» Ἰ. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε. Ἀθῆνα χχ, σελ. 41.

3. Γ. Μπαμπινιώτης, Ἡ Γλῶσσα ὡς ἀξία. Τὸ παράδειγμα τῆς Ἑλληνικῆς, ὅ.π. σελ. 3.

4. Χρ. Τζούλης, Ἡρωϊκὸς κόσμος, Ἐλευθερία καὶ Γλῶσσα, τυπ. Μάγγου, Ἀθῆνα 1966, σελ. 23.

5. Ἰ. Μ. Παναγιωτόπουλος, Ὄρθιες ψυχὲς καὶ ἄλλα παράλληλα κείμενα, ἐκδ. Φιλιππότη, Ἀθήνα 1980, σελ. 246.

6. Μαρία Μαμασούλα, «Παιδεία καὶ Γλῶσσα στὸν Ἅγιο Κοσμᾶ τὸν Αἰτωλό», ἔκδ. Ἰ. Μ. Κουτλουμουσίου, 2004.

enromiosini.gr