Το ηφαίστειο Έρεβος της Ανταρκτικής

Το ηφαίστειο Έρεβος της Ανταρκτικής

του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου, δασκάλου  -συγγραφέα

ΓΕΝΙΚΑ: Το όρος Έρεβος είναι το νοτιότερο ενεργό ηφαίστειο της Γης. Είναι η ψηλότερη κορυφή του νησιού Ρος στην Ανταρκτική. Έχει ύψος 3.794 μέτρα. Στο ίδιο νησί Ρος υπάρχουν άλλα τρία ηφαίστεια, από τα οποία μεγαλύτερο είναι το όρος Τρόμος. 

Το όρος Έρεβος είναι συνεχώς ενεργό από το 1972, ενώ μέσα στον κρατήρα του βρίσκεται μία λίμνη λάβας μεγάλης διάρκειας. Λόγω του πολύ νότιου γεωγραφικού του πλάτους, το βουνό καλύπτεται συνεχώς από παγετώνες. Όμως, σε κάποια σημεία στα οποία υφίσταται ηφαιστειακή γεωθερμική ενέργεια συνανατώνται μερικά είδη βρύων [ινίδια φωτοσυνθετικών κυττάρων]. Τα ινίδια αυτά, τα λεγόμενα φωτονήματα, είναι το πρώτο στάδιο ανάπτυξης των βρύων.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ; Το όρος Έρεβος ανακαλύφθηκε τις 27/1/1841 από τον εξερευνητή των πόλων Τζ. Κ. Ρος, ο οποίος ονόμασε το βουνό Έρεβος, από το ονόματα ενός πλοίου της αποστολής του [Erebus]. Ο Έρεβος, στην ελληνική Μυθολογία, ήταν από τις πρώτες θεότητες της κοσμογονίας, γιος του Χάους και της Γαίας. Η πρώτη ανάβαση στη κορυφή του βουνού έγινε το 1908, από την αποστολή του Ερ. Σάκλετον, η οποία ονομαζόταν Νεμρώδ. Η αποστολή χρειάστηκε 5,5 μέρες για να ανέβει στο βουνό. Στις 28/11/1979, η πτήση 901 της Air New Zeland συνετρίβη στο όρος Έρεβος, με αποτέλεσμα το θάνατο 237 επιβατών και 20 μελών προσωπικού.

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ: Το όρος Έρεβος βρίσκεται κοντά στις ακτές της Ανταρκτικής, πάνω στη χερσόνησο Ρος, από τις οποίες χωρίζεται με τον πορθμό ΜακΜούρντο, στα δυτικά του νησιού. Στο νότιο άκρο της χερσονήσου, Χουτ Πόιντ, βρίσκεται η βάση Μακ-Μούρντο [ΗΠΑ], και η βάση Σκοτ, κύρια βάση της Νέας Ζηλανδίας στην Ανταρκτική. Το όρος Έρεβος θεωρείται ότι βρίσκεται στο επίκεντρο ενός θερμού σημείου, δηλαδή μιας περιοχής που δεν βρίσκεται κοντά σε όρια τεκτονικών πλακών και μέσω της οποίας μάγμα ανένερχεται στην επιφάνεια της Γης [όπως στη Χαβάη].

Πρόκειται για ένα ασπιδωτό ηφαίστειο. Πάνω από τα 2.000 μέτρα το βουνό έχει κλίση, περίπου 35 μοιρών. Αντιστοιχεί στο κώνο του ηφαιστείου, ο οποίος υψώνεται περίπου ακόμη 1.400 μέτρα. Το όρος Έρεβος στην πραγματικότητα έχει δύο κώνους.

Ο παλαιότερος βρίσκεται στα βορειοδυτικά και εμφανίζονται στην ράχη Φανγκ. Ένα χιλιόμετρο νότια της ράχης Φανγκ υψώνεται ο δεύτερος, νεότερος, κώνος του Ερέβους. Στην κορυφή του δεύτερου κώνου βρίσκεται ένα κυκλικό υψίπεδο διαμέτρου 4 χιλιομέτρων, που θεωρείται ότι είναι καλντέρα. Βρίσκεται σε υψόμετρο 3.200 με 3.400 μέτρων. Μέσα σε αυτό το κυκλικό υψίπεδο βρίσκεται είναι κώνος, ο οποίος υψώνεται 500 μέτρα πάνω από υψίπεδο. Αποτελείται από πυροκλαστικά υλικά και ροές λάβας. Στην κορυφή του κώνου βρίσκονται δύο κρατήρες. Ο κύριος κρατήρας του Ερέβους έχει διαστάσεις 500 επί 600 μέτρα και βάθος 120 μέτρα.

