Ηρακλής Ρεράκης: Κοραής, Διαφωτισμός και απομυθοποίηση του «προοδευτισμού»

Κοραής, Διαφωτισμός και απομυθοποίηση του «προοδευτισμού»

Ηρακλής Ρεράκης, Καθηγητής Παιδαγωγικής της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ

Πέρα από τους επαίνους και τους ύμνους στον Διαφωτισμό που κάνουν τον τελευταίο καιρό οι υπεύθυνοι του υπουργείου Παιδείας, με την ευκαιρία εθνικών επετείων, είναι παράδοξο το γεγονός ότι, ενώ σε ολόκληρη την Ευρώπη εδώ και αρκετά χρόνια κυκλοφορούν χιλιάδες μελέτες, που περιέχουν οξύτατη κριτική εναντίον του Διαφωτισμού και των διαφωτιστών, οι μαθητές του ελληνικού σχολείου διδάσκονται σε σχολικά βιβλία έως και τις μέρες μας ότι ο Διαφωτισμός «προώθησε την πνευματική και πολιτική απελευθέρωση του ανθρώπου» και πως οι Γάλλοι διαφωτιστές «ήταν προσηλωμένοι στις αρχές της ελευθερίας» και «αποδοκίμαζαν τη χρήση βίας». Διδάσκονται ακόμη ότι οι φιλόσοφοι του Αιώνα των Φώτων «πρότειναν λύσεις για τη βελτίωση του ανθρώπου και την ανάπλαση της κοινωνίας», πως το έργο του Ρουσό «Κοινωνικό συμβόλαιο» «διατυπώνει τις αρχές για να εξασφαλίζεται η πολιτική και προσωπική ελευθερία», ενώ με το έργο του «Αιμίλιος ή περί αγωγής» καλλιεργούνται οι αρετές «που θα ελευθερώσουν το άτομο από την τάση της επιβολής».

Υπάρχει, επομένως, οργανωμένη πλύση εγκεφάλου υπέρ του Διαφωτισμού, ενώ απουσιάζει κάποια αναφορά ή κάποιο σχόλιο που θα μπορούσε να προβληματίσει τους μαθητές ή τουλάχιστον να κεντρίσει το ενδιαφέρον τους, ώστε να ερευνήσουν βαθύτερα, έστω και μόνοι τους, τα κείμενα των διαφωτιστών και να γνωρίσουν τον πολύπλευρο χαρακτήρα τους. Ο Διαφωτισμός, αν και πρόσφερε κάποια θετικά στοιχεία στην έρευνα και την εξέλιξη της επιστήμης, ταυτόχρονα εισήγαγε αρνητικά πρότυπα σε θέματα τα οποία αφορούν αρχές, αξίες, πρότυπα και αρετές που καλλιεργούν την προσωπικότητα του παιδιού και δομούν τις διαπροσωπικές σχέσεις του. Θα παραθέσουμε μερικά κομμάτια από τις παιδαγωγικές αρχές των διαφωτιστών, για να αξιολογήσει κάθε καλόπιστος αναγνώστης την επιλογή του Κοραή και των οπαδών του να αρνηθούν την ελληνορθόδοξη παιδεία του Γένους και να υιοθετήσουν την παιδεία του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού.

Για να ακολουθούν οι άνθρωποι και οι λαοί τους σχεδιασμούς του Διαφωτισμού -που συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται, ως γνωστόν, και στην εποχή μας από τους ισχυρούς της παγκοσμιοποίησης-, εφευρέθηκε καταρχάς ο εθισμός τους στην υποταγή μέσω της παιδείας. Γι' αυτό μεθοδεύτηκε η νομιμοποίηση του καταναγκασμού στον χώρο της παιδείας. Οπως υποστηρίζει ο Καντ, «ο καταναγκασμός είναι αναγκαίος». Το παιδί θα πρέπει να συνηθίσει να υπομένει «κάποιον καταναγκασμό της ελευθερίας του. Πρέπει να του αποδεικνύουμε ότι του επιβάλλουμε έναν καταναγκασμό που το οδηγεί στη χρήση της ίδιας της ελευθερίας του, ότι το καλλιεργούμε για να μπορεί να είναι κάποτε ελεύθερο».

Ωστόσο όλοι καταλαβαίνουν ότι αυτός ο περίεργος συνδυασμός, καταναγκασμού και ελευθερίας ώστε να μάθει το παιδί να είναι ελεύθερο δεν σχετίζεται με την αληθινή καλλιέργεια αλλά μάλλον με την υπονόμευση της ελευθερίας. Ο Ρουσό, αντί να υποδείξει στους παιδαγωγούς τρόπους προσέγγισης του μαθητή που θα συμβάλουν στην καλλιέργεια της προσωπικής ελευθερίας του, τους προτείνει μεθόδους και τρόπους καθυπόταξης και εξαφάνισής της: «Δεν υπάρχει υποταγή τόσο τέλεια όσο από κείνη που της δίνεται η φαινομενική ελευθερία. Ετσι κυριεύουμε ακόμα και τη θέληση. Το φτωχό παιδί που δεν ξέρει τίποτα, δεν μπορεί τίποτα, δεν γνωρίζει τίποτα δεν είναι στο έλεός σας; Δεν διευθετείτε σε σχέση μ' αυτό όλα όσα το περιβάλλουν; Δεν είστε ο κύριος που θα το μεταχειριστείτε όπως σας αρέσει; Οι δουλειές του, τα παιχνίδια του, οι χαρές του όπως και οι λύπες του, όλα δεν είναι στα χέρια σας, χωρίς εκείνο να το ξέρει; Χωρίς αμφιβολία, πρέπει να κάνει μονάχα ό,τι θέλει· μα δεν πρέπει να θέλει παρά ό,τι εσείς θέλετε να κάνει. Δεν πρέπει να κάνει ούτε βήμα που εσείς να μην το 'χετε προβλέψει· δεν πρέπει ν' ανοίγει το στόμα του χωρίς να ξέρετε τι πάει να πει».

