Το ηφαίστειο της Νισύρου

Το ηφαίστειο της Νισύρου

του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου, δασκάλου,συγγραφέα

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ: Η Νίσυρος είναι ένα ηφαίστειο που αποτελεί μέρος του ηφαιστειακού τόξου της νότιας Ελλάδας. Βρίσκεται στην άκρη του τόξου του Αιγαίου, μαζί με την τεράστια καλδέρα της Κω και τη νησίδα Γυαλί. 

Οι πρώτες υποθαλάσσιες εκρήξεις έλαβαν χώρα πριν 150.000 χρόνια, ενώ η κύρια δραστηριότητα συνέβη μεταξύ του 35.000 και του 10.000 π.Χ. Η Νίσυρος αποτελείται από ηφαιστειογενή βουνά, ενώ το κέντρο της νήσου καταλαμβάνει μία καλδέρα διαμέτρου 4 χλμ., γεμάτη αποθέσεις θείου. Μέσα στη καλδέρα βρίσκεται ο μεγαλύτερος υδροθερμικός κρατήρας στον κόσμο, ο Στέφανος, ο οποίος έχει διάμετρο 300 μέτρα, ενώ συνολικά η Νίσυρος έχει 5 κρατήρες. Η τελευταία έκρηξη του ηφαιστείο έλαβε χώρα το 1888 και σήμερα στο νησί υπάρχουν ενεργείς φουμαρόλες1. Η μορφολογία του νησιού έχει επηρεαστεί από το ηφαίστειο και το ηφαιστειογενές της έδαφος που είναι πολύ εύφορο και ευνοεί τη δενδροκομία.

ΓΕΩΛΟΓΙΚΑ: Η Νίσυρος είναι το νεώτερο από τα μεγάλα ηφαιστειακά κέντρα της Ελλάδας. Τα παλαιότερα πετρώματα που εμφανίζονται έχουν ηλικία λίγο μεγαλύτερη των 160.000 χρόνων, ενώ τα νεότερα 15.000 χρόνων. Συγκαταλέγεται μαζί με τα Μέθανα, τη Μήλο και τη Σαντορίνη στα ενεργά ηφαίστεια της χώρας μας.

Όλα αυτά βρίσκονται κατανεμημένα κατά μήκος μιας ζώνης πλάτους λίγων δεκάδων χιλιομέτρων και μήκους 450 χιλιομέτρων, η οποία ξεκινώντας από τον Ισθμό της Κορίνθου καταλήγει στη Νίσυρο. Η ζώνη αυτή ονομάζεται «ενεργό ηφαιστειακό τόξο νοτίου Αιγαίου». Η Νίσυρος άρχισε να οικοδομείται σε ένα θαλάσσιο πυθμένα βάθους περίπου 300 μέτρων ο οποίος αποτελείται από ασβεστόλιθους. Τα πετρώματα αυτά έχουν δημιουργηθεί πριν 150 εκατομμύρια χρόνια από συσσώρευση θαλάσσιων οργανισμών (κοράλλια και κοχύλια). Τα ανώτερα στρώματα της υποθαλάσσιας λάβας, που “θεμελιώνουν” τη Νίσυρο, τα παλαιότερα δηλαδή πετρώματα που εμφανίζονται στο νησί, μπορούμε να τα παρατηρήσουμε σήμερα στις βορειοδυτικές ακτές του νησιού, καθώς ανοδικές κινήσεις και ρήγματα τα έφεραν πάνω από τη στάθμη της θάλασσας. Το ηφαίστειο αναδύθηκε σταδιακά από τη θάλασσα και άρχισε να οικοδομεί ένα χερσαίο κώνο, πριν 150.000 χρόνια. Τα επόμενα χρόνια η βίαιη εκρηκτική και η ήπια ηφαιστειακή δράση διαδέχονται η μια την άλλη. Οι εκρήξεις εκτίναζαν λιωμένο πέτρωμα που θρυμματιζόμενο, ψύχονταν και έπεφτε στη γη δημιουργώντας λεπτά στρώματα ηφαιστειακής τέφρας. Η τελευταία ηφαιστειακή δράση στη Νίσυρο εκδηλώθηκε πριν αρκετές χιλιάδες χρόνια και δεν έχει καταγραφεί στις ιστορικές πηγές. Παρ' όλα αυτά, η Νίσυρος χαρακτηρίζεται σαν ένα κοιμώμενο ενεργό ηφαίστειο.