Μέσα σε αυτόν βρίσκεται ο εσωτερικός κρατήρας, διαμέτρου 160 μέτρων. Αυτός ο κρατήρας περιέχει μια ενεργή λίμνη λάβας, με έντονη μεταφορά μάγματος που συνέχεια απελευθερώνει αέρια. Οι διαστάσεις, το σχήμα και η θέση της λίμνης δεν είναι σταθερά. Η διάμετρος μεταβάλλεται από τα 5 μέχρι τα 60 μέτρα. Θεωρείται ότι η δραστηριότητά της οφείλεται σε έντονη μεταφορά μάγματος μέσω ανοικτού μαγματικού πόρου από τον κατώτερο θάλαμο μάγματος και όχι στην εκ νέου παροχή μάγματος από το μανδύα όπως συμβαίνει στο Κιλαουέα της Χαβάης.

ΓΕΩΛΟΓΙΚΑ: Το όρος Έρεβος χαρακτηρίζεται από πολυάριθμα στάδια ηφαιστειακής δραστηριότητας, αλλά μπορεί να χωριστεί σε τρεις φάσεις: τη φάση ανοικοδόμησης του ασπιδωτού πρωτο-Ερέβους, τη φάση ανοικοδόμησης του κώνου του πρώτο-Ερέβους και την περίοδο ανοικοδόμησης του κώνου του σύγχρονου Ερέβους.

Πρώτη φάση: Υπολογίζοντας με βάση το βάθος της θάλασσας Ρος, οι πρώτες εκρήξεις του Έρεβος ήταν σίγουρα υποθαλάσσιες. Τα παλαιότερα ηφαιστειακά πετρώματα του όρους Έρεβος που έχουν χρονολογηθεί έχουν ηλικία περίπου 1,3 εκατομμυρίων ετών, χρονική περίοδος στην οποία θεωρείται ότι το ηφαίστειο ανήλθε πάνω από την επιφάνεια της θαλάσσης. Για τα επόμενα 300.000 χρόνια, μέχρι περίπου 1 εκατομμύριο χρόνια πριν, η βασαλτική λάβα είχε χαμηλό ιξώδες [δεν ήταν αρκετα πηχτή], με αποτέλεσμα να ρέει με μεγάλη ευκολία και να σχηματίσει ένα ασπιδωτό ηφαίστειο, δηλαδή ένα χαμηλό ηφαίστειο και πλαγιές με μικρή κλίση. Το ασπιδωτό ηφαίστειο υπολογίζεται ότι έφτασε σε ύψος μέχρι 2.600 μέτρα πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. Σήμερα είναι ορατό μέχρι τα 1.600.

Δεύτερη φάση: Περίπου πριν 1 εκατομμύριο χρόνια, η σύσταση της λάβας του Ερέβους άρχισε να αλλάζει και να γίνεται πιο ιξώδης. Οι λάβες αυτές άρχισαν να δημιουργούν ένα μεγάλο ηφαιστειακό κώνο, γνωστό ως πρώτο-Έρεβος. Σήμερα αυτός ο κώνος είναι ορατός στην ράχη Φανγκ. Το στάδιο αυτό τελείωσε πριν περίπου 750.000 χρόνια. Εν συνεχεία, εξαιτίας ενός καταστρεπτικού γεγονότος δημιουργήθηκε ένας μεγάλος γκρεμός στο ανώτερο τμήμα του κώνου, ο οποίος σήμερα είναι η ράχη Φανγκ. Αυτό το γεγονός μπορεί να ήταν είτε η κατάρρευση μέρος του βουνού ή υποχώρηση του εδάφους, συνοδευόμενη από τη δημιουργία καλντέρας. Η χρονική στιγμή αυτού του γεγονότος δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια, αλλά μπορεί να περιοριστεί χρονικά ανάμεσα στη νεότερη ροή λάβας στη ράχη Φανγκ (720 χιλιάδες χρόνια πριν) και την αμέσως νεότερη ροή λάβα, η οποία χρονολογήθηκε πριν 540.000 χρόνια. Αυτά τα 150 με 200 χιλιάδες χρόνια που μεσολάβησαν, το ηφαίστειο ήταν ανενεργό. Ανάμεσα στα 500.000 και 250.000 χρόνια πριν, οι εκρήξεις λάμβαναν χώρα στις πλαγιές του πρώτο-Ερέβους.