Στην εποχή μας γίνεται λόγος για τη διαχείριση της σχολικής τάξης, όταν περιλαμβάνει δύσκολα, ατίθασα και ζωηρά παιδιά. Τι προτείνει ο Ρουσό στους παιδαγωγούς, προκειμένου να βελτιωθεί η συμπεριφορά τέτοιων παιδιών; «Το δύσκολο παιδί χαλάει ό,τι πιάνει στα χέρια του: μη θυμώνετε καθόλου· σπάει τα αντικείμενα που χρησιμοποιεί· μη βιάζεστε να του δώσετε άλλα. Αφήστε το να νιώσει το σφάλμα της στέρησης. Σπάει τα παράθυρα του δωματίου του· αφήστε τον αέρα να φυσήξει πάνω του νύχτα και μέρα, χωρίς να σας νοιάζει το κρύωμά του... Τα ξανασπάει; Αλλάξτε μέθοδο. Πείτε του ξερά αλλά χωρίς θυμό: "Τα παράθυρα είναι δικά μου· τα θέλω γερά". Υστερα θα το κλείσετε στο σκοτάδι, σ' ένα μέρος χωρίς παράθυρο. Στη νέα μέθοδο αρχίζει να φωνάζει, ν' αναστατώνεται· κανένας δεν τ' ακούει. Γρήγορα κουράζεται κι αλλάζει τόνο· παραπονιέται, στενάζει... Τέλος, αφού το παιδί μείνει εκεί μέσα κάμποσες ώρες, αρκετές για να πλήξει και να το θυμάται, κάποιος του υποβάλλει την ιδέα να σας προτείνει μια συμφωνία, ώστε να του δώσετε πάλι την ελευθερία του και να μην ξανασπάσει τίποτα... Πέφτω έξω αν υπάρχει στη γη ένα και μόνο παιδί με τη δοκιμασία αυτή να θέλει ύστερα να σπάσει κάποιο τζάμι. Ακολουθήστε την αλυσίδα όλων αυτών. Το μικρό παλιόπαιδο δεν φαντάζεται, κάνοντας ένα λακκουβάκι για να φυτέψει μια κουκιά, πως σκάβει μια φυλακή, όπου η τέχνη του θα το κλείσει μέσα».

Αυτές είναι, δειγματικά μόνο, κάποιες από τις άπειρες παιδαγωγικές αρχές των ψεύτικων φώτων και της ψεύτικης προόδου της Εσπερίας τις οποίες επέλεξαν ο Κοραής και οι κοραϊστές για να δομήσουν τη νέα ελληνική παιδεία, από την απελευθέρωση έως σήμερα, περιφρονώντας λυσσαλέα την ελληνορθόδοξη κληρονομιά. Ομως ο ιερός Χρυσόστομος, εκπρόσωπος της Ορθοδοξίας, ήδη από τον 4ο αι. αναφέρει ότι «είναι άστοχο να επιλέγονται η απειλή, ο εξαναγκασμός και ο φόβος, για να εμφυσήσει κάποιος την αρετή στους άλλους»... Ο δάσκαλος δεν είναι κυρίαρχος ούτε δεσπότης αλλά σύμβουλος. Δεν αναγκάζει, αλλά παραινεί και αφήνει την επιλογή στον διδασκόμενο... Οσοι παιδαγωγούν παιδιά είναι ανάγκη να τα αγαπούν, να μην τα παροργίζουν, διότι η αναγκαία διαδικασία της αγωγής -που είναι να εμφυτεύονται στην ψυχή τους νόμοι και κανόνες- είναι σκόπιμο να γίνεται χωρίς καταπίεση, αφού τα παιδιά είναι ελεύθεροι άνθρωποι και όχι ανδράποδα.
O Μέγας Βασίλειος, επίσης, τονίζοντας το απαραβίαστο της ελευθερίας του προσώπου, υπενθυμίζει ότι «στον Θεό δεν είναι αρεστό ό,τι γίνεται αναγκαστικά, αλλά εκείνο που κατορθώνεται με αρετή· η δε αρετή επιτυγχάνεται με την ελεύθερη εκλογή των διδασκομένων και όχι με τον καταναγκασμό τους». Συμπληρώνει δε ότι «αν ο διδασκόμενος έχει την ελευθερία να επιλέξει, μόνον τότε μπορεί να έχει και την ευθύνη των πράξεών του». Αυτά τα ολίγα, ως ερμηνευτικά κλειδιά, για να μπορεί να κατανοεί κανείς τα αίτια της αδράνειας και του εθισμού της υποταγής, μέσω των οποίων περνούν τόσο εύκολα στην ελληνική κοινωνία ακόμη και στις μέρες μας η παραπλάνηση ως αλήθεια, η υποδούλωση ως ελευθερία, οι ψεύτικες υποσχέσεις ως προοδευτικές επαγγελίες και προσδοκίες.