ΤΟ ΗΦΑΙΣΤΕΙΟ ΣΗΜΕΡΑ: Η τελευταία ηφαιστειακή δράση στη Νίσυρο, πριν από χιλιάδες χρόνια, δεν έχει καταγραφεί στις ιστορικές πηγές. Παρ’ όλα αυτά, η Νίσυρος χαρακτηρίζεται σαν ένα κοιμώμενο ενεργό ηφαίστειο, κι αυτό γιατί είναι σχετικά πρόσφατη, γεωλογικώς, η ηλικία των τελευταίων ηφαιστειακών εκρήξεων. Η τελευταία μαγματική δράση στην περιοχή της Νισύρου εκδηλώνεται πριν περίπου 20.000 χρόνια. Ακόμη, οι διεργασίες βύθισης της Αφρικάνικης λιθόσφαιρας κάτω από το Αιγαίο εξακολουθούν και τα μεγάλα ρήγματα, συνεχίζουν να είναι ενεργά στην περιοχή. Τέλος, πληροφορίες από βαθιές γεωτρήσεις στη Νίσυρο, για τον εντοπισμό γεωθερμικού ταμιευτήρα ικανού να παράγει ηλεκτρική ενέργεια, έδωσαν δείγματα ενεργής ηφαιστειότητας. Έτσι, 1700 μέτρα κάτω από τη στάθμη της θάλασσας, συναντήθηκαν θερμοκρασίες 500 βαθμών Κελσίου, γεγονός που υποδηλώνει ύπαρξη λιωμένου πετρώματος σε μικρά βάθη. Από το θερμό αυτό γεωλογικό ορίζοντα προέρχεται η πηγή τροφοδοσίας όλων των θερμών επιφανειακών εκδηλώσεων στη Νίσυρο [θερμές πηγές, διαφυγές θερμών αερίων, ατμίδες]. Η εντονότερη θερμή εκδήλωση στη Νίσυρο είναι η ατμιδική δραστηριότητα στην περιοχή του Ραμού [κρατήρας Στέφανου και Λόφος]. Τα αέρια που εκλύονται από εκατοντάδες σημεία στην περιοχή έχουν μέγιστη θερμοκρασία 100 βαθμούς Κελσίου. Την ίδια θερμοκρασία έχει και το έδαφος στην περιοχή των ατμίδων. Τα αέρια αποτελούνται από υδρατμούς [94%], διοξείδιο του άνθρακα [5%] και σε ποσοστό μικρότερο από 0,5%, υδρόθειο, άζωτο και μεθάνιο. Στο στόμιο των οπών από όπου εξέρχονται τα αέρια αποτίθενται κρύσταλλοι θείου, ενώ οι υδρατμοί ποτίζουν το γύρω έδαφος με αραιό θειικό οξύ, λόγω της διάλυσης του υδρόθειου στον ατμό. Έτσι τα υφάσματα που έρχονται σε επαφή με το έδαφος καταστρέφονται σε ελάχιστο χρόνο. Η μυρουδιά του «κλούβιου αυγού» στην περιοχή οφείλεται στην ύπαρξη υδρόθειου, που και σε απειροελάχιστες συγκεντρώσεις γίνεται αισθητό από την όσφρηση.

Έκλυση θερμών αερίων, όμως, εμφανίζεται και κατά μήκος των μεγάλων ενεργών ρηγμάτων του νησιού. Τα πιο γνωστά στη νότια πλευρά είναι στο χείλος της καλδέρας και στην περιοχή Πυριά [στην κορυφή του θόλου Νίφιος και στην είσοδο του Εμπορειού]. Η θερμοκρασία των υδρατμών εκεί είναι από 36 έως 40 βαθμοί. Η δημιουργία των κεντρικών θόλων είναι η τελευταία μαγματική δραστηριότητα που εκδηλώνεται στη Νίσυρο. Καμιά από τις καταγραμμένες εκρήξεις του ηφαιστείου δεν εκτοξεύει στην επιφάνεια λιωμένο πέτρωμα. Όλες είναι υδροθερμικές ή φρεατικές εκρήξεις, που οφείλονται στην ύπαρξη υπέρθερμου ατμού στο υπέδαφος του νησιού.

Το θαλασσινό νερό και το νερό της βροχής εισχωρούν στα πετρώματα του νησιού και συγκεντρώνονται σε βαθείς ορίζοντες. Εκεί θερμαίνονται από τα καυτά αέρια που διαφεύγουν από το μάγμα, το οποίο βρίσκεται σε μεγαλύτερα βάθη. Οι θερμοκρασίες φτάνουν τους 400 με 500 βαθμούς Κελσίου και τότε το νερό μετατρέπεται σε υπέρθερμο ατμό ο οποίος ασκεί πιέσεις στα υπερκείμενα πετρώματα. Όταν η πίεση ξεπερνάει το βάρος και τη συνεκτικότητα των υπερκείμενων πετρωμάτων, τα ανατινάζει, προκαλώντας υδροθερμική έκρηξη. Τα προϊόντα τέτοιων εκρήξεων είναι ατμός, υδρόθειο, διοξείδιο του άνθρακα και μεθάνιο, λάσπες και κομματιασμένα παλιά πετρώματα, τα οποία εκτινάσσονται έως και 1000 μέτρα. Δημιουργούν κυκλικούς κρατήρες διαμέτρου έως 500 μέτρων. Στην περιοχή του Ραμού, στο νότιο τμήμα του πυθμένα της καλδέρας, υπάρχουν ίχνη από 20 τέτοιους κρατήρες.