Τρίτη φάση [σύγχρονη]: Πριν περίπου 250.000 χρόνια η σύσταση της λάβας του Ερέβους αλλάζει, όπως επίσης αλλάζει και η θέση των εκρήξεων και από τις πλαγιές του ηφαιστείου μεταφέρεται στην κορυφή, με αποτέλεσμα να αρχίσει η δεύτερη φάση της ανοικοδόμησης του κώνου του Ερέβους, η οποία αποκαλείται σύγχρονη. Από την αρχή αυτής της φάσης μέχρι πριν 90.000 χρόνια είναι μια περίοδος που σηματοδοτεί μια σημαντική αύξηση στην ηφαιστειακή δραστηριότητα, που θεωρείται ότι οδήγησε στην ανοικοδόμηση του κύριου όγκου του ηφαιστείου. Οι περισσότερες εκρήξεις και ροές λάβας προέρχονταν από τη κορυφή ή το ανώτερο τμήμα του ηφαιστείου.

Κάποιες από αυτές ήταν μεγάλες, με μήκος 5 χιλιόμετρα και πλάτος μέχρι 50 μέτρα. Εξαίρεση αποτελούν δύο ροές λάβας σε υψόμετρο 1.600 με 1.800 μέτρων που δημιουργήθηκαν πριν περίπου 120.000 και 110.000 χρόνια. Ένα από τα σημαντικότερο γεγονότα στη φάση ανοικοδόμησης του σύγχρονου κώνου ήταν η δημιουργία του κυκλικού υψιπέδου στην κορυφή του ηφαιστείου. Αυτό φαίνεται να δημιουργήθηκε από δύο διαφορετικά γεγονότα που δημιούργησαν δύο καλντέρες, μία πριν 80.000 χρόνια περίπου και μία πριν 24.000 χρόνια. Τα τελευταία 21.000 χρόνια, η ηφαιστειακή δραστηριότητα περιορίζεται στην κορυφή του ηφαιστείου. Η πιο πρόσφατη ροή λάβας έχει ηλικία περίπου 1000 χρόνια, ενώ δεν έχει παρατηρηθεί ροή λάβας κατά τους ιστορικούς χρόνους.

ΣΗΜΕΡΑ: Η σημερινή ηφαιστειακή δραστηριότητα στο όρος Έρεβος, πέρα από τη λίμνη λάβας, περιλαμβάνει συχνές στρομπολικές εκρήξεις στη λίμνη, περίπου δύο με έξι την ημέρα, που εκτοξεύουν ηφαιστειακές βολίδες μέχρι και ενάμιση χιλιόμετρο μακριά από τον κύριο κρατήρα. Το όρος Έρεβος θεωρείται συνεχώς ενεργό από το 1972, ενώ στα τέλη του 1984 η ηφαιστειακή δραστηριότητα ήταν αυξημένη, με πολλές ισχυρές εκρήξεις που εκτόξευαν ηφαιστειακές βόμβες μήκους 10 μέτρων μέχρι 1,2 χιλιόμετρα από το χείλος του κρατήρα. Ο ήχος των εκρήξεων έφτανε μέχρι τη βάση ΜακΜούρντο, 25 χιλιόμετρα μακριά. Όταν έγινε επιθεωρήση του κρατήρα τον 12ο/1984, η λίμνη λάβας είχε σχεδόν εξαφανιστεί, αφήνοντας μια μικρή λιμνούλα, ενώ το έδαφος του κρατήρα είχε ανυψωθεί σχεδόν 50 μέτρα. Η λίμνη στη συνέχεια επανεμφανίστηκε περίπου στην ίδια θέση, ενώ η δραστηριότητα έπεσε στα προηγούμενα επίπεδα. Η δραστηριότητα αυτή θεωρείται ότι ήταν αποτέλεσμα του παγωμάτος της λίμνης λάβας, με αποτέλεσμα να αυξηθεί η πίεση των παγιδευμένων αερίων στον μαγματικό πόρο.