ΟΙ ΕΡΕΥΝΕΣ ΤΟΥ ΒΑΘΥΣΚΑΦΟΥΣ ΘΕΤΙΣ: Όταν το βαθυσκάφος «Θέτις» έκανε τις πρώτες του έρευνες στη θαλάσσια περιοχή μεταξύ της Κω και της Νισύρου, κανείς δεν υποψιαζόταν ότι τα νέα στοιχεία που θα έβγαιναν στην επιφάνεια θα άλλαζαν τα δεδομένα στους γεωλογικούς χάρτες της χώρας μας αλλά και την ιστορία της ηφαιστειακής δραστηριότητας. Το Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας του Εθνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών, έχοντας σκοπό την πλήρη χαρτογράφηση της περιοχής, στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Προγράμματος «Geowarn», συνέταξε τελικά έναν χάρτη που οδήγησε σε αχρηστία όλους τους προηγούμενους! Με χρήση υπερσύγχρονου ηχοβολιστικού συστήματος υψηλής ανάλυσης και ευκρίνειας, οι ερευνητές αποτύπωσαν με λεπτομέρεια τη μορφολογία του πυθμένα, γεγονός που τους αποκάλυψε ένα εντελώς διαφορετικό ανάγλυφο τοπίο βυθού από αυτό που πίστευαν αλλά και ένα μεγάλο μυστικό που έκρυβε για 10.000 χρόνια στα «σπλάχνα» της η θάλασσα. Πραγματικά, απέδειξαν πως η Νίσυρος αποτελεί τη «μητρόπολη» μιας μεγάλης υποθαλάσσιας ηφαιστειακής επαρχίας (που απλώνεται μεταξύ της Κω και της Τήλου, η οποία περιλαμβάνει τουλάχιστον άλλα έξι(!) ενεργά και ανεξάρτητα ηφαίστεια! Η νέα εικόνα για το ανάγλυφο του βυθού επιβεβαιώθηκε με μια σειρά «καταδύσεων» που πραγματοποιήθηκαν με το βαθυσκάφος του ΕΚΘΕ «Θέτις», κατά τη διάρκεια των οποίων οι ερευνητές εντόπισαν υποθαλάσσιους κρατήρες (έως δέκα μέτρων), ηφαιστειακούς δόμους και γεωλογικά ρήγματα, ενώ πραγματοποίησαν δειγματοληψίες ηφαιστειακών υλικών και πετρωμάτων. Επιπλέον, από δειγματοληψίες και μελέτες που έγιναν στο έδαφος της Κω, αποκαλύφθηκε ότι η μισή περίπου επιφάνεια του νησιού (από το κέντρο ως τη δύση) καλύπτεται από ένα στρώμα τέφρας και κίσηρης (που κατά τόπους το πάχος του φθάνει και τα 30 μέτρα!), ηλικίας περίπου 160.000 ετών. Όμως για την περίπτωση της ηφαιστειότητας του νησιού της Κω θα αναφερθούμε σε διαφορετική ενότητα.

ΑΝΟΙΚΤΑ ΟΛΑ ΤΑ ΕΝΔΕΧΟΜΕΝΑ: Τον Ιούνιο του 1996 οι σεισμογράφοι άρχισαν να καταγράφουν στη Νίσυρο μια «παράξενη» μικροσεισμική δραστηριότητα, η οποία, αν και δεν γινόταν πάντα αισθητή από τους κατοίκους, προκαλούσε ζημιές σε κτίρια του νησιού (ειδικά στο χωριό Μανδράκι). Οι μικροσεισμοί συνεχίστηκαν (με μικρά διαστήματα παύσης) για ενάμιση χρόνο, γεγονός που έθεσε σε συναγερμό τους επιστήμονες καθώς το φαινόμενο συνδέθηκε με το «ξύπνημα» της ηφαιστειακής δραστηριότητας στην περιοχή. Προς το τέλος του 1997 οι δονήσεις σταμάτησαν και έκτοτε όλα δείχνουν ότι ηρέμησε η περιοχή. Όμως αν τύχει και το ηφαίστεια της Νισύρου «ξυπνήσει», κάποτε, το πιθανότερο είναι ότι οι επιστήμονες θα μπορέσουν να το “δουν” τουλάχιστον δύο με τρεις μήνες νωρίτερα καθώς ολόκληρη η περιοχή βρίσκεται υπό συνεχή και συστηματική επιστημονική παρακολούθηση.

……………………………………………………

1.Φουμαρόλες είναι εξερχόμενοι υδρατμοί και διάφορα άλλα αέρια ηφαιστειακής προέλευσης. Οι φουμαρόλες σχηματίζονται σε ηφαιστειογενείς περιοχές με σχεδόν άνυδρο υπέδαφος. Το λιγοστό νερό εξατμίζεται αμέσως και εξέρχεται από το έδαφος με θερμοκρασία από 200° C ως 800° C.